|
U s hi k oy at q il a b o s hl ad i
”, (v)
“
U y a na k e ch ik d i
” gaplarinig presuppozit siya lar i (a) “
U ch e ka r e di
”, (b) “
I lg a ri u sh i ko y at qil m a s e d i
”, (v) “
U o ld in ha m ke c hi k ka n ed i
” tarzida
ekanlig ini biz faqat gina “
t a s h la mo q, bosh l am o q
”, “
y a n a
” lug’aviy bir lik lar i
qo ’lla nishiga t ayanib aniq la ymiz. Strukt uraviy presupozit siya esa quyidag i
so ’roq gaplarda namo yo n bo ’lad i: (g) «
U q ac h on ke td i?
» = «
U k et ga n
»; (d)
«
Ve l o s i pe d ni q ay e r da n s ot ib o ld i ng ?
» = «
S e n v el o si p ed ni so ti b ol ga n s an
».
U s hbu hu k mla r n in g s ha k lla n is h i s o ’ro q o lmo s h li s t ru kt ur a qo ’lla n is h i b ila n
bo g’liqd ir. A Nurmo no v va hammua lliflar i ha m presuppozit siya ning liso niy
ifo d a la n is h s ha k lig a – mo d d iy vo sit a ga , t a s hq i s ig na lla r g a eg a ek a nlig in i
e’t iro f et ishad i (Nurmo no v va bo shqalar 1992: 115 -116) va bunday mo ddiy
vo sit alar qatoriga turli lug’aviy bir lik lar, yukla ma va ko ’makchi kabilarn i
kir it ishad i.
Pragma lingvist ik
adabiyo t larda
«presuppozit siya n i
fao llasht iruvchilar» (presuppo sit io n triggers) deb at alayo tgan (Yule 1996: 27;
Le v ins o n 1 98 3: 1 7 9) u s hbu vo s it a la r pr es u p po z it s iya n ing « lis o n iy libo s i» d ir ,
ular vo sit asida yashir in ma’no yanada botinlashad i.
U mu ma n, s e ma nt ik pr e su ppo z it s iya n ing q a r iyib ba r c ha t ur la r i a niq lis o n i y
ko ’rssat kichlarga (ind ikatorlarga) egadir. Buni G. Yul kelt irgan jadv a l
miso lida (116 betga qarang) ham ko ’rish mu mk in (Yule 1996: 30):
J a d va l g u vo hlik be r is h ic ha , fa kt iv va no fa kt iv p r e s up po z it s iya la r d a
xu lo saviy hukm vo qeaning haqiqat an sodir bo ’la yotganlig i yo ki bo ’lganlig i
fa k t e ka nlig i a s o s la na d i ha md a u shbu xu lo s a ning ifo d a la n is h id a «
b i l m oq
»,
«
a n g la m oq
», «
af s u sl an m oq
», «
xabardor bo’lmoq
» kabi bir lik larning tasdiq va
ink o r
s ha k lla r i
is ht iro k
et is ha d i.
Ko nt r a fa kt iv
p r e su p po z it s iya
e s a
bild ir ila yot gan ma’lu mot ning haqiqatga mo s emaslig iga isho radir: «
A ga r da se n
mening do’ stim bo’lganingda, menga yordam qilgan bo’lar eding
» = «
S e n
mening do’stim emassan
». Bu turdagi presuppozit siya aso san murakkab t arkib li
nutqiy tuzilma larda namo yo n bo ’lad i va «
mantiqiy me’ros
» (inher it ance)
qo idalar iga ama l qilad i. Presuppo zit siya ma’no s ining bo ’lakdan yaxlit ga,
e r ga sh
g a pd a n
bo s h
g a pg a,
d ia lo g ik
t u z ilma
bo shla n is h id a n
k e ying i
bo ’lak lariga o ’t ishi u mu miy kuzat ilgan ho ldir. Tilshuno slar «presuppozit siya »
fa ylasu flardan
o ’zlasht irganlig i
ma ’lu m
va
fa lsa fadan
at a ma n ing
16
ko ’pma’no lilig i, t avsifiy npaniq lik lar ining t ilshunislikka ham ko ’chish i
tabiiyd ir. Nat ijada ushbu ho disa t urli ko ’rsatkichlarga nisbat an turlicha
t a s nifi y g u r u hla r g a a jr at ilib k e lin mo q d a. Bu ni ha t t o u s hbu t u s hu nc ha n i
t ilshuno slikka bir inchi bo ’lib kir it gan Pyo tr Stro nso nning q arashlar ida haam
ko ’rish mu mk in. Olim o ’tgan asrning o ’rtalarida (Strawso n 1950; Stroso n
1989) mant iqshuno s B. Rasselning liso niy bir lik larning ma’no sini t avsiflo vch i
deskript iv nazariyasini t aft ish qila yo tib, gap ma’no si va uning nut qiy
qo ’lla nishidag i ma z muni o ’rtasidagi muno sabat ga e’t ibo rni qarat adi. Shu t axlit
s e ma nt ik
va
pr ag ma t ik
presuppozit siya ni farqlash yo ’lidagi urinishlar
bo s hla nd i.
Olmo n t ilshu no si K. F. Hemferning (Hempfer 1977) gap ma’no sida
ko nt e k st da n t a s hq a r i, he c h q a nd a y nut q iy va z iya t b ila n bo g ’liq bo ’lma g a n
ho lda mavjud bo ’lgan xulo saviy huk mni sema nt ik presuppozit siya sifat ida
qarsh lo zimlig i haq idagi bo shqalar to monidan ha m qo ’lla b -quvvat land i (V. V.
B o g da no v, V. A. Zve g ins e v, Y e. V . P ad uc he va , M. L. M a k aro v, N. M a hmu d o v,
A. N ur mo no v va bo s hq a la r ). Da r haq iq a t , pr e su p po z it s iya n ing lis o niy b ir lik
ma’no si bila n bog’liq lig i haqida o lding i sahifa larda gapir ild i. Gapning
s e ma nt ik t uz ilis h i p r e s u p po z it s iyo n po yd e vo r g a eg a e ka nlig in i he c h k im ink o r
et ma yd i. Shuning uchun ham « Abbo s me nga kito bni berdi» «
Do'stlaringiz bilan baham: | 
