Psixogen kasalliklarning paydo bo'lishi va turlari

Isterik nevroz
Iserik nevroz-psixogen hosil bo`lgan bemorlikdir, xarakat, sezgi (sensor) va somato-vegetativ sohaning funksional o`zgarishlari bilan kuzatiladi.
Isteriya qadim Yunonistonda va boshqa mamlakatlarda ma`lum edi (Platon, Galen, Bukrot ishlarida). Abu Ali ibn Sino dunyoga mashhur asari «Tib qonunlari »da bu kasallikning klinikasini, kechishini, etiopatogenezini juda mohirona bayon qilgan. Kasallikning nomi yunoncha globus hystericus — bachadon so`zidan kelib chiqqan bo`lib, uni bachadon kasalligi bilam bog`lashgan edi, ammo erkaklar ham isteriya bilan kasallanadilar. Isteriya birinchi bo`lib Sharko tomonidan 1868 yili ruhiy kasallik sifatida yozilgan va u «buyuk yolg`onchi» deb nomlanadi, negaki isteronevrotik alomatlar g`oyat har xil ko`rinishga ega bo`lib, nafaqat ruhiy, balki nevrologik va somatik kasalliklarni eslatadi. Isterik ko`rinishlarni o`sha vaqtda seksual o`zgarishlar bilan bog`lar edilar. Pirovardida erotik janjallarni isteriya kelib chiqarishda anchagina ahamiyati borligini 3. Freyd va uning davomchilari ko`rsatdilar.
Isterik nevroz nevrasteniya ko`rinishida ham paydo bo`ladi, u ruhiy shikoyatlovchi vaziyatga bog`liq bo`ladi.
Isterik nevroz belgilarining ahamiyatga molik sabablaridan biri bu kasallik alomatlarining ruhiy omillar bilan bog`liqligi, shularga moc holda organik o`zgarishlarning yo’qligi va isterik buzilishlarni o`ziga o`zi singdirishidadir. Isterik nevroz alomatlari na­faqat ruhiy shikastalikda, shuningdek bemorlar o’z xohishini amalga oshira olmaganida boshlanib qoladi. Isterik nevroz ruhiy infantilizmi bor, o`zini mustaqil mushohadasi yo’q, emosional yetilmagan, labil, ta`sirchan, o`zgalarning so`zlariga beriluvchan, ruhiy shikasta ayollarda ko`proq uchraydi. Ammo, isterik nevroz o`zgacha tabiatli shaxslarda ham, masalan, tez qo`zg`aluvchanlarda ham rivojlanishi mumkin.
Isterik nevrozning klinik ko`rinishi turlicha poli­morf va o`zgaruvchandir. Bunda bo`ladigan ruhiy buzilishlar yorqinligi, tomoshago`yligi, jo`rttaga qilayotganligini sezib turishi, ko`rinish uchun qilayotganligi bilan farqlanib turadi va infantillik bilan bog`liq bo`ladi. Buning turli-tumanligi ta`sirga beriluvchanlik va o`z-o`zining ta`siriga berilish bilan bog`liq va bemor qaysi kasallikni bilsa, o`shanga o`xshash alomatlar namoyon qilishi bilan tavsiflanadi.
Nevroz klinik kurinishini 3 guruhga bo`lish mumkin:
1) xarakatli;
2) sensor;
3) somato-vegetativ.
Harakat buzilishlari giperkinez (titroq, tortishish, ayrim a`zolar uchishi, qaltirash), isterik tutqanoq, oyoq va qo`llar parezi va falaji (sholligi), astaziya-afaziya - yotgan joyida faol va passiv harakat qila olgani holda turib yura olmasligi kabi ko`rinishlarda bo’ladi. Shunga o`xshash organik o’zgarishlardan farq qilib, is­terik giperkinezlar va falajlar ruhiy shikastlikdan keyin boshlanadi, ko’pincha ko’rinishi o`zgaradi, g`ayritabiiy vaziyat va boshqa isterik ko`rinishlar (tomog`iga tuguncha tiqilishi), nutqining buzilishi — mutizm ko`rinishi (isterik soqovlik), tutilib qolish, tovushining yo’qolib qolishi, o`zidan ketib qolish holatlari bemor diqqatini boshqa narsaga bursa yoki davolash boshlansa, bo`shashadi yoki vaqtincha yo’qoladi. Isterik kasallar nevrologik tekshirilganda mushak ularning innervasiyasidan qat`iy nazar kasallanadi, pay reflekslari esa markaziy yoki periferik shollikdan farqli o`laroq saqlanib qoladi.
Isterik tutqanoqlar ba`zida arzimagan psixogen ta`sirotga (birdan ogohlantirishga, hayajonga, oiladagi arzimagan janjalga, nohush xabarga) paydo bo`lib, turli belgilar bilan, ayniqsa «auditoriya» — odamlar bor joyda tutib qoladi. Isterik tutqanoqda bemor ohista yiqiladi, yiqilayotgan joyini tanlaydi (divan, o`rindiq va hokazo), jismoniy shikastlanishdan o`zini saqlaydi. Isterik tutqanoq ko`rinishlari turlicha va doimiy emas. Ular xaotiyligi, sahnalashtirilganligi bilan ta`riflanadi, tutqanoq chaqirilishiga sabab bo`lgan omilni emosional hayajon bilan qabul qilinishini aks ettiradi, inqillash bilan davom etadi, ba`zi so`zlarni baqirib aytib qo`yadi, yig`laydi, o`zini juda ezilganga soladi. Tutqanoqdan so`ng qisman amneziya bo`ladi, chunki isteriyada ong to`la yo’qolmaydi. Epileptik tutqanoqdan farq qilib, isterik tutqanoqda og`zidan ko`pik kelmaydi, patologik reflekslar kuzatilmaydi, qorachiqlarning yorug`likka, og`riqqa reaksiyasi, xidlash sezgilari isterik tutqanoq tugaganda saqlanib qoladi. Novshadil spirtning hidi yordamida ba`zan tutqanoqni to`xtatish mumkin, tonik va klonik fazalarning almashinish qonuniyati buziladi.
Isterik tutqanoqlar epileptik tutqanoqlardan davomliroq bo`ladi va badan deyarli shikastlanmaydi. Ob`­ektiv baho berish asoslaridan biri shuki, tutqanoq vaqtida bemor ongi o`zida saqlanadi, butunlay yuqol­maydi.
Tutqanoq bilan bir qatorda «isteriklar» uchun yig`i va kulguning almashinishi xarakterlidir. Kasallik ifodalangan hollarda kuchli ho`ngrash va xaholash darajasiga yetadi.
Abu Ali ibn Sino isteriya — «bo`g`ilishga» aloxida nevrologik birlik sifatida qaragan. Olim hozirgi za­mon isterik nevrozini eslatuvchi turli-tuman kasallik holatlarini yozgan bo`lib, uning fikrlariga ko`ra uning asosida Buqrot aytganidek, «bachadon harakati» yotadi deb qaraydi. U isteriya doirasidagi turli buzilishlar, «siqilish», titroq nomi bilan yozilgan mushak giperkinezi, isterik tutqanoqlar, hushidan ketish, letargiya, og`riq sezishning buzilishlari, somatovegetativ o`zgarishlar, yolg`on homiladorlik va boshqalar haqida yozgan. Isteriya kelib chiqishida Abu Ali ibn Sino «bevalarning ruhiy iztirobi», «hayz tutilishi», «xohishni so`ndirish» va bu jarayonlarda nafaqat miyaning— psixogen, balki ruhiy seksual omillarning ham ahamiyati borligini ta`kidlaydi.
Abu Ali ibn Sino isterik tutqanoqni «bachadon bo`g`ilishi» nomi bilan quyidagicha yozadi: bu xastalik bachadondan boshlanib, yurak va miyani ishtirok etishga majbur qiladi va yiqilish yoxud hushdan ketishni eslatadi. Ko`pincha bu xuruj sifatida boshlanib, kuz onlarida ko`proq namoyon bo`ladi. Isterik tutqanoqda bo`g`ilish belgilari bo`lib, tutqanoq yaqinlashganda harsillash paydo bo`ladi, nafas og`irlashadi, yurak urib ketadi, bosh og`riydi, ruhiyat va kayfiyat buziladi, bemor bo`shashadi, esankirab qoladi. Agar tutqanoq kuchaysa, bemorda uyqu va ong xiralashishi boshlanadi: uning yuzi, ko`zi va labi qizaradi, ko`zi bir nuqtaga tikiladi va kattalashmaydi.
Kasalga pastdan bir nima ko`tarilayotgandek tuyuladi, u tishini g`ijirlatadi va qisirlatadi, tishi bilan yong`oq chaqadi, ixtiyorsiz harakatlar qiladi, gapidan to`xtab qoladi va o`zgalar nima deyayotganini anglab olmaydi, so`ngra hushidan ketadi, tovushi chiqmay qoladi, oyog`i yuqoriga ko`tariladi va badani terlab ketadi. Ba`zida tutqanoq qusish va bosh og`rig`i bilan ado bo`ladi. Pirovardida olim isterik tutqanoq — «bo`g`ilish» va epilep­tik tutqanoq — «yiqilish» oralaridagi farqlash tashxisini baholash yo’llarini keltiradi. Xususan shunday deb yozadi: «bo`g`ilish» va yiqilish farqlariga kelsak, garchi ular ko’p qonuniyatlari bilan o`xshasa-da, hatto ikkalasi to`satdan boshlansa-da, «bo`g`ilish» «xushdan ketishdan» farq qiladi va faqat juda og`ir holatlardagina ongni yuqotishi mumkin.
«Bo`g`ilish» bilan og`rigan bemor tutqanoqdan so`ng o`zining koma bo`lganini qisman aytib bera oladi. Bu hozirgi zamon tushunchasi bo’yicha qisman amneziya deyiladi. Ibn Sino isteriyaning yana boshqa ko`rinishlarini ham keltiradi, masalan: «nazarida o`lish». Eng og`ir bo`g`ilishda tashqi ko`rinishidan bemorda nafas olish to`xtagandek bo`lib ko`rinadi, ammo nafas oluvchining ro`parasiga taralgan yungli matoni osib qo`yilsa, uning hilpillashi ko`rinadi, isterik shollik va sezgi buzi­lishlari: «bo`g`ilish» sezgisi va harakat to`xtaydi, tovush bo`g`ilib qoladi, ba`zan tovush yo’qolib qoladi, «uyquga ketadi, aqli sayozlashadi», «soxta homiladorlik seziladi». Ibn Si­no isteriyani psixogen kasallik ekanligini ta`kidlaydi va «qo`rquvdan», «achchiq-alamdan», «dahshatdan», kuchli ruhiy aziyatlardan, uyqusizlikdan, qayg`urishdan, cho`chishdan, g`am-anduxdan, musibatdan, ba`zan g`azab va boshqalardan kelib chiqishi mumkin,— deydi.
Sezgi buzilishlari anesteziya, giposteziya, gipersteziya, turli a`zolarda og`riq sezgisi bilan (isterik elchilar) bo`lishi mumkin. Teri sezgilari ko`pincha oyoq va qo`llarda qo`lqop yoki paypoq, nimcha shaklida bo`lib, sezgi nervlarining innervasiya zonalariga to`g`ri kelmaydi. Isterik og`riqlar ham turli kutilmagan joylarda paydo bo`lishi mumkin va harakati turlicha bo`ladi. Ko`pincha har xil turdagi bosh og`rigi paydo bo`ladi (g`ildirak kabi, chakka va peshonalarni tortuvchi, mix qoqqandek va hokazo), kuragida, bo`g`imlarida, oyol-qo`llarida, qorinda og`riq paydo bo`ladi. Bunday bemorlarda kupincha noto`g`ri jarrohlik tashxisini qo`yish orqali hatto bo`shliq operasiyalari ham qilinadi (Myunxauzen sindromi). Isterik nevrozda anesteziya va algiyalar bilan bir qatorda sezgi a`zolari faoliyatining so`nishi ham kuzatiladi — isterik karlik va ko`rlik (ko`ruv maydonining konsentrik torayishi, isterik gemianopsiya,. funksional amavroz). Isterik karlik ko`pincha quloq supralarining anesteziyasi bilan kuza­tiladi.
Isterik nevrozdagi vegetosenostik buzilishlar polimorf bo`lib, bemorlarning ko`p tizim va a`zolarini qamrab oladi, harakatlari o`zgaruvchan bo`ladi. Ko`pincha oshqozon-ichak yo`llarining buzilishi kuzatiladi: iste­rik ko`ngil aynish, qusish, ishtaha yuqligi (anoreksiya), oshqozon og`rishi, meteorizm, isterik qabziyat yoki ich ketishi, isterik harsillash, yurak urib ketishi, yurakning notekis urishi va yurakda og`riq sezish va boshqalar. Tomog`iga bir narsa tiqilgandek bo`lishi juda xosdir. Isterik reaksiyalar tarkibida yotgan somatovegetativ faoliyatning buzilishi Ibn Sino diqqatini o`ziga tortdi. U juda ko`p klinik kuzatishlarda boshdan kechirgan ruhiy jarayonlar (g`am, g`azab, achinish va boshqa ruhiy kechinmalar) oshqozon-ichak yullarida ich surishni, qabziyatni, qusishni, yurak sohasida og`riqni, yuragi urib ketishini, boshi aylanishini, og`rishini, terining oqarishi yoki qizarishini chaqirishi mumkin deb yozadi.
Keyingi o`n yillikda isterik nevroz ko`rinishi o`zgardi (B. D. Karvasarskiy va b., 1980). Ruhiy namoyishkorona va harakat buzilishlari bilan kechuvchi tutqanoq, oshqozon pilorik qismining spazmi bilan ke­chuvchi, tashqi ko`rinishidan o`tkir qorin og’riq ko`rinishiga o`xshash holat, soxta homiladorlik ko`rinishidagi meteo­rizm va boshqalar ruhiy amaliyotda hamon uchrasa-da, asta-sekin ikkinchi o`ringa o`tib, o`z o`rnini somatiklashgan isterik genezga (kelib chiqishga) ega vegetativ o`zgarishlarga bo`shatib berayapti. Endi ko`proq hollarda isterik nevrozlarda turli nevrologik va somatik kasallikdan imitasiya bo`layapti. Isterik ko`rinishlar ko`pincha markaziy asab tizimining tomirli (miya tomirlarini qisadigan) infeksion-allergik kasalligi (serebral vaskulit, leptomeningit, meningo-ensefalit, bosh va orqa miyaning hajm buzilishi) alomatlarini eslatadi. Havo yetishmayotgandek tuyulib, bo`g`ilish bilan davom etadi va bronxial astmani eslatadi (psevdoast­matik xuruj). Yurak urib ketishi, yurak sohasidagi og`riqlar stenokardiya yoki miokard infarkti xurujini eslatadi. Turli kasalliklarning ko`rinishiga o`xshash hodisalar shakllanishi kuzatiladigan isterik nevroz buzilishlarining qaysi kasallikka o`xshashini uzoq vaqt kuzatgan shifokor yoki u bilan yashagan qarindoshlari yaxshi biladilar.
Isterik ruhiy shikastalik ko’rinishlari his -hayajonli ko`rinishda bo`lishi bilan diqqatni o`ziga jalb qiladi va bemorlar o`zlarining boshidan kechirgan og`ir, qo`rqinchli hodisalarini katta xohish bilan so`zlab berishadi. Affektiv buzilishlar o`ynoqi hayajon bilan tavsiflanadi, bemor kayfiyati tez o`zgaradi, u ko`z yoshi qiladi, unda kuchli affektiv ta`sirotlarga moyillik bo`ladi, ko`pincha ho`ngrab yig`lashga o`tadi. Xotira va tafakkuri aniq, obrazli hodisalarni tashqi tomondan aks ettiradi, mushohadasi sayoz, tafakkurida «hayajonga berilish» yetakchilik qiladi. Bu holat ko`pincha rahm-shafqatning susayishi, odobsizlik bilan qo`shilib ketadi, bemorlar hammaning diqqatini o`ziga qaratgisi keladi.
Isterik reaksiyalar har zamonda paydo bo`lib, qisqa vaqt davom etishi va davo choralarisiz tuzalishi mumkin. Boshqa hollarda isterik holatlar uzoq davom etishi mumkin. Ammo isterik ko`rinishlarning yo`qolishi hali kasallikning tuzalib ketishini bildirmaydi. Qator hollarda isterik, holat o`rniga boshqa asabiy sindromlar (ipoxondrik, fobik, nevrastenik) hamda isterik nevrozda shaxsning isterik taraqqiyotiga transformasi­yam bo`lishi mumkin.