Психология тарихи фанидан маърузалар матни

Умар Хайём
(1040-1123) билиш назарияси унинг табиий ва илмий 
қарашлари билан узвий боғланган. Умар Хайёмнинг материализми, унинг 
динга қарши атеистик мулоҳазалари билан муштарак. Маълумки, идеалистлар 
ва ислом дини пешволари, шу жумладан Ғаззолий ҳам зўр бериб ердаги ҳаёт 
аҳамиятини инкор этишга, у дунё, жаннат ва дўзах тўғрисидаги фикрларни 
олға суришга интилдилар. Умар Хайём эса ислом динининг нариги дунё, 
жоннинг ўлмаслиги, жаннат ва дўзах тўғрисидаги таълимотларни рад этди. 
VIII асрда исломда турли йўналишлар пайдо бўлди. Булардан 
мутакаллимлар, уларнинг психик таълимотига кўра ҳиссий билишнинг 
аҳамиятини, билимларимизнинг воқеликка мувофиқ келишини инкор 
этишдир. Улар нимаики ўзлари учун номақбул бўлса (ҳиссий билиш билан 
боғлиқ бўлган сезги маълумотлари ва билимни инкор этиш ёрдамида) 
ҳаммасини инкор этадилар ва уларга нимаики тасдиқлаш лозим бўлса, ҳамма 
тасаввур қилиш мумкин бўлган нарсага йўл қўйиш ёрдамида ҳаммасига йўл 
қўйиш мумкин деб ҳисоблайдилар. 
Мутаззалийл
ар таълимотида муҳим масалалардан бири - инсон 
иродасининг эркинлиги тўғрисидаги масаладир. Инсон ўз ҳатти ҳаракатларида 
эркиндир. Инсоннинг эркин иродаси ҳақидаги фикр худонинг «олий қудрати» 
тўғрисидаги диний ақидаларга зид келади. Мутаззалийлар тақдирнинг 
аввалдан белгилаб қўйилганлиги тўғрисидаги таълимотни - таваккул 
таълимотини инкор этадилар. 
Сўфизм таълимотида бутун одам худонинг мужассамланишидан бошқа 
нарса эмас. Худо ҳамма кўринадиган нарсаларда мавжуд. Нарсалар эса ўз 
навбатида худода мавжуд. Дунё - руҳ шаклида бутун оламга тарқалган худо 
сингари ягонадир. Инсон эса ана шу руҳнинг бир қисми, эртами кечми у билан 
қўшилади. Бу қўшилиш худога яқинлашишнинг асосий босқичи - шариат, 
тараққиёт, маърифат ва ҳақиқат олиб келади. Сўфизмга кўра худо билан 
қўшилишнинг ўзи - энг олий роҳат. Сўфизм худога ақл ёрдамида ишониш 
эмас, балки унга ички ҳиссиёт орқали яқинлашишга катта эътибор беради.