Psixologik-pedagogik tadqiqotlarda konseptual fikrlashni shakllantirish muammosi

BOSHLANG‘ICH SINF O‘QUVCHILARIDA IJODIY TASAVVURNI RIVOJLANTIRISH
Respublikamizda “Uzluksiz ta’lim tizimini yanada takomillashtirish yo‘lini davom ettirish, sifatli ta’lim xizmatlari imkoniyatlarini oshirish, mehnat bozorining zamonaviy ehtiyojlariga muvofiq yuqori malakali kadrlarni tayyorlash”¹, shu bilan birgalikda boshlang‘ich ta’lim sifatini tubdan oshirish, bolalarni kichikligidanoq kitob o‘qishga qiziqtirish masalasi yuzasidan keng ko‘lamli ishlar olib borilmoqda. Hozirgi kun ta’lim tizimining bosh va asosiy maqsadi ham ijodiy fikrlaydigan va yuksak darajadagi fikr yurituvchi shaxsni tarbiyalash va tayyorlashdan iborat.
Bugungi kunda boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining ijodiy tasavvurlarini rivojlantirishning asosiy maqsadi – yosh avlodni har tomonlama yetuk, jamiyatimiz taraqqiyoti uchun zarur bo‘lgan barkamol insonlar etib shakllantirishdir. Ijtimoiy faollik, ijodkorlik barkamol shaxs tarbiyasining tarkibiy qismi hisoblanadi. Barkamol inson o‘zida ma’naviy va jismoniy yetuklikni mujassam etadi. Maktab esa, o‘quvchilarni ijtimoiy hayotga yo‘naltiruvchi sahna vazifasini o‘taydi. Chunki har bir ezgulik, yaxshilik, diyonat va mehribonlikning boshlanish nuqtasi maktabdir. O‘quvchilarning ijodiy tasavvurlarini rivojlantirish uchun birinchi galda xalq og‘zaki ijodi, xalq ertaklari, hikoyalar, afsonalar, bolalar ensiklopediyasi hamda xalq rassomlarining asarlari, tasviriy ifodani aks ettiruvchi bolalar kitoblari asosiy o‘rin tutadi.
Tasavvur – bu majoziy fikrlashning asosi bo‘lib, insonni ma’lum vaziyatda harakat qilish va muammolarni to‘g‘ridan-to‘g‘ri amaliy choralarsiz hal qilishga imkon beradi. Amaliy harakatlarning imkonsizligi, qiyinligi yoki oddiygina bo‘lmaganligi tufayli, u hayotida katta yordam beradi.
Tajribalardan ma’lumki, biror qiziqarli hayotiy hodisa yoki multfilm qahramonlari muhokama qilinganda o‘quvchilar birdan turli xildagi, atroflicha fikrlar bildira boshlaydi. Shunday vaziyatlarda ular o‘z aqliy imkoniyatlaridan ko‘p narsalarni bilishi ma’lum bo‘lib qoladi. Shu o‘rinda savol tug‘iladi: nega ular darsga oid mavzular yuzasidan gapirganlarida bunday ishtiyoq bilan so‘zlamaydilar? Chunki multfilmlarni tomosha qilganlarida tasavvur yaqqol namoyon bo‘ladi. Ularni qiziqtiruvchi tasviriy ifodalar, boy rang-tasvir namunalari, tasavvur qilish imkoniyati to‘laligicha yoritiladi. Shularni hisobga olib, darsliklarda, dars jarayonida bolalarni qiziqtiradigan, ularni ijodiy tasavvurini rivojlantiradigan, boy rang-tasvir namunalaridan foydalanilgan, tabiatiga, yosh xususiyatiga mos mavzular ko‘proq berilishi, matnlar yuzasidan taqdim etilgan savol-topshiriqlarning turfa xilligi darslardagi shunday vaziyatlarning asosi bo‘ladi. O‘quvchilarning ruhiy muvozanatdan chiqishi esa ularni ma’naviy kamolot sari yetaklash garovidir.
Tasavvurni tarbiyalash, uni shakllantirish, rivojlantirish, ta’lim-tarbiya jarayonidagi o‘quvchi tasavvurini o‘stirish hamisha ustozlarning zimmasidagi muqaddas bir vazifa ekanligi millatning ilg‘or kishilari diqqat markazida bo‘lgan. Ma’lumki, bolalar maktabgacha bo‘lgan davrida favqulodda ijodiy tasavvurlari boy bo‘ladi. 5-6 yoshda atrof-muhit haqidagi tasavvurlarni o‘zlashtirib oladilar, o‘zlarining amaliy faoliyatlari va borliqni anglashlari uchun zarur bo‘lgan har xil ma’lumotlarga ega bo‘ladilar. Ularning bu davrdagi taraqqiyoti muntazam o‘qitish ishlarisiz, yashash tarzi jarayonida amalga oshadi. Bolalar maktab hayotiga kirib kelganlarida, ularning faoliyati dasturlar asosida tizimli bilim olishga o‘tganda bir qadar o‘zgaradi. Bizningcha, bu o‘qish-o‘rgatish jarayonida tabiiylikning buzilgani, unga sun’iylikning aralashuvi tufayli sodir bo‘ladi². Bola maktabga borgach, uning mustaqilligi, o‘z intellektual darajasidagi fikrlashi va ixtiyoriy faoliyati ma’lum darajada cheklanadi. Undan maktab talablariga muvofiq ish yuritish talab etiladi.
Shu o‘rinda xorijiy adabiyotlarga nazar solsak umumiy tajribalardan foydalanish imkoni paydo bo‘ladi. M.I. Rozetning fikriga ko‘ra, “Tasavvur va fikrlashdagi o‘xshashlik yoki farqni hisobga olsak, muammoni hal etish katta yoki kichik noaniqlik bilan ifodalanishi mumkin. Muammoli vaziyatni tavsiflovchi turli vaziyatlarga qarab, ayni muammo hayoliy tasavvur va fikrlash yordamida hal qilinishi mumkin. Tasavvur shu paytning o‘zida vaziyatning noaniqligi juda yuqori bo‘lgan vaqtda ishlaydi. Ushbu funksiya yordamida bola rasmlarda haqiqatni namoyish qilishi va muayyan muammolarni hal qilishda ularni ishlatishi mumkin”³.
O‘zining tadqiqotlarida Ye.N. Melnikova: “Tasavvur insonning juda qimmatli aqliy mulki hisoblanadi. Ko‘pchilik xayoliy fantaziya haqida gapirib beradi. Bu eng katta qiymatning sifati ekanligini ta’kidlash mumkin. Tasavvur faqat insonga xosdir. Mehnat va faoliyat jarayonida tasavvur paydo bo‘ldi va rivojlandi. Hech narsa qilmasdan oldin, inson nimani amalga oshirish kerakligini, qanday qilib buni amalga oshirilishini, narsaning nimaga o‘xshashligini anglashga urinadi. Bu esa inson miyasida joylashgan asab tolalariga o‘zaro ta’sir qilib, insonning mehnat faoliyatiga kirishishiga yordam beradi. Tasavvur haqiqatan ajralishdir. Biror kishi, ba’zida hali ko‘rilmagan narsalarni tasavvur qiladi. U hali mavjud emas, aslida bor emas, balki tashqi dunyoda obyektiv haqiqatda tasavvurning manbaidir”⁴. L. Vgotskiyning fikricha: Insonning qanchalik ko‘p bilimga ega ekanligi uning tasavvuriga katta ta’sir qiladi? Tasavvur haqiqiy dunyoni bilish jarayonidir⁵.
Bolaning yosh xususiyatini hisobga olsak, harflarni tanishga, bir-biriga bog‘lab o‘qishga qiynalishi tabiiy xoldir. U o‘qiy olmagach, rasmli kitoblarga qiziqa boshlaydi. O‘qiy olmagani uchun ko‘plab savollari javobsiz qoladi. Shundan xulosa qilib, biz tadqiqotchilar ijodiy tasavvurini rivojlantirishga qaratilgan, rang-tasvirga boy bo‘lgan, o‘zbek, rus, ingliz tilidagi metodik qo‘llanmani tayyorlashni o‘z burchimiz deb hisoblashimiz lozim.
O‘ylashimizcha, bugungi kunda boy tasavvurga ega bo‘lgan insonda ijodkorlik, yaratuvchanlik, ijobiylik, keng fikrlilik, fantaziyaviylik va shunga o‘xshash xislatlarni kuzatish mumkin. Qolaversa, boy rang-tasvir namunalari orqali o‘quvchining ongiga kirib borish va shu orqali zarur bilimlarni berish yuqori samara berishi xorij tajribasidan ma’lum.
Bolaning 6 yoki 7 yoshdan ta’lim olishga jalb qilinishini hisobga olsak, rasm kompozitsiyasiga asoslangan kitob orqali bolani zeriktirmay, ta’lim olishdan bezdirmay, ta’lim-tarbiyaga jalb qila olish zarur ahamiyat kasb etadi. Boshqa aqliy vazifalar singari tasavvurlar ham bolaning yoshi bilan o‘zgaradi. Maktabgacha va boshlang‘ich sinf yoshidagi o‘quvchilarda tasavvur funksiyasining faollashuvi kuzatiladi. Dastlab, qayta tiklash (erta yoshda ertakli tasvirlarni tasavvur qilish imkonini beradi), keyin esa ijodiy (buning natijasida asosan yangi tasvir yaratilgan) fantaziya shakllanishi uchun o‘zlarining faol ishlarini hayolga bog‘lashadi.
Demak, rang-tasvir namunalari orqali bolalarning ijodiy tasavvurini rivojlantirish boshqa usullariga nisbatan yuqori samara beradi. Chunki tasvir orqali yetkazilishi mo‘ljallangan bilimni yaqqol tasvirlash mumkin. Bola o‘qiy olmasa-da rasm kompozitsiyalari orqali asosiy g‘oyani anglab yetadi.
Dolzarb muammo sifatida 6-7 yoshdagi maktab o‘quvchilarining aynan ijodiy tasavvurini rivojlantirishga qaratilgan qo‘llanmalarning mavjud emasligini keltirib o‘tmoqchimiz.
Bu maqsad yo‘lida tadqiqot ishlarimizda kichik yoshdagi maktab o‘quvchilarining ijodiy tasavvurini rivojlantirishdan iborat “Tasavvurni rivojlantiruvchi Alifbe” deb nomlanuvchi metodik qo‘llanma yaratilmoqda. Mazkur metodik qo‘llanmani tayyorlash uchun kerakli guruhni shakllantirish, rivojlantirish va ularning amaliy yordamini yo‘lga qo‘yish zarur. Ushbu metodik qo‘llanma orqali bolalarning tasavvurini o‘stirish bilan birga o‘zbek lotin alifbosini o‘rgatish maqsad qilib belgilangan.
Mazkur metodik qo‘llanma ota-onalar va o‘qituvchilar uchun eslatma, bolalar ruhiyatini aks ettiruvchi rasmlar, mevalar va poliz ekinlari jamlanma rasmlari, yil fasllari, uy va o‘rmon hayvonlari, o‘zbek lotin alifbosini aks ettiruvchi rasm kompozitsiyalaridan iborat bo‘lib, jami 80 betni tashkil etadi. 6-7 yoshdagi maktab o‘quvchilarining ijodiy tasavvurini rivojlantirish maqsadida metodik qo‘llanmaning har bir betida o‘ziga xos topshiriqlar bo‘lib, rasm kompozitsiyalarining toldirilmay qolgan qismini metodik qo‘llanma ilovasida berilgan yopishtirishga mo‘ljallangan detallar orqali to‘ldiradilar. Ba’zi topshiriqlarda noto‘g‘ri kompozitsiyalar berilgan bo‘lib, o‘quvchi xatoliklarni tuzatadi. Ayrimlarida esa, mozayka shaklida yoki konstruktor shaklida topshiriqlar berilgan.
Tanlangan rasmlar 6-7 yoshli bolalarga tushunarli bo‘lishini hisobga olish kerak bo‘ladi. Kitobning qo‘shimcha yopishtiriladigan ilovalarini ham rassom yaratgan rasmlar asosida tayyor holatga keltirish lozim. Topshiriqlar uchun xizmat qiladigan har bir ilova shu varaqning o‘rtasiga kichik hajmda joylashtiriladi.
Bunday metodik qo‘llanma o‘quvchiga zavq berish bilan birga ijodiy tasavvurini, fikrlash qobiliyatini rivojlantirishga xizmat qiladi. Boy tasavvurga ega bo‘lgan insonda ijodkorlik, yaratuvchanlik, ijobiylik, keng fikrlilik, fantaziyaviylik va shunga o‘xshash xislatlarni kuzatish mumkin. Bundan tashqari, yaratilayotgan bunday metodik qo‘llanma bolaning kasbiy qiziqishlarini rivojlantirishga, hayvonlar bilan tanishish va do‘stlashishga, milliy urf-odat va an’analarimizni hamda umuminsoniy qadriyatlarimizni anglab yetishga, tabiatni asrashga o‘rgatib boradi.
Xulosa qilib aytganda, tasavvurning ahamiyati shundaki, u fikrlash uchun zarur bo‘lgan to‘liq bilim bo‘lmasa-da, qaror chiqarishga va muammoli vaziyatdan chiqish yo‘lini topishga imkon beradi. Bu ijodiy tasavvurni faollashtiradi. Ushbu funksiya yordamida bola rasmlarda haqiqatni namoyish qilishi va muayyan muammoli vaziyatlarni hal qilishda ularni ishlatishi mumkin. Hal qilinishi lozim bo‘lgan narsa qanchalik noaniq bo‘lsa, tasavvurning roli shuncha ortadi yoki aksincha. Tasavvurning yana qimmatli tomoni shundaki, yetarli bilimga ega bo’lmasdan turib ham muammoli vaziyat paytlarida qsaror qabul qilishi va uni bajarishga yo‘l topishi mumkin.

1 Harakatlar strategiyasi asosida jadal taraqqiyot va yangilanish sari. – T.: G‘.G‘ulom, 2017.70 b..

2 Qulaxmetova M. O‘quvchilarning ijodiy fikrlash qobiliyatini shakllantirish. – T.: Sano-standart, 2011.

3 Rozet I.M. Hayoliy psixologiya. – Minsk, 1977. 312 b

4 Мельникова Е. Психологическое сопровождение развития творческого воображения в условиях современного обучения. Афтореф. Дисс.канд. псих. наук. – Алматы, 2011.

5 Выготский Л.С. Фикрлаш ва гапириш. – М.: Педагогика, 1982.