Psixologik tatqiqotning asosiy metodlari?

97.Reorentatsiya(qayta kasbha yo’naltirish) psixologik muammo sifatida?
Psixologiya fanida kasb tanlashga yo’llash (proforiyentasiya) atamasi kadim zamondan qo’llanilib kelinadi. Lekin ijtimoiy hayotning keyingi davrlarida boshqa bir atama fanimizga kirib keldi, u reoriyentasiya (qayta yo’llash) deb atalib, insonni yangi moslashmaga (ko’nikmaga) kasbga yo’lnaltirishni bildirib keladi.
Qayta kasbga yo’llash (reoriyentasiya) uta insonparvarlik (gumanistik) goyani kasbini o’zgartiruvchi yoki ishsiz qolgan shaxs ruxiyatiga singdirishni anglatadi. Ishlab chikarishga avtomat kurilmalarning (elektron moslamalarning, robotlarning) kirib kelishi ish urinlarining kiskarishiga olib keladi. Muassasa, tashkilot, korxona rentabelligining pasayishi xam xodimlarga nisbatan extiyejning kamayishini keltirib chiqaradi. Ma’lumki, bozor iqtisodiyeti rakobatga asoslanadi, shuning uchun testlarga bardosh beruvchi, yuqori - malakali, maxoratli, bilimdon, komil insongina sinovlardan muvaffakiyatli uta oladi, xolos. Urtamiyona darajadagi mutaxassislar esa ish o’rnini yukotib, vaktincha ishsizlar ruyxatiga kiradi.
Ishsizlik ish o’rnini yo’qotish ayollarda ukinchli (ayanchli) xis-tuyg’ular qobig’ida uta murakkab kechadi, guyoki tragediya, xalokat, judolik vujudga kelganda xam ekstravertlik, xam introvertlik xususiyatlari uyg’unlashganday yuz beradi. Erkaklar esa bunday vaziyatlarga matonat bilan iloji boricha xissiyotlarga berilmasdan, akl - zakovat maromlariga tortilganlik tuyg’usi ustuvorligida namoyon bo’ladi. Erkalarda achinish, xafaxonlik kechinmalari tarzida xukm surishi, asta-sekin uning ta’sir kuchi pasayishi kuzatiladi. Bunda insonning ruxiy kechinmalari keskin o’zgarishining asosiy omillari sifatida uning ish davri va yoshi ijtimoiy muammo maydoniga chikadi. Yoshning ulgayishi yangi muxit, uzgacha sharoit, notanish jamoa va uning nufuzi kabi masalalar yechimiga salbiy munosabatni keltirib chiqaradi. Mazkur obyektga uzok davr mehnat faoliyatini bagishlash xam frustrasiya xolatini xarakatlantiruvchi safida asosiy rol uynashi mumkin. Xullas, xar ikkala omil xam frustrasiyaning manbai vazifasini utaydi (bajaradi), noxush kechinmalar vujudga kelishi, kechishi, rivojlanishi jarayonlarini uzluksiz ravishda bajarib turadi.
Xozirgi zamon mehnat birjalarida reoriyentasiya (qayta kasbga yo’llash) ishlari olib borilishi markazlashtirilgan. Maxsus xodimlar kompyuter xotirasiga joylashtirilgan shaxar, tuman buyicha ixtisoslar buyicha yoki ixtisoslararo mutaxassislar ruyxati (zaruriyati, extiyeji, talabi) bilan ish izlab kelgan muxtoj shaxs tanishtiriladi. Aksariyat mehnat birjalarida psixologlar yetishmaganligi tufayli ish bilan ta’minlash, bush urinlarni tuldirish bilan shugullaniladi, xolos. Aslida esa bu xizmat kator omillarni tekshirish o’rganishni takozo etadi, ilmiy psixologik qonuniyatlar asosida ish yuritishni talab qiladi, chunonchi:
1. Shaxsning fazilatlari, xarakterologik xislatlari.
2. Xissiy jabxalari va irodaviy sifatlari.
3. Insonning kognitiv va regulyativ imkoniyatlari.
4. Extiyeji, motivi, motivasiyasi, motivirovkasi.
5. Kasbiy mayli, qiziqishi, layoqati.
6. Professiogramma talablariga mosligi, kasbiy yaroqligi.
7. Iktidori (iste’dodi), qobiliyati, saloxiyati.
8. Kasbiy bilimlari, ko’nikmalari, malakalari, maxorati.
9. Umumiy saviyasi, duneqarashi, maslagi (e’tikodi).
10. Salomatligi, jinsiy xususiyatlari, yoshi.
11. Izlanuvchanligi, ijodiy imkoniyatlari, innovasiyaga nisbatan munosabati.
12. Ijtimoiy yetukligi, tashkilotchilik qobiliyati.
13. Ekstrovertligi va introverligi.
14. Yuksak insoniy tuyg’ularga (axlokiy, aqliy, nafosat, praktik) egaligi.
15. Fidoylik, altruistik, vatanparvarlik fazilatlari ustuvorligi va boshqalar.
Yuqorida sanab utilgan mezonlar buyicha tekshirish ishlari bir nechta metodlar, metodikalar orkali ko’p seriyali tajribalar negizida amalga oshiriladi. Buning uchun testlardan qobiliyatga, shaxsga, ijodiyotga, xotiraga shaxslararo munosabatga (oid), maxsus ishlab chikilgan materiallardan, maqsadli vaziyatlardan, kiyinlashtirilgan topshiriklardan, muammolardan, psixologik treninglardan, psixodramalardan va boshqalardan foydalaniladi.
Olingan natijalar sifat va mikdor jixatdan taxlil qilingandan keyin muayyan xulosalar chikariladi. Xulosalar asosida reoriyentasiya subyekti roziligida ishga muxtoj shaxs taklif qilingan kasbga yo’naltiriladi. Ish joyining masofasi, uning ekologiyasi, sangigiyenasi, maoshi, istiqboli, muammoli jixatlari yuzasidan mukammal fikr almashiniladi, toki shartnoma qonuniy xujjat ekanligi (kiymatiga) zarar keltirmasin (ba’zan kelishuvdan voz yechish xolatlari xam yuz berib turadi). Psixologik kuzatishlarning ko’rsatishiga qaraganda, reoriyentasiya (kasb tanlashga yo’llash) kabi bosqichlardan tashkil topgan bulib ular kiska fursatda (muddatda) utishi bilan uzaro muayyan darajada tafovutlanadi. Jumladan, kasbiy maorif, kasbga yo’llash, kasbga saralash, kasbiy moslashish tezkorlikda, mukammal, o’ziga xos xususiyatlari bilan tavsiflanadi. Ayniksa, kasbiy moslashish davri o’ziga xos tarzda kechadi, bir bosqich ikkinchisi bilan sillik uzviy boglanib ketadi. Kasbning moddiy (iqtisodiy) tomoni, ijtimoiy faollik (nufuzga egalik), ma’naviy ta’minlanganlik (ruxiy kutarinkilik xissiyotining ustuvorligi) insonning qaytatdan ijtimoiy xayotdan uz o’rnini topish imkonini yaratadi, uning umrini uzaytiradi, ruxiy imkoniyatlari, zaxiralari, potensiyasi, rezervi ishga tushishiga puxta negiz xozirlaydi.
Reoriyentasiya (qayta kasbga yo’llash) gumanistik psixologiya tamoyillarini turmushga tatbik etishga zarur shart - sharoit yaratadi. Inson omilini kadrlashga, butun imkoniyatlarini ruyobga chikarishga, ezgu niyat, orzu xavas, istak - xoxish ushalishga negiz vujudga keltiradi. Ko’p profilli kasb - hunar egalari safini kengaytirishga xizmat qiladi, komillikka intilish tuyg’usini jonlantiradi, zarur bilimlar, malakalar bilan kurollantirishga turtki beradi.
Reoriyentasiya inson imkoniyatini qaytatdan sinashning manbai xisoblanib, uzini uzi kashf qilishi, uzini uzi boshqarishi, uzini uzi tashkillashtirish, uzini uzi baholash, uzini uzi refleksiyalash, uzini uzi identifikasiyalash kabi shaxs fazilatlarini ruyobga chikarishga xizmat qiladi.