Psixologik trening asoslari

Belgilangan mavqe
- bu shaxs xizmati va xatti-harakatidan qat’iy nazar, 
jamiyat tomonidan belgilab qo’yiladi. Shaxsning etnik kelib chiqishi, tug’ilgan 
joyi, oilasi, zoti va boshqalar shular jumlasidandir. 
Erishilgan mavqe
deganda, 
shaxsning o’z xatti-harakati, qobiliyati bilan erishgan mavqei tushuniladi. 
Masalan: yozuvchi, firma boshlig’i, direktor, professor va shu kabilar. Bulardan 
tashqari, yana shaxsning tabiiy va kasbiy lavozim mavqei ham o’rganiladi. 
Shaxsning tabiiy lavozimi
erkak va ayoli, bolalik, o’smirlik, yoshlik, o’rta 
yosh, keksalik davrlarini bildirsa, 
kasbiy lavozim mavqei
shaxsning ijtimoiy - 
iqtisodiy va ishlab chiqarish - texnik holatini (muhandis, temirchi, xaydovchi va 
boshqalar) bildiradi. 
Ijtimoiy mavqe
shaxsning muayyan ijtimoiy tizimida 
egallagan konkret o’rnini ifodalaydi. Ijtimoiy rol esa shaxsning ijtimoiy tizimida 
egallagan mavqe bilan bajaradigan faoliyati majmuini ifodalaydi. Masalan, 
ma’muriy - buyruqbozlikka asoslangan. Bunday shaxs tipiga “yuqori” ko’r- 
ko’rona, so’zsiz bo’ysunish, dunyoqarashi tor, bir tomonlama, o’z mansabini 
saqlab qolish va yuqori mansablarga erishish yo’lida har qanday qabihlikdan 
qaytmaydigan, munofiqlik kabi xususiyatlarga ega bo’lganlar kiritiladi. Bunday 
kishilarning shaxs xususiyatlari ular bajaradigan vazifasiga o’z o’rnini boshatib 
beradi. Shaxs tipining bunday ko’rinishi hozirda ham jamiyat hayotini yangi 
sharoitda erkin rivojlanishiga to’sqinlik qilmoqda.
Shaxs faoliyati deganda, uning ichki va tashqi tendensiyalarining ijtimoiy 
hayotda namoyon bo’lishi xususiyatlariga aytiladi. Ijtimoiy faollik insonning 
shaxs sifatidagi darajasining asosiy ifodasi bo’lib uning yuksak qadriyatli 
ehtiyojlarini qondirishlari va sifat ko’rsatkichidir. Demak, ijtimoiy faollik 
shaxsning muhim sifatlaridan biridir.
Psixologiyada shaxsga turlicha ta’rif berilgan, bolib, ularning mazmun 
mohiyati umumiy tarzda komillikka yonalganligini guvohi bo’lamiz. 
Shaxs
– ijtimoiy va shaxslararo munosabatlarning mahsuli, ongli 
faoliatning sub’ekti bo’lmish individdir. Shaxsga talluqli bo’lgan eng muhim 

---

156 
tasnif ham uning jamiyatdagi murakkab ijtimoiy munosabatlarga bevosita 
aloqadorlik, ijtimoiy faoliyatga nisbatan ham ob’ekt, ham sub’ekt bo’lishlikdir. 
Shaxs ijtimoiy xulqiga turli tashqi kuchlar ta’sir qiladi