Psixologiy asi

8.5. Xarakter
«Temperament» va «xarakter» tushunchalari bir-biriga yaqin turadi. 
Xarakter shaxsning muhim va o'ziga xos sifatiy tomonidir. Ayni paytda, 
shaxsning ayrim xususiyatlari ham xarakterga, ham temperamentga aloqador 
bo'lishi mumkin. Xulq-atvor shaxsning yo'nalganligi, irodasi va faoliyati 
bilan uzviy bog'langandir. Xaraktem ing ko 'p sonli tasniflari mavjudligiga 
qaramasdan, uning umum qabul qilingan tasnifi hanuzgacha yo'q.
157

---

X arakterning xususiyatlari ju d a k o ‘pdir. U ning uchun q a t’iyatlilik, 
shijoatlilik, tirishqoqlik, vazm inlik, dovyuraklik, ja so ra t va aksincha, 
jur’atsizlik, qo'rqoqlik, q a t’iyatsizlik, gumonsirash kabi xususiyatlar xosdir. 
Insonning individual xususiyatlarini yetarlicha aks ettiruvchi xarakterning 
umum qabul qilingan tasnifi yo‘qligidan, odatda, xarakterga baho berish 
uchun unga xos boMgan eng muhim belgilami shunchaki sanab o'tishdan 
fo y d a la n ila d i. M a sa la n , saxiy , m a q ta n c h o q , q u v n o q , y o lg ‘onchi, 
kam suqum , q a so sk o r, xasis, dovyurak, b a g ‘ri keng, q a t ’iyatli. Agar 
temperament tu g ‘ma xususiyat boMsa, xarakter k o ‘p jihatdan tarbiyaga 
va kishining hayot tajribasiga aloqador boMadi. X arakterni shakllantirishda 
tarbiya, taMim berish va oilaning tutgan o'rnini ham eslatib o'tish joizdir.
X arakter tana tuzilishiga bogMiqmi? Bu savol qadim dan ko'pchilikni 
qiziqtirib kelgan. 1921-yili Ernst Krechm er shu m asalaga oid «Gavda 
tuzilishi va xarakter» nomli asarini chop qildiradi.
U shbu m onografiyada olim turli som atik k onstitutsiyalarni bayon 
qilgan. U ning asarida pikniklar o 'rta bo'yli, boshi, k o 'k rag i va qorni 
nisbatan k a tta va sem izlikka moyil b o 'lg an k ish ilar deb t a ’riflanadi. 
Leptosomlar esa uzun gavdali, chayir bo'lishadi. Bu gavda tuzilishi atletik 
tuzilishdan kam farq qiladi. Diplastik gavdali kishilarda tana nom utanosib 
tuzilishi bilan a jra lib turadi. Bunday h o lat yevnuxoidizm va boshqa 
nuqsonlari b o 'lgan endokrinopatiyalarda kuzatiladi.
E. Krechm erning fikricha, leptosom, astenik, atletik va shuningdek, 
d isplastik g a v d a tu zilish ig a ega b o 'lg a n k ish ila r sh izo fren iy a kabi 
kasalliklarga moyil bo'lishadi.
Keyinroq E. Krechmer shizoid va sikloidlarga quyidagicha ta ’rif bergan: 
shizoidlar uchun auiizm (yolg'izlikka m oyillik), injiqlik, sovuqqonlik 
xosdir. S ikloid-pikniklarda kayfiyat o 'z g a rib tu rad i, y a'ni tushkunlik 
va g ip o m aniakal elem entlar bir-biri bilan alm ashinib tu ra d i. Xulq- 
atvorning xuddi shu xususiyatlari shizotim ik va sik lotim iklarda ham
kuzatiladi. Uning fikricha, sog'lom shizotim iklar shizofreniyaga uchragan 
b e m o rla rn in g q a rin d o s h la r i o ra sid a u c h ra b tu r a d i, ay ni p a y td a , 
shizofren iyaga c h a lin g a n la r kasal b o 'lm a s id a n avval sh iz o id la r va 
shizotim iklar hisoblangan. Sog'lom siklotim iklar, psixopatik sikloidlar 
va m aniakal depressiv psixozga uchragan bem orlar o'rtasida ham xuddi 
shunday bogManish bor.
E. 
Krechm erning bu nazariyasiga qarshi e ’tirozlar k o 'p b o 'lg an va 
psixologlar sog'lom odam xarakterini tana tuzilishiga bog'lab o'rganish 
n o to 'g 'ri deb hisoblashgan.
Sheldon gavda tuzilishini normal va p atologik xulq b ila n b o g'lab 
o'rgangan. Sheldonning tipologiyasi u yoki bu embriologik tuzilxnalarning 
ustun kelishiga asoslangan. U quyidagi uch tipni ajratadi:
158

---

1. Endodermadan taraqqiy etuvchi ovqat hazm qilish sistemasining ustun 
turishi (endomorfizm). Bu tipga ishtahaning zo‘r bo'lishi, quvnoqlik, 
shirinsuxanlik xos bo'ladi. Bu temperamentni Sheldon vitsserotoniya deb 
atadi.
2. M ezom orfizm d a m ezo derm adan y o ‘l oladigan su y ak-m ushak 
sis te m a s in in g
ta r a q q iy e tish i u s tu n k e la d i. Bu te m p e ra m e n t 
(sam ototoniya) faollik, hukm ronlik bilan tavsiflanadi.
3. Ektom orfizm da ektoderm adan rivojlanuvchi asab sistemasi taraqqiy 
etishi ustun turadi.
Nazorat uchun savollar
1. Shaxs deganda nimani tushunasiz?
2. Shaxs tiplari haqida so'zlab bering.
3. Shaxsni tekshirish usullarini bilasizmi?
4. Temperament nima? Uning qanday tiplarini bilasiz?
5. 0 ‘zingiz qaysi temperament egasisiz?
6. Xarakter haqida so'zlab bering.
7. E. Krechmer va Sheldonning gavda tuzilishi va xarakter to'g'risidagi
qarashlari haqida so'zlab bering.