Психик жарёнлар


МС: Ташки оламни акс эттиришда I ва II сигналлар боғликлиги нималарда куринади?



Download 100,5 Kb.
bet2/2
Sana26.02.2022
Hajmi100,5 Kb.
#469761
1   2
Bog'liq
bil.jar.ob

МС: Ташки оламни акс эттиришда I ва II сигналлар боғликлиги нималарда куринади?



Сезгилар. Теварак атрофдаги оламнинг бойлиги ҳакида, товушлар ва
ранглар, ҳидлар ва ҳарорат, микдор ва бошка куплаб нарсалар туғрисида биз сезги аъзолари воситачилигида ахборотларга эга буламиз.Сезги деб сезги аъзоларимизга бевосита таъсир этиб турган нарса ёки ҳодисаларнинг айрим сифат ва хоссаларининг онгимизда акс эттирилишига айтамиз. Биз турли рангларни, таъмларни, оғир-енгилни, иссик-совукни, товушларни сезамиз. Сезги аъзолари ахборотни кабул килиб олади, саралайди, жамлайди ва мияга етказиб беради.
Сезги аъзолари ташки оламнинг киши онгига кириб келадиган ягона йулидир. Сезги аъзолари кишига теварак атрофдаги оламда мулжал олиш имконини беради.
Сезгилар ҳосил булиши учун куйидаги шартлар булиши керак:
Биринчидан, сезги аъзоларимиздан биронтасига таъсир этадиган нарса ёки ҳодиса булиши керак.
Иккинчидан, сезувчи аппарат соз булиши керак. Бу аппарат куйидаги кисмлардан иборат: 1. Сезувчи орган (рецептор). 2. утказувчи йул (афферент нерв). 3. Бош мия пустлоғидаги марказ 4. Миядан жавоб импульсларини узатувчи йул (эфферент нерв).
Битта сезги аппаратини ташкил киладиган кисмларни И. П. Павлов умумлаштирган номда анализатор деб атаган.
Сезги моҳиятига кура объектив оламнинг субъектив сиймосидир. Лекин сезгиларнинг ҳосил булиши учун организм моддий кузғатувчининг тегишли таъсирга берилиши кифоя килмайди, балки организмнинг узи ҳам кандайдир иш бажариши даркор. Сезгилар муайян давр мобайнида рецепторга таъсир утказаётган кузғотувчининг узига хос кувватини нерв жараёнлари кувватига айланиши натижасида ҳосил булади. Сезгиларнинг ҳосил булишига кучли таъсир киладиган жараёнларнинг иштирокини урганишга бағишланган куплаб ва купкиррали тадкикотлар олиб борилган.
Сезги аъзолари факат мослашувчанлик, ижро килиш функцияларини бажарибгина колмасдан, балки ахборот олиш жараёнларини бевосита иштирок этадиган ҳаракат органлари билан мустаҳкам боғлангандир.
Анализатор. Сезги нерв системасининг у ёки бу кузғотувчидан таъсирланувчи реакциялари тарзида ҳосил булади ва ҳар кандай психик ҳодисалар каби рефлекторлик хусусиятига эгадир. кузғотувчининг айнан узига ухшайдиган анализаторга таъсири натижасида ҳосил буладиган нерв жараёни сезгининг физиологик негизи ҳисобланади.
Анализатор уч кисмдан таркиб топади: 1) ташки кувватни нерв жараёнига айлантирадиган махсус трансформатор ҳисобланган периферик булим (рецептор). 2) анализаторнинг периферик булимини марказий анализатор билан боглайдиган йулларини очадиган афферент нерв (марказга интилувчи) ва эфферент (марказдан кочувчи) нервлар. 3)Анализаторнинг периферик булимларидан келадиган нерв сигналларининг кайта ишланиши содир буладиган кобик ости ва кобик (миянинг узи билан тугайдиган) булимлар.
Анализатор периферик булимларининг муайян ҳужайралари мия кобиғидаги ҳужайраларнинг айрим кисмларига мос булади. Жумладан, куз тур пардасининг турли нукталарида ҳосил буладиган тасвир мия кобиғида ҳам ҳар хил нукталарда шуни акс эттиради; эшитишда ҳам худди шу жараённи кузатишимиз мумкин: ноғора парда ва миядаги акс садо.
Сезгининг ҳосил булиши учун ҳамма анализаторлар яхлит бир нарса сифатида ишлаши даркор. кузғотувчининг рецепторга таъсири кузғалишнинг юз беришига олиб келади.
Анализатор нерв жараёнларининг ёхуд рефлектор ёйининг бутун йули манбаи ва энг муҳим кисмини ташкил этади. Рефлектор ёйи рецептордан, таъсирни мияга олиб борувчи афферент нерв йуллари ва эфферент нервлардан таркиб топгандир. Рефлектор ёйи элементларининг узаро муносабати мураккаб организмнинг теварак атрофдаги оламда туғри мулжал олишининг, организмнинг яшаш шароитларига мувофик тарздаги фаолиятнинг негизини таъминлайди.
Сезгиларнинг таснифланиши. Акс этиш хусусиятига ва рецепторларнинг жойлашган урнига караб сезгилар одатда уч гуруҳга ажратилади: 1. Ташки муҳитдаги нарсалар ва ҳодисаларнинг хусусиятларини акс эттирадиган ҳамда рецепторлари тананинг юзасида жойлашган экстроцептив сезгилар; 2. Рецепторлари тананинг ички аъзоларида ва тукималарида жойлашган ҳамда ички аъзоларининг ҳолатини акс эттирадиган интероцептив сезгилар; 3. Рецепторлари мушакларда ва пайларда урнашган проприоцептив сезгилар; улар гавдамизнинг ҳаракати ва ҳолати ҳакида ахборот бериб туради. Ҳаракатни сезадиган проприоцептив сезги тури, шунингдек, кинестезия деб ҳам аталиб, унинг рецепторлари кинестезик ёки кинестетик рецепторлар деб ҳам аталади.
Экстроцепторларни икки гуруҳга: контакт ва дистант рецепторларга ажратиш мумкин. Тери оркали пайпаслаб куришга асосланган сезгиларни тактил сезгилар дейилади, булар ҳам уз функциясига кура бир неча хил булиши мумкин, масалан, ҳароратни сезиш, силлик ёки ғадир-будирни, каттик ёки юмшокни, иссик-совукни сезиш ва ҳоказо.
Сезгиларнинг умумий конуниятлари. Сезгилар айнан бир хил кузғатувчиларни акс эттириш шаклларидан иборатдир. Жумладан, электро магнит нурланиши куриш сезгисининг кузғотувчиси ҳисобланади. Бу нурланиш тулкини узунлиги 380 дан 770 миллимикрон доирасида булади ва куриш анализаторида нерв жараёнига айланади. Эшитиш сезгилари-рецепторларга тебраниш тезлиги (частотаси) 16 дан 20 минг герцгача булган товуш тулкинлари таъсирини акс этиш натижасидир. Таъсир кучи шундан паст булса ҳам, баланд булса ҳам сезги пайдо булмайди. Тактил сезгилар механик кузғотувчининг тери юзасига таъсири натижасида ҳосил булади.
Сезгиларнинг сифат, жадаллиги, давомийлиги, жойларда юз бериши каби хусусиятлари бор.
Сифат-мазкур сезгининг асосий хусусияти булиб, уни бошка сезги турларидан фарклайди ва айни шу сезги тури доирасида узгартириб туради. Жумладан эшитиш сезгиси паст-баландлиги, майинлиги, зурлиги билан, куриш сезгиси бойлиги, рангларнинг туси билан фарк килади ва ҳоказо.
Сезгининг жадаллиги - унинг микдорини ифода этадиган хусусияти булиб, таъсир килаётган кузғотувчининг кучи рецепторнинг функционал ҳолати билан белгиланади.
Сезгининг давомийлиги унинг вактинчалик хусусияти ҳисобланади. кузғотувчи сезги аъзосига таъсир килиши биланок ҳосил булмайди, балки, бир оз вакт утгач ҳосил булади. Бу сезгининг латент (яширин) даври деб аталади. Латент даври ҳар хил сезги тури учун ҳар хил: масалан, тактил сезгилар учун 130 миллисекунд булса, оғрик сезгиси учун 370 миллисекунддир. Таъм билиш сезгиси эса тилнинг устига кимёвий кузғотувчи суртилгандан кейин 50 миллисекунд утгач ҳосил булади.
Сезги кузғотувчи таъсир кила бошлаши билан бир пайтда ҳосил булмаганидек, таъсир тухташи билан бирдан йуколмайди. Сезгининг бу хилдаги сустлиги окибат деб аталган ҳодисада намоён булади.
Куриш сезгиси бир мунча суст булиб, уни кузғаган кузғотувчи таъсир килишни тухтатиши биланок дарҳол йуколиб кетмайди. (Кинематограф шунга асосланган).
Ниҳоят, сезгилар кузғотувчининг муайян жойларда юз бериши хусусиятига эгадир. Дистант рецепторлар томонидан амалга ошириладиган фазовий таҳлил кузғотувчининг муайян жойда юз бериши ҳакида ахборот беради. Тактил сезгилар тананинг кузғотувчи таъсир киладиган кисми билан муносабатга киришади.
Сезувчанлик ва унинг улчови. Сезги аъзоларининг сезувчанлиги муайян шароитларда сезгини ҳосил килишга лаёкатли булган энг кучсиз кузғотувчи ёрдамида аникланади. Билинар билинмас сезги ҳосил киладиган кузғотувчининг энг кам кучи сезувчанликнинг куйи абсолют чегараси деб аталади.
Энг кам кучга эга булган ва куйи чегарадаги кузғотувчилар сезги ҳосил килмайди ва улар ҳакидаги сигналларни бош мия кобиғига утказмайди.
Сезгиларнинг куйи чегараси мутлак сезувчанлиги даражасини белгилайди. Мутлак (абсолют) сезувчанлик билан куйи чегара улчами уртасида тескари боғланиш мавжуд: куйи чегара улчами канчалик кичик булса, муайян анализаторнинг сезувчанлиги шунчалик юкори булади. eк1/p, Е - сезувчанлик, Р - кузғотувчининг таъсир чегараси меъёри. Бизнинг анализаторларимиз ҳар хил сезувчанликка эгадир. Кишининг биргина ҳид билиш ҳужайрасининг чегараси тегишли ҳид таркатувчи моддалар учун 8 молекуладан ошмайди. Таъм сезгисини ҳосил килиш учун ҳид билиш сезгисини ҳосил килишга сарфланадиганига караганда камида 25 минг марта куп молекула талаб килинади.
Куриш ва эшитиш анализаторларининг сезувчанлиги жуда юксакдир. С. И. Вавилов (1891-1951) нинг тажрибалари курсатганидек, кишининг кузлари турпардага бор-йуғи 2-8 квант атрофида нур тушган такдирда ҳам ёруғликни сеза олади. Бунинг маъноси шуки, биз тим коронғуда 27 км масофада ёниб турган шамни куриш кобилиятига эгамиз. Айни пайтда биз баданимизга бирор нарса текканини сезишимиз учун куриш ва эшитиш сезгилари ҳосил булишига сарфланадиганига нисбатан 100-ҳатто 10 млн баравар зиёд кувват талаб килади.
Сезгининг мутлак юкори сезувчанлиги деб, кузғотувчининг энг куп куч билан таъсир килишига айтилади. Бунда таъсир курсатаётган кузғотувчига айнан ухшайдиган сезги ҳосил булади. (Масалан, каттик товуш, кучли ёруғлик оғрик пайдо килади).
Сезгилар уртасида билинар билинмас фаркни ҳосил килувчи 2 та кузғотувчи уртасида мавжуд булган минимал фарк - фарк ажратиш чегараси деб аталади. Ажратиш чегара сезувчанлиги ёхуд фарк ажратиш сезувчанлиги ҳам фаркланиш чегарасининг улчамига нисбатан тескари боғланишда булади: фаркланиш чегараси канчалик катта булса, айирма сезувчанлик шунчалик кам булади. (Юк 100 гр булганда фарк 3,4 гр, 1000 гр булганда 33,3 гр булади).
Адаптация. Сезги чегарасининг абсолют меъёри билан белгиланадиган анализаторларнинг сезгирлиги баркарор булмасдан катор физиологик ва психологик шарт-шароитлар таъсири остида узгариб туради. Ушбу шарт-шароитлар орасида адаптация (мослашиш) ҳодисаси алоҳида рол уйнайди.
Адаптация ёхуд мослашув-сезги органлари сезгирлигининг кузғотувчи таъсири остида узгариши демакдир. Адаптация ҳодисасининг 3 турини алоҳида курсатиш мумкин:
1. Қузғотувчининг узок муддат давомида таъсир этиши жараёнида сезгининг тамомила йуколиб колишига ухшайдиган тури. Масалан, терининг устига куйилган енгилгина юк тезда сезилмай колади. Ҳид билиш сезгилари атроф муҳитга ёкимсиз ҳид ёйилганидан куп утмай батамом йуколиб колиши ҳам оддий бир ҳодисадир. (Қоронғудан ёруғликка ва аксинча).
2. Адаптация деб шунингдек, юкорида баён этилган ҳодисаларга якинрок булган кучли кузғотувчининг таъсири остида сезгининг заифлашиб колишида ифодаланадиган яна битта ҳодисага ҳам айтилади. Масалан, совук кузғотувчи ҳосил киладиган сезгининг жадаллиги кулни совук сувга солганда сусаяди. Биз ярим коронгу хонадан ёркин ёритилган жойга чикканимизда олдинига кузларимиз камашади ва теварак атрофдаги бирор нарсанинг фаркига ета олмайдиган булиб коламиз. Адаптация-бу анализаторнинг сезувчанлиги сусайиб кетиши ҳамдир.
3. Ниҳоят, кучсиз кузғотувчининг таъсири остида сезгирликнинг ортиши ҳам адаптация деб айтилади. Айрим сезги турларига хос булган адаптациянинг бу турини позитив адаптация деб таърифлаш мумкин. Масалан, коронғуликда узок вакт булганлик таъсири остида кузнинг сезувчанлик таъсири ортади. Эшитиш куникмасининг шунга ухшайдиган шакли сокинлик адаптацияси ҳисобланади. Масалан, шовкин цехда ишлайдиганлар бир бирлари билан бемалол гаплашаверадилар.
Турли анализаторларда адаптация турлича содир булади.
Сезгиларнинг узаро муносабати. Сезгиларнинг жадаллиги факат кузғотувчининг кучи ва рецепторнинг адаптацияланиш даражасига эмас, балки муайян пайтда бошка сезги аъзоларига таъсир курсатадиган кузғалишларга ҳам боғлик булади. Анализатор сезувчанлигининг бошка сезги аъзоларининг кузгалиши таъсири остида узгариши сезгиларнинг узаро муносабати деб аталади. Бунинг таъсирида унинг сезувчанлиги узгаради. Жумладан куриш анализаторининг сезувчанлиги эшитиш кузғатувчисининг таъсирида узгаради. С. В. Кравков (1893-1951) бу узгаришни эшитиш кузғотувчиларининг баландлигига боғлик эканлигини курсатиб берган эди. Ёки куриш сезувчанлиги ҳид кузғотувчилари таъсирида ҳам ошади.
Сенсибилизация. Анализаторларнинг узаро муносабати ва машк килиш натижасида сезувчанликнинг ортиши сенсибилизация деб аталади. Қузғалиш жараёнининг таркалиши (иррадиациялашуви) натижасида бошка анализаторнинг сезувчанлиги ошади. Кучли кузғотувчи таъсир килганда кузғалишнинг аксинча тупланиш хусусиятига эга булган жараёни юзага келади. узаро индукция конунига биноан бу марказий булмаларда бошка анализаторнинг тормозланишига ва улар сезувчанлигининг сусайиб колишига олиб келади.
Анализаторларнинг сезувчанлиги бошка сезгиларга мансуб кузғотувчилар таъсири остида ҳам узгариши мумкин. Жумладан синалувчиларга эшиттириб «лимон каби нордон» деган сузларга жавобан кузларнинг электр сезувчанлигини узгартириб юборгани кузатилади.
Сезги аъзолари сезувчанлигининг узгариши конуниятларини билган ҳолда махсус танланган кушимча кузғотувчиларни кулланиш йули билан у ёки бу рецепторни сенсибиллаштириш, яъни унинг сезувчанлигини ошириш мумкин.
Сенсибиллаштиришга машк килиш натижасида ҳам эришиш мумкин. Масалан, мусика билан шуғулланадиган болаларга паст-баланд оҳангларни эшитиш кобилияти кандай ривожлана боришини биламиз.


А д а б и ё т л а р



  1. Каримов И.А. «Буюк максад сари оғишмайлик» Тошкент-1993

  2. Каримов И. А. «халоллик ва фидоийлик-фаолиятимизнинг асосий меъзони бўлсин» Тошкент-1994

  3. Каримов И. А. «Ўзбекистон XXI асрга интилмокда». Тошкент-1999

  4. Ўзбекистон Республикасининг таълим тўғрисидаги конуни. 1997 йил 29 август

  5. www.ziyonet.uz

Download 100,5 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish