Psixologiy asi

2. Gipnoz usulini kimlar qo'llashgan?
3. Psixoterapiyaning asosiy vositalari nimalardan iborat?
4. X.F. Gufelyand vrachlar haqida nima degan?
367

---

5. Yatrogeniya va yatropatiya nima?
6
. Psixotrop dorilarga nimalar kiradi?
7. Antidepressantlar qachon tavsiya qilinadi?
8
. Neyroleptiklarga nimalar kiradi?
9. Qanday trankvilizatorlarni bilasiz?
10. Nootroplarga nimalar kiradi?
11. Psixostimulyatorlar qachon tavsiya qilinadi?
368

---

XXI BOB.
BEMORLAR PSIXOLOGIYASINI
T E K SH IR ISH N IN G UM U M IY Q O N U N -Q O ID A L A R I
Kasalning kelishi oson, ketishi qiyin.
Xalq maqoli
Umumiy ma’lumotlar
Bugungi kunda tibbiyotda ham, umumiy psixologiyada ham bemorlar 
(mijoz) ni tekshirish sxemalari mavjud, biroq bizning m am lal .itimizda 
bemorlar psixologiyasini tekshirish uchun alohida kasallik tarixnon ;asi ishlab 
chiqilmagan. Bu maqsadda, ko'pincha, ruhiy bemorlarni tekshirish uchun 
ishlab chiqilgan tarixnom alar yoki um umiy psixologik tekshiruvlardan 
fo y d ala n ila d i. U la r esa k lin ik p six o lo giy a ta la b la rig a to 'la ja v o b
beravermaydi. Shuning uchun ham barcha tarixnomalami o'rgangan holda 
va o ‘zimizning bir necha yillik tajribamizdan foydalanib tibbiy-psixologik 
tekshiruvlar uchun tarixnoma ishlab chiqdik va u ushbu darslikda birinchi 
bor e’lon qilinayapti. Bugungi kunda tibbiyot institutini tugatayotgan talaba 
tibbiy-psixologik tekshiruvlar o ‘tkazishga tayyormi? Um um an olganda, 
tibbiy (klinik) psixolog tibbiy va psixologik ilmga ega bo'lishi zarur, chunki 
u bem orlar bilan ishlaydi. Buning uchun barcha tibbiyot institutlarida 
«pedagogika va psixologiya», «klinik psixologiya» kurslari (kafedralari) 
mavjud bo'lib, ularda psixologiya fani chuqur o'rgatiladi. Bu kafedralarda 
psixologiya fanining tibbiy fanlarga asoslangan holda o'rgatilishi bo'lajak 
shifokorlaming psixologiya fanini ham mukammal egallashiga katta imkon 
beradi va ularning tibbiy psixolog sifatida ishlashiga sharoit yaratadi. 
S hu nin g d ek , tibb iy psixolog bo sh q a p six o lo g lard a n farqli o 'la ro q , 
farm akologik dorilarni ishlatish huquqiga ham ega. Tibbiyotga aloqasi 
bo'lm agan institutlami tugatgan psixologlar bemorlar bilan ishlashi uchun 
psixodiagnostika, psixokorreksiya (psixoterapiya) usullarini m ukam mal 
bilishlari kerak.
T i b b i y p s i x o l o g n i n g b e m o r l a r b i l a n i s h l a s h i t ib b i y v a
p six o lo g ik e tik a n i sa q la g a n h o ld a o lib b o rila d i. D a stla b b em o rn in g
p s ix o lo g g a t a s h r if i s a b a b la r i a n i q l a n a d i . B u n in g u c h u n u n g a
«Sizni p s ix o lo g g a m u ro ja a t q ilish g a n im a u n d a d i? » . Sizni nim a 
b e z o v ta q ila y a p ti? Sizga q a n d a y y o rd a m k e ra k ? » k a b i s a v o lla r 
b ila n m u ro ja a t q ilish m u m k in . A g a r b e m o r y a q in la ri b ila n kelgan 
b o 'l s a , s u h b a tn i a v v a l u la r b ila n b o s h la b , s o 'n g b e m o r b ila n
d av om e ttiris h i m um k in .
Bem orning tashqi ko'rinishiga k atta e ’tib o r qaratish lozim: u o'zini 
qanday tutayapti, es-hushi joyidami, jism oniy kamchiliklari yoki lat egan 
joylari yo'qm i, qanday kiyingan, kim bilan kelgan?
369

---

H arakat koordinatsiyasi, yurishi, gavda tuzilishi qanday, giperkinezlar 
yoki falajliklar yo'qm i? Bemoming his-tuyg'ulari va xulq-atvori qanday? 
Bu yerda bemorni savolga ko'm ib tashlamaslik va unga shikoyatini to 'la
aytishga im kon berish zarur. Qisqa suhbatdan so'ng bem or gapirishni 
istamasa, avval psixologik testlar o'tkazib, so'ng uning testda belgilagan 
javoblariga qarab suhbatni davom ettirish lozim. Bunday paytlarda qisqa 
testlardan foydalangan m a ’qul, m asalan, Sung, Spilberger-X anin va 
temperamentni aniqlovchi testlar. Psixologik testlar orqali bem orlardan 
ju d a k o 'p m a ’lu m o tlarn i y ig 'ib olish m um kin. B a ’zan b em o r ju d a
so'zam ol b o'lad i. Bunday p aytlard a uning nim ani istayotganini bilib 
olib, suhbat yo'nalishini o'zgartirish zarur.
S u h b at psixologik tashxis uchun ju d a m uhim dir. Shuning uchun 
bemorni zim dan kuzatib borish lozim. Bem orning nutqiga ham k a tta
e’tibor qaratish kerak, chunki nutqning buzilishi ham ju d a k o 'p (ayniqsa, 
neyropsixologik) m a’lumotlar beradi. Zaruratga qarab bemomi logopedga 
yuborish mumkin.
B a’zi bem orlar (ayniqsa, ruhiy kasallikka chalinganlar) eshikdagi 
«psixolog» yozuviga ko'zi tushib, huzuringizga tashrif buyurishni xush 
ko'rishadi. U lam i k o 'p ro q psixolog yordam i emas, balki psixologning 
u n g a n im a d e y ish i q iz iq tir a d i. B u n d a y b e m o r la r ilo ji b o r ic h a
psixiatrning maxsus yo'llanm asi yoki bo'lm asa, yaqinlari bilan kelgan 
taqdirda qabul qilinishi kerak. C hunki ular psixologni soatlab eshitib 
o 't i r i s h l a r i m u m k in , b iro q q a b u l tu g a g a n d a n s o 'n g b e rilg a n
m aslahatlarga amal qilishlari gumon. B a’zan bem orlarning ruhiy kasalga 
chalinganini aniqlash ju d a qiyin b o 'la d i yoki bu psixologik su h b at 
chog'id a sezilib qoladi. Bunday paytlarda bem orga zarur m aslah atlar 
berib psixiatrga yuboriladi.
Agar psixiatrda davolanib chiqqan bemor yo'llanm a bilan psixolog 
qabuliga tashrif buyursa (bunday bemorlar, asosan, yaqin qarindoshlari 
bilan Kelishadi), ularning tarixnomasi bilan yaxshilab tanishib chiqish, 
z a ru ra tg a q a ra b bem orni davolagan psixiatr bilan b o g 'lan ish kerak. 
H a q iq a ta n ham ruhiy k a sallik larg a ch alin g an k o 'p c h ilik b e m o rlar 
p six ia trla r tavsiyasi bilan kasallikning rem issiya d avrida psixologga 
yuboriladi.
B em orning d u n y o q a ra sh in i o 'rg a n is h , q a rin d o s h -u ru g 'la ri, um r 
yo'ldoshi, ishiga munosabatini ham bemordan so'rash va bu m a’lumotning 
haqiqatga to 'g 'ri kelishini uning oila a ’zolaridan bilib olish kerak.
K o 'p hollarda bemordagi psixologik buzilishlar ulardagi nevrologik 
yoki som atik kasalligi sababli emas, balki ish va oiladagi kelishmov- 
ch ilik lar hisobiga kuzatiladi. B unday p ay tlard a um um iy psixologik 
tekshirishlar o'tkazishga ham to 'g 'ri keladi. Ishdagi kelishmovchiliklar,
370

---

ko'pincha, bemorlarning o'z imkoniyatlarini ortiqcha yoki past bahola- 
ganliklari oqibatida kelib chiqadi. Bu esa doimiy stress holatlarini yuzaga 
keltiradi va psixosomatik kasalliklarning zo'rayishiga ham sabab bo'ladi. 
Bu yerda psixolog bemorning shu kungacha erishgan yutuqlarini uning 
o'zidan so 'rab bilib olishi va unga k atta ijobiy baho berishi kerak. Bu 
bem orda ishi va hayotga bo'lgan qiziqishini yanada oshiradi va u o 'z 
im k o n iy atlarin i to 'g 'r i baholay boshlaydi. B eriladigan m a sla h a tla r 
bemorning imkoniyatlari doirasida bo'lishi lozim.
B a’zan bemor biror surunkali kasallikka chalinib, undan uzoq vaqt 
n atijasiz d av o lan ib y u rg an id an sh ik o y a t q iladi. B unday p a y tla rd a
bemorning tarixnomasi bilan tanishib chiqiladi va davolash m obaynida 
kuzatilgan ijobiy o'zgarishlarga (sezilarli bo'lm asa-da) bemorning diqqati 
jalb etiladi. Bu bilan uning sog'ayib ketishiga bo'lgan ishonchi va ixlosi 
tiklanadi. Shuning uchun ham bem orlar ilohiy joylarni ziyorat qilmoqchi 
va tabiblarga ham uchramoqchi b o 'lsa, bunga aslo to'sqinlik qilmaslik 
kerak.
Bem or affektiv h o latlarga tushganm i, o'ziga yoki birovga ham la 
qilganmi va bu holatlar qachon bo'lganini aniqlash ham o 'ta muhimdir. 
Uning ichkilik, chekish va giyohvand m oddalarga bo'lgan m unosabatini 
ham aniqlash zarur. Ba’zi bemorlar giyohvand m oddalar iste’mol qilishini 
yashirishga intilishsa, boshqa birlari ayn an giyohvandlikdan qutulish 
uchun ham psixologga m u ro jaat q ilishadi. Bunday bem orlarga iloji 
boricha m utaxassislar ishtirokida yordam qilish rejasini tuzib chiqish 
kerak. Ularga, ayniqsa, psixologning m aslahatlari juda qo'l keladi. Hozirgi 
kunda giyohvandlikni davolash usullarining aksariyati psixologik ta ’sirga 
asoslangan.
Bem orlarning jinsiy m uam m olari to 'g 'risid a ham m a’lum ot yig'ish 
z a ru r. A y tib o 'tg a n im iz d e k , n e v ro z la rn in g kelib c h iq ish id a jin siy
buzilishlarning ahamiyati juda katta. A niqlangan psixojinsiy buzilishlarni, 
albatta, b artaraf qilish va zaruratga q a ra b bu ishga psixoseksologlarni 
jalb etish lozim.
Xulosa qilib aytganda, tibbiy-psixologik statusni tekshirish quyidagi 
m asalalarni o 'z oldiga maqsad qilib qo'yadi: