Psixologik tadqiqotni natijalarini tavsiflash va nashr qildirish

A.Anastazi agar bola hafta boshida intellekt testi bo‘yicha 110 ga teng ko‘rsatkichga ega bo‘lsa, hafta oxirida bu ko‘rsatkich 80 ga teng bo‘lsa, bunday metodikaga ishonch bilan qarash mumkin emasligi haqida yozgan. Ishonchli metodikalarni qayta o‘tkazish o‘xshash natijani ko‘rsatishi kerak. Ozgina o‘zgarish bo‘lishi mumkin, lekin ular unchalik ahamiyatli bo‘lmasligi kerak.

Metodikalar ishonchlilik darajasi bir qancha sabablarga bog‘liq. Tadqiqot natijalari aniqligini pasaytiruvchi omillar qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin:

- diagnoz qilinayotgan sifatning stabil, barqaror emasligi;

- diagnostik metodikalarning takomillashmagani (ko‘rsatma xato tuzilgan, topshiriqlar xarakteri jihatidan har turdaligi, tekshiriluvchiga metodikani taqdim etish bo‘yicha ko‘rsatmalarning noaniqligi);

- tadqiqot vaziyatining o‘zgarishi (kunning har xil vaqtida tekshiruv o‘tkazilishi, xonaning turlicha yoritilishi, begona shovqinlarning bor yoki yo‘qligi);

- eksperimentator xulq-atvori, gapirish ohangining o‘zgarishi (bir tajribada boshqacha ko‘rsatma, boshqasida uni o‘zgartirib berishi; topshiriqning bajarilishini turlicha stimullashtirishi);

- tekshiruvchi funksional holatidagi o‘zgarishlar (o‘zini his qilishi yaxshi bir eksperimentda, boshqasida charchash holatida bo‘lishi);

- natijalarni sharhlash va baholashda sub’ektivlik.

Psixodiagnostik metodikalar ishonchliligini tekshirish yo‘llaridan biri standartlashtirish, metodika o‘tkazish muolajasini va uning natijalarini baholashning yagona talablarini ishlab chiqish.

Metodikani baholashning yana bir muhim mezoni validlik hisoblanadi. Ishonchlilik aniqlangach, metodikaning validligi masalasi ko‘rib chiqiladi. Chunki ishonchli bo‘lmagan metodika validligi yuqori metodika bo‘la olmaydi.

Metodika validligi – metodika yordamida olingan ma’lumotlarning nimani aniqlashga qaratilganligi, ya’ni metodika mohiyati bilan mosligi.

Validlik – metodikaning samaradorligi, amaliy foydasini ko‘rsatuvchi mezon.

Reprezentativlik – tanlanmaning sinaluvchilar bosh majmui xarakteristikalarini ko‘rsatuvchi xususiyati.

Shuningdek, Akimova M.K., Gurevich E.M. bo‘yicha hozirgi zamon psixologiyasida mavjud bo‘lgan vositalarni sifat darajasiga ko‘ra 2 guruhga bo‘lish mumkin:

• 
  
  formallashgan metodikalar
  
• 
  kam formallashgan metodikalar
  

1 – guruh metodikalarga quyidagilarni kiritish mumkin:

- testlar;

- so‘rovnomalar;

- proektiv texnika metodikalari;

- psixofiziologik metodikalar;

Ular uchun xarakterli jihatlar:

aniq reglamentatsiya;

• 
  tadqiqot yoki tekshiruv jarayonining ob’ektivizatsiyasi (ko‘rsatmaga to‘g‘ri amal qilish, stimul materialini namoyish qilishning qat’iy usullari. Sinaluvchi faoliyatiga tadqiqotchining aralashmasligi);
  

• standartizatsiya (ya’ni diagnostik eksperiment natijalarini qayta ishlash va taqdim etishning qabul qilingan tartibi joriy etilishi);

  
  

• ishonchlilik;

  
  

• validlik
  

Ushbu metodikalar nisbatan qisqa vaqt ichida diagnostik axborotni qo‘lga kiritish hamda individlarni o‘zaro miqdor va sifat jihatidan taqqoslash imkoniga ega.

Kam formallashgan metodikalarga :

- kuzatish;

- suhbat;

- faoliyat mahsulini tahlil qilishni kiritish mumkin.

SHuni ta’kidlash va inobatga olish zarurki, kam formallashgan metodikalarni o‘tkazish katta mehnatni talab etadi (masalan, sinaluvchini kuzatish ba’zida oylab davom etishi mumkin) va ko‘p jihatdan tadqiqotchining psixologik tayyorgarligi va professional tajribasiga asoslanadi. Psixodiagnostik suhbat, kuzatuvlarning yuksak madaniy darajasida o‘tkazilishi tekshiruv natijalariga tasodifiy omillar ta’siridan saqlash mumkin.

Kam formallashgan diagnostik metodikalarni formallashgan metodikalarga qarshi qo‘yish mumkin emas. Odatda ular o‘zaro bir-birini to‘ldiradi. To‘laqonli diagnostik tadqiqotda ikkala turdagi metodikalarni garmonik, uyg‘unlashgan holda qo‘llash zarur. Masalan, test yordamida ma’lumot to‘plashdan avval sinaluvchi bilan tanishish (tarjimai holi, moyilliklari, faoliyat motivatsiyasi haqidagi axborot) bosqichi o‘tkaziladi. Bunda intervyu, suhbat, kuzatishdan foydalaniladi.

Kam formallashgan metodikalar – qo‘llashning qat’iy, aniq qoidalariga ega bo‘lmagn metodikalar. Ular ko‘proq psixodiagnostikaning psixologik intuitsiyasi va nisbiy tajribasiga bog‘liq.

Formallashgan metodikalar – aniq shakldagi qoidalarga qat’iy amal qilishni talab qiladigan metodikalardir