Психология мутахассислиги учун ўқув қўлланма

2. Хаёл турлари тўғрисида умумий тушунча. 
Хаёл ўзининг фаоллиги билан атроф муҳитни ўзгартиришга 
йўналтирилган шахсни ижодий фаолиятининг муҳим шарти сифатида 
хизмат қилади. Баъзи бир психологик маълумотларга қараганда, гоҳи 
хаёл фаолиятининг функциясини бажаради, бунда у хатти-
ҳаракатларнинг сунъий равишдаги мажмуаси вазифасини ижро этади, 
холос. Инсон қуйидаги ҳолатларда яққол тасаввурдан йироқ бўлган 
хаёлот оламига кириб бориши мумкин: 1)инсон ҳеч қандай йўл билан 
ҳал қилиб бўлмайдиган масалалар, муаммолар исканжасидан 
беркиниш мақсадида; 2) турмушнинг оғир шароитларидан, 
заҳматларидан ҳимояланиш ниятида; 3)шахсий нуқсонларнинг 
таъқибидан; 4) ушалган армондан; 5) патологик ҳолатга (руҳий 
нуқсонга)учраганда; 6)алкоголизм, наркомания ва бошқа вазиятларда. 
Хаёлот (фантазия) турмушда гавдаланиши мумкин бўлмаган, амалга 
ошириш имконияти йўқ хатти-ҳаракатлар дастурини намоён этади.
Юқоридаги мулоҳазалар негизидан келиб чиқувчи хаёлнинг 
бундай шакли психология фанида пассив (суст) хаёл деб номланади. 
Психологияда актив (фаол), ихтиёрий, ихтиёрсиз, тикловчи ва ижодий 
турлар тўғрисида ҳам муайян маълумотлар мавжуддир.
Инсон пассив хаёлни олдиндан ихтиёрий режалаштириб юзага 
келтириши ҳам мумкин. Худди шу боис ирода билан ҳеч бир боғлиқ 
бўлмаган, жўрттага «кашф» қилинган, бироқ ҳаётда гавдалантиришга 
йўналтирилган хаёлнинг ўзига хос образлари мажмуаси « ширин 
хаёл» дейилади. Одатда «ширин хаёл»да фантазиянинг маҳсуллари 
билан инсоннинг эҳтиёжлари ўртасидаги алоқа енгиллик билан юзага 
келганлиги туфайли қувончли, ёқимли, қизиқарли нарсалар ҳақида 
одамлар хаёл сурадилар. Инсон қанчалик ширин хаёлга берилса, у 
шунчалик даражада пассив шахс саналади, бу кўриниш унинг 
нуҳсони 
ҳисобланади. 
Пассивлик 
(сусткашлик) 
кишиниг 
қийинчиликларини енгишдан четлаштиради, яшаш учун курашга 
хоҳиш йўқолади, демак у реалликдан тубдан узоқлашади. Гоҳо пассив 
хаёл ҳеч ўйламаганда, ихтиёрсиз равишда вужудга келиши ҳам 
мумкин, бунда қуйдаги ҳолат юз беради; А) онг назоратининг 
кучсизланиши, Б) иккинчи сигналлар тизимининг сусайиши, В) 
инсоннинг вақтинча ҳаракатсизланиши, Г) уйқусираш кезида, Д) 
аффектив вазиятдан, Е) туш кўришда, Ё) галюцинацияда, 
Ж)патологик ҳолатларда ва ҳоказо.

---

209 
Юқорида таъкидлаб ўтилганидек, пассив хаёл ихтиёрий ва 
ихтиёрсиз турларга ажратилганидек, актив хаёл тикловчи ва ижодий 
кўринишларга бўлинади.
Ўзининг моҳияти билан тасаввурларга мувофиқ келадиган 
тасаввурлар, тасвирлар тизимини яратувчи хаёл «тикловчи хаёл» деб 
аталади. Табиятга, жамиятга ва шахслараро муносабатга, билимларга 
оид маълумотлар ўрганилишида хаёл бевосита иштирок этади ҳамда 
матнларда, расмларда, хараталарда акс эттирилган нарсалар қайта 
тикланали. Ижтимоий тажрибада, таълим-тарбия жараёнида фазовий 
хаё, вақт ва ҳаракат бирликларига оид ахборатлар, масофа, ҳажм 
тўғрисидаги хабарларга диққат билан синчковлик билан қараш, 
тикилиш жараёнида мазкур хаёл тури ривожланади.
Ижодий хаёл тикловчи хаёлдан фарқли ўлароқ оригинал ва 
қимматли маддий, ижодий маҳсулотларда гавдаланувчи янги 
образларнинг яратилишидан иборат хаёлнинг туридир.