Psixogen kasalliklarning paydo bo'lishi va turlari

Soatov Odilning umumiy psixologiya fanidan “Psixogen kasalliklarning paydo bo'lishi va turlari” mavzusida tayyorlagan referati.
Psixogen kasalliklarning paydo bo'lishi va turlari.
Reja:
1.Kasalliklarni paydo bo`lishida psixogen omillarning roli.
2.Stress va fiziologik jarayonlar.
3.Psixik jaroxatlar va bemor shaxsining xususiyatlari.
4.Nevroz xolatining psixogen mexanizmi.
Psixogen kasalliklarga ruhiyatga shikast yetkazuvchi omillar ta`sirida paydo bo`lgan nevrozlar va reaktiv psixozlar kiradi. Kuchli ruhiy shikast yetishi natijasida reaktiv psixozlar rivojlanadi. Avvalgidan kuchsizroq, ammo davomli ruhiy ta`sirotlar nevrozlarni paydo qiladi. Psixogen kasalliklar psixozlardan farq qilib, funksional qaytish xususiyatiga ega va shaxsiyatning intellektual-mnestik so`nishi bilan kuzatilmaydi. Ammo shaxs uchun ayniqsa ahamiyatli, surunkali, ruhiy shikastlovchi ta`sir holatlarida vujudga kelgan nevroz va reaktiv psixozlar davomli bo`lishi mumkin.
«Nevroz» tushunchasi tibbiyotga 1776 yilda shotland vrachi V.Kollen tomonidan kiritilgan. U bu xastalikni funksional xususiyatga ega ekanligini ta`kidlab, bosh miya strukturasida organik o`zgarishlar bo`lmasligini bayon qildi.
Nevrozlar funksional-qaytish xususiyatiga ega bo`lgan xastalik bo`lib, ruhiyatga shikastlovchi omillar (ko`pincha turmushning bo`lmasligi va kamroq hollarda og`ir ruhiy ta`sirotlar)ga shaxsning reaksiyasidir. Nevroz hosil bo`lishiga boshqa omillar hamda shaxsning kasallikdan oldingi holatlari, masalan, astenik va astenik-psixopatlarda, zaharlanganlarda (alkologizm), uzoq vaqt charchaganlarda va uyqusi yetarlicha uxlamaydiganlarda tez va osonlikcha paydo bo`ladi. Ko`pincha nevroz belgilari asta-sekin, kamroq hollarda to`satdan yuzaga chiqadi. Nevrozlar turli yoshda paydo bo`lsa-da , 25-40 yoshdagi odamlar uchun ko`pincha xosdir. Ruhiy buzilishlarning ko`p uchraydigan turi nevrozdir. Rivojlangan, taraqqiy etgan mamlakatlarda nevrozlar taxminan 5-15 % tarqalgan ,ya`ni har o`ninchi odam nevrozdir.
Barcha ruhiy kasalliklarning 20-22 % nevrozlardir. Bolalar, erkaklar va ayollar nevroz bilan bab-baravar darajada kasallanadilar. Nevrozlar reaktiv psixozlardan farqli o`laroq in`ikos faoliyatining buzilishiga, ruhiy faoliyatining qo’pol buzilishiga olib kelmasada, bemorlarning hayotiy vaziyatlarga moslashuvi o`zgaradi. Bemorlar o`z kasalliklariga to`g`ri va tanqidiy qaray oladilar, ongi saqlanib qoladi va o`z-o`zini boshqara oladilar .
Nevrozlarning quyidagi turlari farqlanadi: nevrasteniya, isterik nevrozlar va miyadan ketmaydigan nevrozlar.
Nevrasteniya (astenik nevroz, holdan toydirish nevrozi). Nevrasteniya mustaqil kasallik sifatida amerakalik ruhiy vrach D.J.Burd tomonidan 1868 yilda tasvirlangan. U nevrasteniyani asab tizimining holdan toyishi, taassurotga chidamsizlik deb qaraydi. Nevrasteniyada kasallik belgilari turli-tumandir. Nevrasteniyaning klinik ko`rinishida asosiy o`rinni astenik sindrom, serjahllik bilan birga kuchaygan qo`zg`auvchanlik, holdan toyish, charchashlik egallaydi.
Nevrasteniyaning klinik ko`rinishida ikki bosqich farq qilinadi: giperstenik - ko`pincha kasallik boshlanishida kuzatiladi va gipostenik. Uni bunday bosqichlarga bo`lish shartlidir, chunki kasallikning rivojida hamma vaqt ham bosqichlarni aniqlashga imkon bo`lmaydi. Nevrozning dastlabki giperstenik fazasi to`la namoyon bo`lganda kasallikning asosiy belgilari qo`zg`aluvchanlik va ta`sirchanlik, o`zini tutib tura olmaslik, sabrsizlik, asabiylik, ichki kuchlanishni sezish, ruhiy va jismoniy charchoqlik bilan qo’shilib, ish qobiliyatini pasaytiradi. Bemorlar ruhiyatiga yengil shikast yetkazuvchi holatlar uchun jiddiy, tez, his-hayajonli va shiddatli reaksiya beradilar. Atrof muhitning avval odatda ta`sir chaqirmaydigan omillarni endi ko`tara olmaslik holati paydo bo`ladi. Hatto nozik tovush, eshik g`ichirlashi, soatning chiqillashi, radio va televizor tovushi, telefon qo’ng`irog`i, kichik, arzimagan tasodifiy janjal bemorlarda sezilarli affektiv reaksiya chaqiradi, bu shunday shiddatli bo`ladiki, bemor o`zini ushlay olmaydi, hayron qolib baqiradi, oyoqlarini tapillatadi. Bunday reaksiya uchun uning labilligi, qisqa vaqt bo`lishi, tez o`tishi, so`ngra umumiy bo`shashish, ko`z yoshi bilan uzoqqa cho`ziladi. Abu Ali Ibn Sino nevrasteniyaning bir qator belgilarini keltiradi: ortiqcha ta`sirchanlik, o`ynoqi kayfiyat, uyqu va ishtahaning yoqolishi, shunday bemorlarning tashqi ta`sirotlarga ta`sirchan-beriluvchan bo`lib qolishi, masalan, yorqin yorug`lik, qattiq tovush va boshqalar shular jumlasidandir.Uning ta`kidlashicha, «odamning yuragi va miyasi arzimagan ta`sirotlarga kuchli javob qaytarsa, bunday odam arzimagan narsadan jahli chiqib o`zini –o`zi ushlay olmasa, agar bemor uchun baland tovushlar, kuchli hidlar va yorqin bo`yoqlar noxushlik tug`dirsa, uning ko`ngli, qalbi bo`shashgan bo`ladi ».
Bosh og`rig`ini Ibn Sino boshqa omillar bilan bir qatorda ruhiy «tashvishlardan », «og`ir ruhiy jarayonlardan yoki badan harakatidan» kelib chiqishiga ishora qiladi. Ko`pgina bemorlar o`zlarini juda ezilgan hisoblaydilar, o`zlarining turli ishlari va xizmatlari cheksizligidan ular hech qachon ishlarini oxirigacha yetkazmaydilar, ularga hamisha vaqti yetishmaydi, doimo shoshib yuradilar va jonsaraklikdan qutula olmaydilar. Juda tez ta`sirlanuvchan bo`lib qolganlaridan yaqinlari va xizmatdoshlari, hatto notanish odamlar bilan ham janjanlashib qoladilar. Odatda ular o`zlarini yomon his qilayotgani, jismoniy va ruhiy toliqishi, bo`shashib ketayotganligini, odatdagi ishni uddalay olmayotgani, tez-tez charchab qolishi, ish qobiliyatini va unumning pasaygani , tinka –madori qurib ketayotgani, xotirasi pasayib, eslash qobiliyati susayganligidan shikoyat qiladilar. Ammo bosh miyaning organik kasalligida (serebral ateroskleroz, insul`tdan keyingi holat, bosh miya shikastida ) kuzatiladigan kabi emasdir, balki diqqatning susayganligi, fikrning tarqoqligi, uzoq vaqt o`tirib aqliy mehnat qila olmasligining mahsulidir. Nevrasteniya uchun « uyqu va uyg`oqlik » siklining buzilishi tavsiflidir. Bu uzoq vaqt qiynalib uxlay olmaslik, hayajonli yuza uyqu, arzimagan shovqindan yoki o`zining uyqudagi harakatidan o`zi uyg`onib ketishida namoyon bo`ladi. Ko`pincha bemorlar kunduzgi tashvishlarining uyquda davom etishidan shikoyat qiladilar. Ertalab bemorlar zo`rg`a turadilar, o`zlarini loqayd sezadilar, ishlagan, dam olmagan odamdek his qiladilar. Boshlari og`ir bo`lib turadilar .
Kun bo`yi mudrab yursalar-da, uxlay olmaydilar. Abu Ali Ibn Sino «uyqusizlikni» turli holat va kasalliklarda bayon eta turib tushkunlikka tushganidan odamlarda uyqu buzilishiga e`tiborni qaratadi, ba`zan uyqusizlik yomon kayfiyatda, tashvishli fikrlar chulg`ab olganda kuzatiladi, ayniqsa ular uyqusizlikka moyil bo`lsalar, uyqusizlik yaqqol namoyon bo`ladi .
Nevrasteniyaning klinik ko`rinishida somato-vegetativ buzilishlar –a`zolar yoki tizimlarning nevrozi muhim o`rin egallaydi. Bularga nevrasteniyada tez-tez uchraydigan bosh og`rig`i kiradi. Boshning og`rishi kuchli darajada bo`lib, ba`zan pasayib turadi, ammo ozgina aqliy, ruhiy zo`riqishdan, arzimagan ruhiy shikastdan so`ng kuchayib ketadi. Og`riq xususiyati turlicha va o`zgaruvchan – boshi og`irlashib qoladi, nina sanchigandek bo`ladi yoki impul`sasiyaga o`xshab tortishadi va bemorda anchagina bezovtalik qiladi. Qator hollarda kuzatiladigan kuchli bosh og`rig`i nevrologik va paraklinik tekshirishlar qilinmaganda bosh miyaning organik kasalliklari (leptomeningit, bosh miya o`smalari, bosh miya shikastlanishlari ) yo’qmikan degan gumonga olib boradi. Bunday bemorlar uzoq vaqt nevropaloglarga murojat etib, ularning hisobida turadi.
Nevrasteniyali bemorlarni ko`pincha organizm boshqa sistemalarining – yurak-qon tomir , oshqozon-ichak , endokrin –jinsiy tizimlarning funksional o`zgarishlari bezovta qiladi. Bemorlar ko`pincha yurak sohasidagi turli nohush og`riq sezgilar (yurak urib ketishidan, chap qo`lga uzatuvchi og`riqdan, nafas siqishi, yurakning notekis urib ketishidan va h.k.)dan “yurak nevrozi”dan shikoyat qiladilar. Bu shikastlar yurak xastaliga yoki yurak yetishmovchiligi bormikan degan gumon qilishga asos yaratib beradi. Nevrasteniya tashxisi quyilgan bemorlarni ko`pincha oshqozon sohasidagi og`riqlar, ko`ngil aynishi, qusish va boshqa dispeptik izdan chiqishlar bezovta qiladi . Endokrin tizimi tomonidan nevrasteniyali bemor ayollarda frigidlik, xayz sikli va jinsiy faoliyatning boshqa buzilishlari kuzatiladi.
Erkaklarda esa xohishning susayishi, tez jinsiy qo`zg`olish va ereksiyaga erishish va shu bilan bir qatorda bemorda bezovtalik chaqiruvchi vaqtidan avval eyakulyasiya bo`lishi bilan ko’shilib ketadi . Bu bezovtalikni ham alohida bir kasallik deb qaramaslik lozim, bu ham seksual nevroz «ko`rinishidir». Shunday simptomlar – belgilar nevrasteniya kasalligining klinik ko’rinishida yetakchi o`ringa chiqib qolishi va u yoki bu a`zolarning nevrozini ifodalashi mumkin. Bunda nevrasteniyaning odatdagi davolash usullari umuman olganda bu xastalikning tuzalishiga olib keladi.
Ko`pincha nevrasteniyada kasallar uzoq vaqt davomida nevropatologlarda muvofaqiyatsiz davolanib yuradilar. Terapevt, gastroenterolog, endokrinolog, urologlarga boradilar. Nevrasteniyada bemorlar o`zlarining kasal ekanliklarini biladilar, ba`zida ularda vrachga ahvolini og`irroq ko`rsatish xohishlari ham paydo bo`lib turadi. Shifokor bilan samimiy suhbatda, muloqotda unga ishonadi va uz axvolini ochiq bayon qiladi, ammo atrofdagilarga kasalligini bildirgisi kelmaydi .
Nevrasteniyaning gipostenik fazasi ko`rinishlariga jismoniy hamda intelektual toliqish, bo`shashib ketish va tepkilagandek charchash belgilari kiradi. Doimo kayfiyati tushkun bo`ladi, unga qo`zg`olish, qiziqishning susayishi, kundalik ishlarga xafsalasizlik qo`shiladi. Kunduzi bemorlarni mudroq bosadi, kechalari chuqur toliqib uxlay olmaydi va tez-tez uyg`onib turadi. Arzimagan, yechimi oson bo`lgan muammo bemor uchun qiyin, hal qilib bo`lmaydigandek tuyuladi. Yuzidan charchaganlik alomati bilinadi, rangi oqargan, tovushi past, yuzi charchab –xorigan, jabrlangan, qaridek ko’rinadi va oza boshlaydi .
Nevrasteniyaning davomiyligi turlichadir, u bir necha oydan bir necha yilgacha davom etadi. Bu esa ruhiy shikastlikning davomiyligiga, chuqurligiga, hususiyatiga, shaxsning tuzilmasiga, organik asosning bor-yo’qligiga, somatik bemorlik borligiga va yana ko`pgina omillarga bog`liqdir. Yengil holatlarda nevrasteniya o’tuvchan, ko’pincha surunkalidir.