Психология мутахассислиги учун ўқув қўлланма

X БОБ 
ДИ++АТ 
1. Диққат тўғрисида умумий тушунча 
Диққат инсон фаолиятини барча турларини муваффақиятли 
амалга оширишнинг ва уларни самарадорлигини таъминловчи муҳим 
шартлардан биридир. Киши фаолияти қанчалик мураккаб, серзахмат, 
давомийлик жиҳатдан узоқ муддатли, масъулият ҳиссини тақозо 
қилса, у диққатга шунчалик юксак шартлар ва талаблар қўяди. Инсон 
зийраклиги, фаросатлилиги, тез пайқаши, синчковлиги, дилкашлиги 
унинг турмуш шароитида, шахслараро муносабатида муҳим омил 
сифатида хизмат қилади. Диққат ақлий фаолиятнинг барча турларида 
иштирок этади, инсоннинг хатти-ҳаракатлари ҳам унинг иштирокида 
содир бўлади.
Психология фанида диққатга хар ҳил таъриф берилади, уни 
ёритишда психологлар турли назарияга асосланиб ёндашадилар. 
Иққат деб онгни бир нуқтага тўплаб, муайян бир объектга актив 
(фаол) қаратилиши айтилади (П. И. Иванов). П. И. Ивановнинг 
фикрича, биз фаолиятимиз жараёнида идрок ва тасаввур қиладиган 
ҳар бир нарса, ҳар бир ходиса, ўзимиз қилган ишимиз, ўй ва 
фикрларимиз диққатнинг объекти бўла олади.
Н. Ф. Добринин. Н. В. Кузьмина, И. В. Страхов, М. В. Гамезо, 
Ф. Н. Гоноболин ва бошқаларнинг нуқтаи назарича, диққатнинг 
вужудга келишида онгнинг бир нуқтага тўпланиши онг доирасининг 
торайишини билдиради, гўёки онг доираси бир мунча тиғизланади. 
Бундай торайиш ва тиғизланиш натижасида онг доираси янада 
ёрқинлашади. Онгнинг энг торайган, тиғизланган ёрқин нуқтаси 
диққатнинг маркази (фокуси) деб номланади. Худди шу марказ 
(фокус) га тушган идрок қилинаётган жисмлар, тасаввур образлари, 
ўй ва фикрлар тўла, ёрқин ва аниқ ифодаланади. Жаҳон 
психологларининг фикрича, диққат узлуксиз равишда, муайян 
даражада активлик хусусиятини сақлаб туради. Бундай активлик, 
онгнинг бирон бир объектга ўйналишининг кучайиши ва маълум вақт 
давомида диққат йўналтирилган нарсага онгнинг фаол (актив) 
қаратилишини регулировка қилиб туради шамда мазкур ҳолатнинг 
сақланишини таъминлайди.
Шуни алоҳида таъкидлаб ўтиш керакки, диққат созги, идрок, 
хотира, тафаккур, хаёл, нутқ каби алоҳида психик жараён эмас. 
Шунинг учун барча психик жараёнларда қатнашади, уларнинг 

---

219 
маҳсулдорлигини оширишга таъсир этади. Шу боисдан диққат 
қаратилган объектлар онг тўпланган нуқтасида аниқ, яққол акс 
эттирилади. 
Демак, 
диққат-ақлий 
жараёнларнинг 
сифати, 
маҳсулдорлиги ва самарадорлигини таъминловчи инсоннинг ички 
активлигидан иборатдир. Шунингдек, у ҳар қандай инсон 
фаолиятининг зарурий шартидир.
Психология тарихининг саҳифаларини вароқласак, диққатнинг 
киши фаолиятидаги ролига берилган юксак ва қимматли мулоҳазалар 
учрайди. Жумладан, фпанцуз олими Кювье гениалликни чидамли 
диққат деб таърифлаши, Ньютоннинг кашфиёт фикрини доимо шу 
масалага қаратилиш жараёни дейиши, Ушинскийнинг диққат психик 
ҳаётимизнинг ягона эшиги деб баҳо бериши бунга ёркин мисол бўла 
олади.
Билиш жараёнлари кечишининг энг муҳим хусусияти унинг 
танловчанлик ва йўналганлик билан характерланади. Шу боисдан 
инсон атроф-муҳитнинг кўплаб қўзғатувчилари, таъсирлари орасидан 
алоҳида ниманидир идрок этади, фараз қилади, аллақайси нарса 
тўғрисидагина мулоҳаза юритади, холос. Онгнинг бу хоссаси диққат 
хусусияти билан боғлиқ равишда намоён бўлади. Диққат билиш 
жараёнлари сингари ўзининг алоҳида мазмунига, муайян маҳсулига 
эга эмас, шунинг учун у барча жараёнларнинг жўшқинлиги, 
илдамлигини таъминлайди. Демак, диққат индивиднинг ҳиссий, 
ақлий ёки ҳаракатлантирувчи фаоллиги даражасининг оширилишини 
тақозо этадиган тарзда онгнинг йўналтирилганлиги ва бирор нарсага 
қаратилганлигидир (Е. Б. Пирогова). Берилган таърифга биноан, ушбу 
йўналтирилганлик субъектнинг эҳтиёжлари, унинг фаолияти 
мақсадлари ва вазифаларига мос келадиган объектларнинг 
танланганлигида, ихтиёрсиз ёки ихтиёрий танлашда ва ажритишда 
вужудга келади. Диққатнинг муайян объектларига тўпланиши, 
тўпланганлиги 
(концентрацияланиши) 
айни 
пайтда 
бошқа 
жисмлардан чалғишни ёки уларнинг вақтинча (муваққат) инкор 
этилишини талаб қилади. Ана шу омилларга кўра, акс эттириш 
равшанланиб боради, тасаввурлар, мулоҳазалар фаолият якунлангунга 
қадар, қўйилган мақсадга эришгунча онгда сақланади. Ана шу 
йўсинда диққат фаолиятини назорат қилиб боради ва уни бошқаради. 
Шунинг учун кўпинча психологлар (П. Я. Гальперин ва унинг 
шогирдлари) диққатни юксак турини билиш жараёнлари, кишининг 
хулқ-атвори кечишининг бошқариш имкониятига эга эканлигини 
таъкидлайдилар. Диққатнинг бирор объектга йўналишига кўра сенсор 

---

220 
(перцептив), ақлий (интеллектуал), ҳаракатлантирувчи ҳаракат) 
шаклларига ажратиш мумкин.
Диққат муайян объектга тўпланиши кўп жиҳатдан инсоннинг 
ҳис-туйғуси, иродавий сифати, қизиқиши кабиларга боғлиқдир.
Ҳис-туйғулар ва эмоционал ҳолатлар диққатнинг объекти билан 
узвий боғлангандагина унинг учун ижобий аҳамият касб этади. Ҳис-
туйғулар, эмоционал ҳолатлар қанчалик кучли ва кўтаринки тарзда 
намоён бўлса, демак диққат ҳам шунчалик объектга мустаҳкам 
қаратилади. Ҳислар, эмоционал диққатнинг ҳам ихтиёрсиз, ҳам 
ихтиёрий турларини зўрайтиради. Инсоннинг амалий ва ақлий 
фаолияти жараёнида унинг онги муайян даражада янги билимлар 
маълумотлар билан бойиб бориши натижасида диққат ҳам 
такомиллашади. Янгиликни пайқаш ҳисси одам ақлий фаолиятини 
фаоллаштиради (активлаштиради), шу билан бирга, диққатнинг 
объектга 
узоқроқ 
тўпланишини 
таъминлайди. 
Инсоннинг 
барқарорлашган кайфияти диққатнинг кучи ва илдамлигини оширади, 
танловчанлигига ижобий таъсир этади. Стресс, аффект сингари 
эмоционал ҳолатлар диққатга салбий таъсир этиб, унинг ташқи 
таъсирларига берилувчан, кучсиз қилиб қўяди. Ана шунинг оқибатида 
диққат 
чалғийди, 
бўлинади, 
паришонлик 
намоён 
бўлади, 
фаолиятидаги бир текислик бузилади.
Психологияда диққатнинг ихтиёрий тури, кўпинча иродавий деб 
номланади. Бу, албатта, бежиз эмас, чунки диққатнинг муайян 
объектга йўналтирилиши ирода кучи билан сақлаб турилади. Ҳатто 
ихтиёрсиз диққат фаолиятида қатнашса, у ҳам ироданинг зўри билан 
йўналтирилган объектда тўпланиб туради. Ироданинг фаолиятни 
амалга оширишда иштирок қилиши кўп жиҳатдан кишининг 
мақсадига интилиши, ишчанлик қобилияти, психологик тайёрлигига 
боғлиқ. Шу боисдан диққатнинг кучи, барқарорлиги, мустаҳкамлиги 
илдамлиги одамнинг муайян фаолиятини бажаришга мойиллиги, 
шайлиги 
билан 
ўлчанади. 
Диққатнинг 
юксак 
даражада 
мужассамлигини таъминлаб туришда одамнинг фаолиятни бажаришга 
мувафиқлашгани муҳим роль ўйнайди. Ҳар қандай фаолиятни амалга 
оширишнинг бошида қийинчиликлар юзага келади. Фаолиятни 
бажаришдаги нуқсонларнинг намоён бўлиши диққатни тўплашдаги 
қийинчиликларнинг оқибати бўлиб ҳисобланади.
Диққатнинг объектга тўпланиши, мустаҳкамланиши одамнинг 
қизиқишларига боғлиқдир. Ҳатто ихтиёрсиз диққатнинг фаолиятда 
мужассамлашишида кишининг иштиёқи ва қизиқиши катта аҳамиятга 

---

221 
эгадир. Одатда фаолиятга қизиқиш бевосита ва билвосита шаклда 
намоён бўлади. Бевосита қизиқиш фаолият жараёнига, хатти-
ҳаракатларнинг ўзига, иш услубларига қаратилган қизиқишдан 
иборатдир. Билвосита қизиқиш эса, фаолиятнинг мақсадга, унинг 
натижасига йўналтирилган қизиқишдир. Ихтиёрий, иродавий диққат 
билвосита 
қизиқиш 
билан 
алоқадордир. 
Психологик 
маълумотларнинг таҳлилига кўра, диққатнинг объектга тўпланиши ва 
мустаҳкамланиши кўзланган мақсадни, фаолият маҳсклининг 
зарурлиги ҳамда сифатининг аҳамиятини инсон томонидан англаш 
орқали таъминлаб турилади. Фаолият мақсадини англаш ўз иш-
ҳаракатида киши диққатининг юксак даражада мужассамланишини 
таъмин этувчи энг муҳим шарт ва шароитлардан биридир.
Диққатнинг ихтиёрсиз ва ихтиёрий равишда вужудга келиши 
ўзининг йўналишига кўра ташқи ва ички бўлиши мумкин. Агар 
диққатнинг манбаи онгимиздан ташқарида бўлса ташқи деб аталади. 
Масалан, шофер, тикувчи, муҳаррир кабиларнинг фаолиятида содир 
бўладиган диққат ташқи диққатдир. Ташқи диққат фақат идрок қилиш 
жараёндагини намоён бўлмасдан, балки фикр юритилаётган 
нарсаларга ҳам қаратилади. Жумладан, ихтирочининг ўзи яратган 
нарсасининг тасаввур қилиши, рассомнинг образларни кашф қилиш 
жараёни, муҳандиснинг тўғон қурилишини кўз ўнгига келтириш 
билан боғлиқ ҳолатлар бунга мисол бўла олади. Инсон онгининг 
ўзида содир бўлаётган ўз ҳиссиётларини, фикрларини, орзу 
истакларини ва шу кабиларни кузатишда ички диққат юзага келади. 
Диққатнинг ҳар иккала кўриниши ҳам фаолиятнинг муваффақиятли 
якунланишига муносиб ҳисса қўшиш имкониятига эгадир.