I. 2. Ertaklarning g’oyaviy-badiiy mundarijasi. O’zbek xalq og’zaki ijodiyoti
boy merosimiz sanalib, u millatimizning mafkurasi va ruhiyatini aks ettiradi. U
chuqur g’oyaviyligi va badiiyligi bilan ma’naviyatimiz rivojida o’z o’rniga ega.
Zero, unda xalqimizning milliy mentaliteti yarq etib ufurib turadi. Asrlar osha
xalqimizning orzu-havasini, muhabbati va erk uchun kurashini, bu yo’ldagi alam
va iztiroblarini ifodalashi bilan jamiyat rivojlanishi va insonning ma’naviy
dunyosini boyitishda folklor etakchi rol o’ynab kelayotir. Shu sababli folklor
namunalarini to’plash, nashr etish, o’rganish va uni jahon ma’naviyati sahifalariga
kiritish bugungi kunning dolzarb vazifalaridan sanaladi.
“Bo’ri qorni och ketayotgan edi, yo’lda bir qo’zi uchradi. Bo’ri qo’ziga aytdi: -
Hoy qo’zi men seni yeyman.
Qo’zi: - Ey taqsir, oldin siz Karim buvamning tuzidan olib keeling, keyin shu tuzga
qo’shib yeysiz: bo’lmasa go’shtim ko’p bemaza bo’ladi, - dedi.
Bo’ri – xo’p bo’ladi, - deb tuz axtarib ketdi. Bo’ri kelib qarasa, qo’zi yo’q. Undan
ketib borayotsa, bir joyda bir xo’roz turgan ekan. Bo’ri borib, - Ho’ xo’roz, men
seni yeyman, - dedi. Xo’roz aytdi: - Bo’lmasa oldin bir zira-piyoz qilaylik, undan
keyin yeng, siz borib pichoq olib keling, men zira bilan piyoz olib keltiraman.
Bo’ri pichoq qidirib ketdi. Xo’roz ham bir tomonga qochib qutildi. Bo’ri pichoqni
olib kelsaki, xo’roz yo’q.
_ O’bbo’, xudo urdi, - yana ketaverdi…
Shunday qilib, bo’ri xachirga, otga uchraydi.
12
Eng oxiri tulkiga duch keladi.
Tulki: - Ko’rdingki qo’zi yeb qo’ygin termulib qolsin ikki ko’zi: senga kim
qo’yibdi Karim buvaning tuzi? Ko’rdingki xo’roz, urib bo’ynini yoz, senga kim
qo’yibdi zira bilan piyoz. Ko’rdingki xachir, ko’rdingki ot, yeb tagida yot senga
kim qo’yibdi min xachir. Senga kim qo’yibdi mirza buvalishni, - dedi.
Bo’ri tulkidan ta’zir yeb, o’rnidan turib ketaverdi.
O’zining badiiy obrazlari bilan, syujetining mo’jazligi, badiiy ifodaning o’tkirligi
jihatidan bu turdagi ertaklar xalq latifalari va masalalariga ancha yaqin turadi.
Hayvonlar haqidagi ertaklarda sinfiy qarama-qarshilik va ziddiyat allegoric
obrazlar vositalarida beriladi. Demak, o’tmishda mehnatkash xalq o’zining
ekspluatatorliklarga qarshi qahr-g’azabini himoya bilan yashirin holda tasvirlaydi.
“Ilonning ishi zahar solmoq” ertagi fikrimizning dalili bo’la oladi. Ertakda
epizodlar majmuasidan kelib chiqadigan asosiy g’oya sinfiy ziddiyatdir. Ilon
ekspluatator sinf vakili u o’z manfaati yo’lida zulmning har qanday turidan tab
tortmaydi. O’ziga xizmat qilgan oddiy xalq vakiliga, yaxshilikka yomonlik qilib
azob beradi. Shuningdek, hayvonlar haqidagi boshqa ko’p ertaklarda sotsial
mazmun yorqin ifodalangan. Hayvonlar to’g’risidagi ertaklarda she’riy parchalar
ham uchraydi. Bu she’riy parchalarni professional ertakchilar kuy bilan aytadilar.
Bu esa tinglovchilar xotirasida uzoq vaqt saqlanishga yordam beradi. Masalan,
“Bo’ri bilan mergan” ertagida och bo’ri o’z boshidan kechirgan kunlarini o’ziga-
o’zi shunday deb arz qiladi.
Ko’rdingki eshak,
Yoniga solding to’shak,
Senga kim qo’yibdi,
Yo’rg’asini ko’rib boqishni, uv-uv
Hayvonlar, qushlar haqidagi ertaklarda syujet tez rivojlanadi, obrazlar esa
serharakat bo’lib, kulguli momentlar ham anchagina uchraydi. Bu xususiyatlar
13
bolalarning sezgi hislarini uyg’otadi. Hayvonlar haqidagi ertaklarga rus ertakchisi
shunday deydi: “Men bolalarning go’zal ertaklarni yaxshi ko’rishlarini juda yaxshi
tushunaman. Har qanday ertakda haqiqat elementlari bo’ladi. Agar siz bolalarga
xo’roz bilan odam mushuk tilida gaplashmaydi, degan bir ertakni aytsangiz, ular
bunga sira qiziqmas edilar”. Bu turdagi ertaklarga xos xusisiyatlardan yana bir
voqeaning bir necha marta takrorlanishidir. Masalan, hayvonlarning uchrashuvi
voqeasi oldin bir hayvon boshqa bir hayvon bilan uchrashadi, bu ikki hayvon esa
uchinchi hayvon bilan uchrashadi, uch hayvon to’rtta hayvon bilan uchrashadilar.
Bu hayvonlarning uchrashish sababi va maqsadlari bir xil. Demak, bir xillikni
ifodalovchi mazmun ham bir xil. Ertak aytuvchi voqeani bayon qilish davomida
o’rni kelganda turli harakatlar qiladi, turli hayvonlarning ovozlariga taqlid etadi.
Bu esa ertakning emotsionalligini oshiradi. Hayvonlar ekspluator sinf vakillari
hamda qashshoq omma vakillarining ramziy obrazlaridir. Qonxo’r, zolim,
bosqinchi, lekin shunga qaramasdan laqma, mug’ombir, ochko’z feodal
hukmronlari bo’ri, arslon, ayiq obrazida beriladi.
Ekspluatator qilinuvchilar esa echki, qo’y, buzoq obrazida ifodalanadi. Tulki o’ta
ketgan ayyor, o’rni kelganda, kuchli qonxo’rni ham yo’ldan ozdirish qobiliyatiga
egadir.
2. Sehrli -fantastik ertaklarning syujetlarini tashkil etuvchi voqealar asosan
fantastik formada ifodalanadi, lekin undagi fantastika hayotdan, borliqdan,
mehnatdan yuzaga keladi. Ertaklardagi fantaziya va real hayot mehnat bilan
bog’liq ekanligi haqida A. M. Gorkiy o’z asarlarida qayta-qayta ko’rib o’tadi:
“Qadimgi fantaziyaning har bir parvozini vujudga keltirgan sababni aniqlash qiyin
emas, bu sabab hamma vaqt kishilarning o’z mehnatini osonlashtirishga bo’lgan
intilish edi”.
Sehrli-fantastik ertaklarda ham o’tmishda yashagan insonning hayoti,
tabiatga bo’lgan munosabati, dunyoqarashi ifodalangan.
14
Qadimgi inson tabiat, jamiyat hodisalari va voqealarning o’zgarishidan
ta’sirlangan. Lekin bu hodisa voqealarning sirini, sababini hali to’g’ri aniqlab yeta
olmagan. Bu – qadimiy insonning jamiyat va tabiatning ayrim kuchlari bilan
kurashda ongining zaifligidan kelib chiqqan turli ishonch e’tiqodlari natijasi edi.
Bu tushunchalar diniy e`tiqodlar, eng qadimgi insonning dunyoqarashi, uning
tafakkuri bilan bog`lanadi. “Din eng qadimgi zamonlarda odamlarning o`z
tabiatlari va tashqi tabiatdagi eng qorong`i,dastlabki tasavvurlaridan yuzaga
kelgandir.” Insonning hayot kechirishlari ovchilik, dehqonchilik, chorvachilik
bilan bog`langan. Ular o`z ertaklarida tabiat va jamiyatdagi yomon, qo`rqichli,
vahimali hodisa va yovuz kuchlarni ajdar, dev, yalmog`iz kabi salbiy obrazlar
orqali ifodalanganlar. Ertakning ijobiy qahramonlari ularga qarshi kurash deb
boradi. Inson tabiat ustidan hokimlik qilish, uning sirlarini bilib olishga intiladi.
Mana shu intilish, orzu-umidlar asosida ertaklarda yangi ijodiy obrazlar yaratildi.
Umuman mifologik tasavvur va fantastik obrazlar inson jamoasining hayotiy
jarayonlari bilan bog`langan. Sehrli-fantastik ertaklarni g`oyaviy va badiiy
xususiyatlariga ko`ra shartli ravishda quyidagi turlarga ajratish mimkin.
Qahramonlik ertaklari. Bu tipdagi ertaklarda ijobiy obrazlar o’z vatani
va xalqi oldida juda katta qahramonliklar ko’rsatadilar.
Dushmanlarni yengishda va o’z yo’llarida uchragan to’siqlarni bartaraf etishda
katta jismoniy ham ma’naviy kuchga egadirlar. Ularning qahramonliklari o’z
oldilariga qo’ygan maqsadlari bilan chambarchas bog’langandir. Ular osmonda,
yerda, suv ostida, yer tagida hattoki “u dunyoda” bo’lsalar ham turli tilsimotlarni
ochadilar, to’g’rilik, adolat, haqiqat, do’stlik, sofdillik, muhabbat yo’lida kurashib,
inson boshiga tushgan har qanday balo-ofatni, yovuz kuchlarni yo’q qiladilar. Bu
turdagi ertaklarning bosh ijobiy qahramonlari Kenja botir, shahzodalar, kambag’al
yigit, kal, dehqon, hunarmand, podachi malikalar, donishmand qizlar – parilar va
boshqalar. Bunday ertaklarda mehnatkash omma yetishtirgan qahramonlar
mubolag’ali ravishda tasvirlanadilar. Ular hatto o’lim ustidan ham g’alaba
qozonuvchi ajoyib yengilmas bahodirlardir. Bu qahramonlar sehrli kuch va
15
mo’jizalarga ega. Dushmanning har qanday kuchi ham bularga teng kela olmaydi.
Ularda bir tomondan, insonning jismoniy va ma’naviy kuch-quvvati ifodalansa,
ikkinchidan, mehnatkash ommaga xos bo’lgan ijobiy xislatlar namoyish qilinadi.
Masalan, “Qahramon” ertagidagi qahramon yigit mo’jizali kuchga ega. U shoh
lashkarlariga hujum qilgan devlarni bir o’zi yengib, vatanni yovuz kuchlardan
himoya qiladi.
Qahramonlik ertaklariga “Uch og’ayni botirlar”, “Bektemir botir”, “O’lmas botir”,
“Qilich botir”, “Ziyod botir”, “Solmon botir”, “G’ulom polvon”, “Uch og’ayni”,
“to’rabekaxonim”, “muqbil toshotar” va boshqalarni kiritish mumkin. Bu
ertaklarda uchlanish, uch o’g’il yoki uch qahramon, uch voqeaning sodir bo’lishi,
qahramonlarning uch xil yo’lga safarga chiqishi, uch og’ir to’siqni bosib o’tish
yoki shartni bajarishi kabilar aks etadi. Bu xususiyat ertakning boshqa turlarida
bo’lsa ham, ammo qahramonlik ertaklarida asosiy hisoblanadi.
Sarguzasht ertaklar turiga “Sehrli gilamcha”, “Musofirbek”, “besh qiz”,
“Mohsitara”, ‘Ko’r ko’zni ochgan qiz”, “Malikai Husnobod”, “To’qliboy”, “Hasan
bilan Zuhra”, “Hasan va Hurliqo”, “Tuhmatga uchragan kelin”, “Qorasochxon”
kabi ertaklarni kiritish mumkin. Bu turdagi ertaklarning syujet chizig’ini o’gaylik
tufayli tuhmatga uchrab, ko’p qiyinchiliklarni o’z boshidan kechirgan, og’ir
sarguzasht va sarsonlikdan keyin mushkul vazifalarni bajarib o’z boshidan
kechirish, o’z baxtiga erishish kabi mativlar tashkil etadi. Bu turdagi ertaklarning
xarakterli tomoni hikoya davomida voqealarning ko’pligidir. Ertak qahramonlariga
yo’lda uchragan qiyin, og’ir to’siqlar, mushkul ishlarni hal qilishda, dushmanga
zarba berishda, sehrli kuchlar, xisr va boshq narsalar yordam beradi. U insonni
suvsizlik, ochlik balosidan qaytaradi, suv toshqinlarini to’xtatadi; Kenjani
quyoshga olib chiqib, u yerda ko’p sirlarni bilishida va yeryuzida insonlarni baxtli,
saodatli qilishga ko’maklashadi. Qahramonlarning odatdan tashqari holatda
tug’ilishi, tez o’sishi, ya’ni yillab emas, balki oylab, kunlab o’sib voyaga yetishi
fantastic ertaklarning o’ziga xos xususiyatlardan biridir.
16
O’zbek sehrli – fontastik ertaklarning o’ziga xos xususiyatlardan yana biri
ularda ajoyib epizodlarning ishlatilishidir. Bolasiz otaning bola tilab olishi va
bolalarning ajoyib sehrli kuchga, bahodirona sifatga ega qilib berilishi ana shunday
sehrli – fontasti epizodlardandir. V. M. Jirmunskiy O’rta Osiyo xalqlarining
sehrli – fontastik ertaklari va qahramonlik eposlarida epizod juda ko’p o’rin
egallaganligini, bolasiz ota-onalarning xudo yoxud boshqa sehrli himoyachilarga
yalinib bolalik bo’lishi epizodda ko’zga tashlanadi, shu tilab olingan bola asar
qahramoni bo’lishligini gapirib, bu motivning Yaqin Sharq va O’rta Osiyoda
arab, fors va turkiy xalqlarda keng tarqalganligini aytadi.
Sehrli-fantastik ertaklar motivlarining kelib chiqishida qadimgi hayot
izlarini ko’ramiz. Chunonchi, ko’pchilik ertaklarda qabilachilik davriga oid rasm-
rusmlar, urf-odatlarning saqlanganligi fikrimiz uchun dalildir. Ibtidoiy madaniyat
tarzi bilan shug’ullangan olimlardan M. O. Kasven amazonka qabilalari
afsonalari haqida gapirib ularning ichki syujet asosida rivojlanganligi – biri
alohida turgan xotinlar , ikkinchisi erlar ustidan hukmronlik qilgan ayollar haqida
hikoya qilishini aytadi. O’zbek sehrli-fantastik va xalq dostonlari esa ayollar
mamlakatni boshqarishini, ularning hamma ishni bajara olishlarini, jangda
erkaklar bilan kurashib ularni yengganini ko’ramiz. Shuni aytish lozimki, bu
kuchli ayollar biror kishini sevib qolib, o’z sevgilisiga erishsalar, ulardagi butun
kuch-quvvat sevgan yorga o’tadi, uning sevgilisi juda ham kuchli qilib
tasvirlanadi. Demak, ertaklardagi ayollar hukmronligi davrlari haqida motivlar
juda qadimgi davrdan og’izdan - og’izga, nasldan – naslga o’tib kelgandir.
Ertaklardagi qahramonlarning o’z maqsadiga erishishiga unga maslahatlar
beruvchi, yo’l-yo’riq ko’rsatuvchi, ba’zi sehrli yordamchilarni beruvchi kampir
obrazini esa qadimgi davrda qabila a’zolariga yo’l-yo’riq ko’rsatuvchi qori
ayollarning protatipi desa bo’ladi. Bunday ayollarning matriarxat davrida aytgani
aytgan bo’lgan, ularning maslahatlarisiz biror ish qilinmagan. Shuning uchun
ko’pincha bunday ayollar ilohiylashtirilgan natijada so’nggi poleolit davriga
kelib san’at va adabiyotda xotin-qizlarning obrazlari birinchi o’rinni egallagan.
17
Yuqorida aytilganidek, matriarxat davrida qabilada kengash boshlig’i
bo’lgan qari ayollar bir vaqtlar erkaklar obrazi sifatida ham ko’rinadi. Bu
ertaklardagi turli nomlar bilan keluvchi (yolmog’iz, jodugar, maston) kampirlar
obrazidir. Shuning uchun u ertak qahramonining ishini osonlashtirishga yordam
beradi. Xuddi matriarxat davrida qabila a’zolariga nasihatlar beruvchi qariya –
kampir kabi ertaklarda ham kampirning maslahatlar berishini ko’ramiz. Kampir
cho’loq, chol umuman kasallarni tuzatish yo’llarini ham biladi. Masalan,
“Abulqosim” ertagida Abulqosim malikaga mushuk berib har kuni uy
supurganda chiqqan mag’izni bo’lib bir qismini mushukka berishni tayinlaydi,
lekin qiz shartni buzadi. Shartni buzgani uchun mushuk qizning olovini o’chirib
ketadi. Keyin olov qidirib qizning yalmog’iz kampir uyiga kelib qolishi va uning
har kuni qiz qonini so’rishi tasvirlanadi. Buni sezgan akalari kampirni qizni
unga yutqazadilar. Kampir og’zidan qaytib chiqqan qiz asl holiga keladi, ikki qo’li
yo’q kishini yutib, qo’llari ni butun qilib chiqaradi va hokazo. Demak, kampir
cho’loq ko’r va boshqa nogiron kishilarni davolash qobiliyatiga ega bo’lgan
sehrgar qilib tasvirlanadi. Ayrim ertaklarda kampir salbiy obraz sifatida ko’zga
tashlanadi, lekin baribir qahramon shu etapni o’tish, ya’ni kampir bilan uchrashish,
uni yengish va sirlarini bilib olish orqali maqsadiga erishadi. Kampir ijobiy qilib
tasvirlangan ertaklarda u doim qahramonga eng sodiq yordamchi, ba’zan tutingan
ona sifatida namoyon bo’ladi.
Ertaklarda yalmog’iz yoxud kampir obrazida biz o’tmishda qabilachilik
hayotidagi qabila olovining xo’jayini qabila hurmatiga sazovor kampir
obraziga duch kelamiz. L. Ya. Shternbergning aytishiga ko’ra geyah qabilasida
har bir olov yoqiladigan yerda qabilaning qari ayolardan biri o’tirar, qabila
olovini o’chirmay saqlar, agar qabila ajraladigan bo’lsa, yangi ajraluvchi
qabilaning eng qari va hurmatli ayoliga olovni saqlovchi ayol olovidan berar
ekan”. Qator o’zbek xalq ertaklarida qahramonning olovi o’chib qoladi va u
olov qidirib kampirning uyiga keladi. Olovning egasi kampir hisoblanadi shu
qahramon undan olov oladi. Yuqoridagi “Abulqosim” ertagida ham qiz olov
18
qidirib kampir uyiga kelib qoladi. Sehrli-fantastik ertaklarda mehnat ahlining
hayoti, yashash sharoiti o’ziga xos yo’l bilan jonli qilib tasvirlanadi, chunonchi
kambag’al, mehnatkashlarning o’tin terish, poda boqish, yer haydash va shu
mehnat kabi mehnat bilan bir amallab hayot kechirishlarini ko’ramiz. Yigit
mardikorlik, hammollik qilib yurar, xotini bo’z to’qir, shu yo’l bilan uy-ro’zg’orini
tebratar ekanlar.
Mana shunday qashshoq-bechora hayot bilan birga shohona amirona saroy
turmushiga ham duch kelamizki, unda hukmron tabaqa vakillarining aysh-
ishratlari, ota dabdabali hayotlari tasvirlanadi. Natijada iiki xil hayotning contrast
usulda berilishi sehrli-fantastik ertaklarning syujetidagi realizmni chuqunlashtiradi.
Bunday detallar sehrli-fantastik ertaklarga o’tmish hayotdagi feudal-potriarxal
odatlardan biri hisoblangan. Uninmg aytgani albatta amalgam oshmog’I lozim. Ota
so’zi buyruq hisoblanganva hech bir muhokama etilmagan. Ertaklarda
farzandsizlik va farzand ko’rish motivlari ham tez-tez uchrab turadi. Shuning
uchun ertaklarda shoh yoki qahramonlar qarigan bo’lishlariga qaramay, farzandli
bo’lish uchun turli ishlarni qiladilar. Oxir natijada ular ajoyib, juda qudratli va
aqlli, bahodir o’g’il yoki dono, odobli va go’zal qiz ko’radilar. Chunki xalqning
orzusi har bir oilaning farzandli bo’lishidir. Buni mehnatkash xalq fantaziya
yordamida ertaklarda badiiy ifoda etadi. O’zbek sehrli-fontastik ertaklarda
urug’chilik davriga xos ayrim odatlar ham ko’zga tashlanib qoladi. Shunday
odatlardan “beshik ketti”ni ko’rish mumkin. Qadimda qiz va o’g’il bolalarni juda
yoshlikda hali belanchakligidanoq bir-birlariga unashtirib qo’yganlar. Unashish
qabila qariya – oqsoqolri tomonidan am,alga oshirilgan. Bu unashuvni buzishga
hech kimning haqqi bo’lmagan. Bu hol faqat ertaklarda emas, dostonlarda ham
juda keng qo’llaniladi. Ertak dostonlar ta’sirida bunday motiv keng qo’llaniladi.
Ertak, dostonlar ta’sirida bunday motiv sharq xalqlari yozma adabiyotiga ham
o’tgan. Ertaklarda o’z aksini topgan feudal-patriarxal odatlardan biri qiz uchun
qalin olish masalasidir. Bu motiv juda ko’p ertaklarda turli formalarda uchraydi.
Xuddi shu qalin berish ayrim ertaklarda qahramon oldiga shartlar ham qo’yilgan.
19
Ko’pincha qirq yoki yuz tuya tilla yoxud boshqa narsalar qizning otasi tomonidan
so’raladi. Podsho qizi uchun qilib bo’lmaydigan ishlarni bajarish shohona qasrlarni
qurishni bo’lajak kuyovdan so’raydi. Yigit podsho aytganlarini sehrli narsalar
yordamida bajaradi. Bu shartlar ertaklarda qiz uchun so’raladigan qalin sifatida
ko’rinadi. Bu albatta hayotdagi real voqeaning ertaklarda xalq didiga, istagiga mos
qilib demokratlashtirish berilishidir. Ertaklarda kuyov boyligi bilan emas, balki
ilmi, odamiyligi, tadbirkorligi, kabi insoniy yuksak xislatlari bilan sinaladi va
hisoblanadi. Ertaklarda ko’p xotinlilik masalasi ham o’z aksini topgan. Qizig’i
shundaki, ertaklarda ham hukmron tabaqa vakillarining xotinlari ko’p qilib
tasvirlangan. Har bir ertakda kambag’al bechoraning birdan ortiq xotini borligini
ko’rmaymiz. Bu hol o’ziga xos usul bilan ertaklarda erkak xotin olar ekan, uydagi
xotinlari bilan maslahatlashmaydi. Bu albatta islom dinining xotin-qizlarga past
nazar bilan qarashi ularning haq-huquqlarini poymol etishi bilan bog’liqdir. Ko’p
xotinlik natijasida xotinlarning erning mol-mulkiga me’rosxo’r bo’lish harakati
kuchaygan, ularning bolalari orasida adovat qarama-qarshilik avj olgan.
Bu hayotiy detal ertaklarda ham o’z aksini topgan. Natijada o’gay ona va o’g’il
bola motivi vujudga kelgan.
Sehrli-fantastik ertaklaridagi mulla obrazi ko’pincha salbiy tip sifatida
namoyon bo’ladi. U firib beruvchi egoist sifatida ko’rinadi. Chunonchi, “Davlat
mirza” ertagi bunga misol bo’la oladi. Islom peshvolari deyarli ko’pchilik
ertaklarda salbiy tip sifatida namoyon bo’lishini Radlov vasilyev, Divayev kabi
sharqshunoslar tomonidan to’plangan ertaklarda ham ko’ramiz. Uzoq safarga
otlangan savdogarlarning o`z qizini mullanikiga tashlab ketish voqeasi bilan
boshlanuvchi ertaklarda biz mullaning ikki yuzlamachiligi, ma’naviy buzuqligini
ko’ramiz bu albatta bejiz emas. Hayotda xalqning mullalarga bo’lgan munosabati
ularning tilyog’lama, aldamchi ekanliklarini fosh etuvchi motivlar xalq ruhi
dunyoqarashining ensklopediyasi hisoblangan folklor uning janrlaridan ertaklarga
ham kirib kelgan. Sehrli-fantastik va umuman, xalq ertaklari motivlarining kelib
chiqishi hayotiy negizi hozirga qadar juda ham o’rganilgan masalalardir. Shuning
20
uchun biz ertaklarda uchraydigan asosiy motivlarning hayotiy asosi, negizi, kelib
chiqishi xususida fikr yuritishga urindik. Binobarin, sehrli-fantastik ertaklar
xalqimizning hayoti, dunyoqarashi, psixologiyasi, urf-odatlarini aks ettirar ekan,
ularning motivlarida uzoq tarixiy jarayondagi xalq hayotida muhim o’rin tutgan,
xalq tarixida o’chmas iz qoldirgan hayotiy voqealar o’z izini qoldirishi tabiiy.
Ertaklarimiz orasidagi xalqaro motivlar esa turli xalqlarning moddiy va ma’naviy
aloqalari, o’xshash tarixiy reformasiyalarni boshlaridan o’tkazishlari ta’siri
natijasida vujudga kelgan. Bir qator motivlar xalq ijodi, epik janrlarning o’zaro
munosabatlari tufayli tug’ilgan. Ba’zi ertaklarda motivlari esa bir tur ertakning
ikkinchisiga transformasiya bo’lishi motivlarning yig’ilishi natijasida yaratilgan.
O’zbek sehrli-fantastik ertaklarida tarixiy shaxslar nomlari bilan bog’lab
aytiluvchi qator motivlar ham mavjuddir. Ibtidoiy jamoa quldorchilik, feodalizm
davrlarining ayrim voqealari ertaklarning motivlarida o’z aksini topgan. Shuning
uchun ertaklarimiz motivlari genezisini o’rganish xalqimiz tarixi, hayoti, urf-
odatlarini bilishda muhim manbaalardan biri hisoblanadi. Bu esa o’rganilgan
masalaning muhim va aktualligini ta’kidlaydi
Sehrli-fantastik ertaklar folklorning boshqa janrlari kabi mehnatkash
xalqning estetik idealini, hayotga munosabatini obrazli qilib ifodalaydi. Har bir
davrning muhim voqealari va ularga mehnatkash xalqning estetik idealini, hayotga
munosabatini obrazli qilib ifodalaydi. Har bir davrning muhim bir voqealari va
ularga mehnatkash xalqning munosabati ertaklarda ijobiy qahramon – ertaklarning
markaziy obrazida aks ettiriladi. Sehrli-fantastik ertaklarning ijobiy qahramonlari
oldidagi vazifalari nuqtai-nazaridan bir tipli bo’lsa-da, kelib chiqishi jihatidan turli
davrlarga oiddir.
Sehrli-fantastik ertaklarda tez-tez ko’zga tashlanib turuvchi obrazlardan biri
ijobiy qahramon obrazidir. Bu obraz doim qora kuchlarga, bosqinchi yovlarga
qarshi kurashuvchi, qabila, urug’ manfaatlarini ko’zlovchi kishi sifatida
ifodalanadi. Ertaklardagi bu qahramon ajoyib xususiyatlarga ega: u sehrli holda
tug’ilib o’sadi, juda kuchli bo’lib, bir o’zi butun bir dushman qo’shinini yenga
21
oladi. Shunday qilib ertaklarda qahramonlik eposidagi kabi kuchli, bahodir
obrazlar ham harakat etadi. Yaratilish nuqtai-nazaridan pahlavon qahramonlar
obrazidan so’ng kichik o’g’il obrazi vujudga kelgan. Bu xarakter ko’pchilik xalqlar
ertaklaridagi ijobiy obraz hisoblanadi. Dunyo xalqlari ertagida kichik o’g’il obrazi
markaziy o’rinni egallagani uchun u haqda ko’plab olimlar fikr yuritganlar, kichik
o’g’ilni ideallashtirishning sotsial negizi va xususiyatlarini asoslashga urinadilar.
Eng katta va eng e’tiborli ishlardan Y. M. Metelenskiyning “Sehrli ertak
qahramoni” va N. V. Novokovning “Sharqiy slavyan hayoliy ertaklari obrazlari”
asarlarini ko’rsatish mumkin. Y. M. Meletinskiy kenja o’g’il akalar tomonidan
tahqirlanishi tufayli ideallashtirilgan, degan fikrni ilgari suradi va uni ertaklardagi
aka-ukalar o’rtasidagi kurashlar bilan isbotlaydi. Kenja o’g’il haqidagi o’zbek xalq
ertaklarini ikki guruhga bo’lib tekshirish mumkin. Birinchi gruppa ertaklarda kenja
o’g’il botir, qahramon sifatida namoyon bo’ladi. U yomon kuchlarga – ajdar dev
bosqinchilarga qarshi kurash olib boradi. Ikkinchi xiliga esa aka-ukalar orasidagi
konfliktni ifoda etadigan ertaklarni kiritish mumkin. Birinchi tip ertaklarda aka-
ukalar bir-birini qo’llab-quvvatlovchi, bir-biriga yordam beruvchi sifatida
tasvirlanadiki, bu hol Y. M. Meletinskiyning kenja o’g’il haqidagi fikrlarini
tasdiqlamaydi. “Uch og’ayni botirlar” ertagida aka-ukalarning inoqligi, bir –biriga
doim yordam berishi, bir-birini hurmat etishi tasvirlangan. Bu ertaklarda katta
akalar o’z ukalariga xiyonat qilmay, unga qo’ldan kelgancha yordam berishga
hozir. Lekin o’zbek sehrli-fantastik ertaklarida aka-ukalar o’rtasidagi ahil
munosabatni tasvirlash orqali baribir xalq o’z sevimli qahramoni kenja botirni
itoatlashtirib beradi. Ikkinchi tip ertaklarda aka-ukalar o’rtasidagi kurash – chiziq
komfiktiga duch kelamiz. Qabilachilkning yemirilishi bilan bog’liq holda
monogamik oilalarning vujudga kelishi natijasida shunday motivlar ertaklarda
paydo bo’ladi. Ota me’rosi uchun aka-ukalar o’rtasidagi kurash bu tip ertaklarda
o’z ifodasini topgan. Ota me’rosida katta o’g’il ulushining ko’pligi, eng kenjani
ranjitish masalasi bilan bog’liq holda ikkinchi tip ertaklarning syujeti vujudga
kelgan desak bo’ladi. Ikkinchi tip ertaklar syujeti M. E. Meletinskiyning
ayganidek, aka-ukalar kurashi zaminida vujudga keladi. Aka-ukalar o’rtasidagi bu
22
kurash ertaklarda murakkab yo’llar bilan bayon etiladi. Unda ota me’rosiga ega
bo’lish uchun ukani yo’q qilishga harakat emas, balki kenja ukaning ko’rsatgan
jasoratini va topgan boyliklariga o’zlari ega bo’lish uchun ishlatgan makr-hiylalari
kartinasida bo’linadi. Demak, akalar makri ukaning qilgan ishlari, ko’rsatgan
qahramonchiliklarining ko’ra olmaslik asosida tasvirlanadi. Akalar ota mehrini
qozonish uchun ukani jazolashga urinadilar.Uning ishlarini o’zlariniki qilib
ko’rsatish bilan ota me’rosiga, uning taxtiga voris bo’lishga intiladilar.
Ayniqsa, bu motiv xasta bo’lib qolgan yoki qarib qolgan otaning ma’lum
topshiriq bilan safarga yuborishi kabi tugun bilan beriluvchi ertaklarda ko’zda
yaqqol tashlanadi. Kenja o’g’il buyurilgan ishni albatta hammadan yaxshi
do’ndirib ado etadi, akalari esa qanday bo’lmasin kenja o’g’ilni aldab uning
ishlarini o’zlariniki qilib ko’rsatishga harakat etadilar. Natijada ukani quduqning
ichida qoldirib yarador qiladilar va hokazo. Akalari kenja uka narsalarini olib ota
oldiga keladilar. Sehrli yordamchilar vositasida o’g’il dard va tutqunliklardan xoli
bo’lib ota oldiga keladi va akalarining yaramas qilmishlari fosh etiladi. Ular
qilmishlariga yarasha jazo oladilar.
Bir qator sehrli-fantastik ertaklarda qayliq olish mavzusi atrofida aka-ukalar
konflikti beriladi. Kichik ukaning kurashi, tadbirkorligi natijasida hammalari
qayliqlik bo’ladilar, lekin akalariga kenja ukaning go’zal xotini yoqib qolib ular
ukaga suyuqasd qiladilar. Har galgiday kenja botirlar sehrlar yordamida ota
diydoriga qaytadi, akalar jazolanadi, demak, ota me’rosi bo’yicha aka-ukalar
konflikti va kenja ukaning ota me’rosidan ko’pincha mahrum bo’lishi kabi
voqealar zaminida ana shunday ertaklar vujudga keladi. Bu tip ertaklarda kenja uka
obrazi ideallashtirilgan. Chunki xalq ijodiyotida doim hayotda azob chekayotgan,
haq-huquqlarsiz kishilarni yaxshi hayotga erishtirish istagi bilan yashaydi. Shuning
uchun fantaziyani ishga solib, kichik kenja o’g’ilni ham barcha akalardan aqlli,
bahodir, tadbirkor qilib tasvirlaydi. Demak, kenja o’g’il bilan bog’liq syujetli
ertaklarda ikki etap, ikki davr voqealarini tasviri ko’zga tashlanadi:
23
1) dastlabki bosqich bo’lib, bunda og’a-inilar o’rtasidagi, inoqlik, oila birligi
uchun kurash tasvirlanadi. Aka-ukalar bir-birlariga dushmanlik ko’zi bilan
qaramaydilar, hamma ishni maslahatlashib birgalikda bajaradilar.
2) keyingi bosqich bo’lib, bunda kenja botir obrazi ideallashtirilgan. Aka-ukalar
o’rtasidagi konflikt tasvirlanadi. Ba’zi ertaklarda esa har ikki bosqich ham ko’zga
tashlanadi. Chunonchi, “Abulqosim” ertagida har ikki davr ruhi ifoda etilgan.
Ertakning birinchi qismi oldin yaratilib, davrlar o’tishi natijasida uning ikkinchi
qismi to’qilgan va qo’shilgan. Ikkinchi qism ancha keyingi davr voqealarini ifoda
etadi. Ertakning dastlabki qismi devlarning Abulqosim qo’liga tushishi va ularning
yordami bilan uch og’aynining shohning uch qiziga uylanishi zaminida inoqlik,
ahillik ilgari surilsa, ikkinchi qismida esa qaytayotganda akalarda paydo bo’lgan
ko’rolmaslik, ukani yo’q qilib u qilgan qahramonlik, bahodirliklarni o’zlariga
o’zlashtirib, olish niyati paydo bo’ladi. Shunday qilib ertaklarning birinchi yarmida
qabilachilik davrining dastlabki, ikkinchi qismida esa keyingi davrlarga oid
voqealar o’z ifodasini topgan. Sehrli-fantastik ertaklarda bahodir, qahramonlar
siymosi ham ikki xil toifada tasvirlanadi; birinchi toifa qahramon juda kuchli
bahodir, o’z kuchi qahramonliklari bilan maqsadga erishuvchi, kurashlarda
raqiblarni yengib, istak-intilishlarini amalga oshiruvchi qahramon bo’lsa, ikkinchi
toifa qahramon ishi o’ngidan keluvchi, baxti chopgan uddaburon va tadbirkor. Bu
ikki toifa ijobiy qahramonlarining tuzilishlari, tashqi qiyofalari va kurashlari
umumiy xarakterlari va boshqa o’zlariga yaqin kishilarni xalos etadilar. Demak,
ular kishilarga zulm, baxtsizlik keltiruvchi ajdar, sher, dev kabi maxluqlarni yengib
kishilar baxt-saodati uchun o’z hissalarini qo’shadilar.
Sehrli-fantastik ertaklarda qahramonlarning nomlanishlari ham diqqatga
sazovordir. Ular quyidagi hollarda nom oladilar.
1) tug’ilish sharoiti bilan bog’liq holda: Ayiqpolvon, Ilon og’a, Arpapolvon.
2)qahramonning ichki va tashqi belgilariga qarab nom beriladi: “Aqlli qiz”,
“Yarimtaxon” va boshqalar.
24
3)Qahramonning ijtimoiy hayoti va holatiga qarab nom beradilar. Ovchi bola,
Bo’zchi Pirak, mundi ko’za va hokazo.
Sehrli-fantastik ertaklardagi ijobiy qahramon deyarli juda ko’p hollarda ajoyib
sharoitda dunyoga keladi. Ko’pincha bolasizlik bilan ezilgan podsho yoxud boshqa
kishiga devona uchraydi va sehrli meva beradi. Ana shu sehrli mevani yegan
xotindan ertakning asosiy ijobiy qahramoni tug’iladi. Lekin qanday qilib
tug’ilishidan qat’iy nazar, qahramon juda tez o’sadi, u kuchli, aqlli, tadbirkor
bo’lib yetishadi. Bu ijobiy qahramon kuch bilan ham raqiblardan ustun turadi.
Sehrli-fantastik ertaklarda ajoyib kuchga ega qilib ko’rsatiluvchi ijobiy obrazlardan
biri. Insonda hayvon, inson va ba’zi o’simliklar orasida vujudga kelgan
obrazlaridir. Chunonchi, Ayiqpolvon, Arpapolvon kabilar shular jumlasidandir.
Ayiqpolvon o’ta kuchli yigitdir. U ko’plab devlarni bir o’zi asr oluvchi mamlakat
tinchligini himoya etuvchi qahramondir. Ayiqpolvon butun kuch-quvvatini xalq
tinchligi uchun safarbar etuvchi qahramondir. Xuddi shuningdek Arpapolvon
obrazi ham o’ta kuchli va tadbirkor qilib tasvirlangan. Ayiqpolvon va
Arpapolvonlar o’ziga xos tasvirlardan biri Bu obrazlarning yarmi odam va yarmi
ayiq qilib berilishi bo’lib ular notinch, harakatchan qilib ko’rsatiladi. U bolalar
bilan janjal qiladi, ularni uradi. Ayiqpolvonni hatto podsho ham bilib uni haydaydi,
bu moment xalq tomonidan qahramonni raqibi bilan uchrashtirish yo’lidagi bir
usuldir. Ana shu bolalar bilan janjal bahonasida u safarga chiqadi va ertakning
asosiy voqealari bayon etiladi. Sehrli-fantastik ertaklardagi markaziy ijobiy
qahramon Kenja botirdir. Kenja botir har doim har taraflama nima bilandir
akalaridan ustun qilib tasvirlanadi. U o’qishda ham ishda ham kattalarga nisbattan
o’ta qobiliyatlidir. Lekin nima uchundir ertaklarda ota kenja, kichik o’g’ilning aqli,
qobiliyatiga ishonqiramay qaraydi. Bu ertaklarga xos badiiy usul hisoblanadi.
Otaning kenja o’g’liga qobiliyatli, bilimiga ishonmasligi kanstrak usuliy o’ziga xos
formasi bo’lib, qahramonning ijobiy fazilatlarini yaxshi xususiyatlarini yanada
yorqin ishonarli qilib beradi. Ba’zan ota hatto bo’layotgan voqea olmaning
yo’qolishiga kichik o’g’li sababchi deb undan gumonsirab, uni yoqtirmay yurgan
25
qilib beriladi. “Dada bugun ruhi boqqa yuboring men oltin olamaning o’g’risini
poylayman”, - debdi. Bu so’zni eshitgan podshoning jahli chiqib yomon ko`rib
yurgan o’g’lini so`kib tashlabti: “Sendan katta odamlar ikki akang ushlay olmagan
sen qanday ushlab olarding”, - depti-da kenja o’g’liga rozi ham bo’lmabdi. Kenja
otasidan qurol-anjom so’ragan ekan uni ham jerkib tashlabdi. Chaqqonligi va
bilimi bilan kenja botir ertaklarda doim akalardan ustun qilib tasvirlanadi. Hatto
hamjihat, ahil va bir-biriga nisbattan mehribon qilib berilgan “Uch og’ayni
botirlar” ertagida ham kenja botir kattalardan ajralib turadi. Unga og`irlik
kattalarga nisbatan ko’proq yuklanadi. To’g’ri, bu ertaklarda uch og’ayni ham
ijobiy xususiyatlarga ega bo’lib ularning har biri ma’lum vazifani o’tagani bilan
kenja botirga qo’yilgan og`irlik akalariga nisbatan og’ir va muhimdir. U akalariga
nisbatan ko’proq harakat etadi. Kattaroq va qiyinroq vazifalarni bajaradi. Sehrli-
fantastik ertaklarda uch og’ayni botirlarning yoki qahramonning safarga chiqishi
turli usulda beriladi. Safar bahonalari har xil talqin etiladi. Kenja botir o’z baxtini
halol mehnat, kuch-qudrat, rostgo’yligi va sofdilligi bilan topish maqsadida o’zga
yurtlarga safar etadi. Ertak qahramoni tushida malikani ko’radi va uni izlab safarga
chiqadi yoki ov qilgani chiqib uning safari kiyik quvish , bo’rini quvish, buloqda
parining aksini ko’rish kabi hodisalari bilan boshlanadi. Ayrim ertaklarda esa biror
bir kimsa yoki hayvon devni qidirib yo’lga chiqiladi. Ana shunday bahonalar bilan
ertak qahramonining safarga chiqish natijasida voqealar tuguni rivojlana boradi.
Finalga qarab o’quvchini boshlaydi. Biz endi qahramonning safarda olib borgan
kurashlari bilan ertak qahramonining safarga olib borgan kurashlari bilan
tanishamiz. Safar davomida qahramon yo’lda turli-tuman to’siqlarga duch keladi,
ular bilan kurash olib boradi. Kurash davomida ertak qahramonining asosiy
xususiyatlari namoyon bo’lib boradi. Aka-ukalar safar davomida qorovullik
qiladilar. “Uch og’ayni botirlar” ertagida aka-ukalarning har biri o’z
navbatchiligida ma’lum qahramonliklarni amalgam oshirar ekan bu o’rinda ham
kenja botir akalariga nisbatan ko’proq va og’irriq vazifalarni bajaradi. Qolgan uch
og’aynilar sikl ertaklarida akalarning uxlab qolishi kenja botirning ziyrakligi,
ishbilarmon va botirligi tufayli manfiy sirini oshkor etish doim akalarini falokatdan
26
xoli etishi ko’zga tashlanadi. Ertak davomida kenja botir siymosida mehnat
ahlining butun ijobiy fikr-o’ylari simpatiyasi sezilib turadi. U o’z akalariga juda
ko’p yaxshiliklar qilib evaziga ulardan jabr ko’radi. Akalar sotqinlik qilib ularning
qilgan ishlarini o’zlariga o’zlashtirmoqchi bo’ladilar, vaqtincha buni amalga ham
oshiradilar. Lekin ertakda haqiqatdan o’z o’rnini topadi. Akalar jazolanib kenja
botir tantana qiladi. Kenja botir ko’pincha onasi biror sehrli meva olmani
yeganidan so’ng yoxud sehrli holatlar otasining tilab olishi biror yerga sig’inishi
shu hokazo bilan bog’liq holat dunyoga keladi. U juda tez o’ta qiziq shaoitlarda
katta bo’ladi. Ko’pchilik sehrli-fantastik ertaklarda kenja botir shahzoda sifatida
namoyon bo’ladi. U doim safarda raqiblarini yengib ko’plab qiyinchiliklarni ko’rib
sinovlardan o’tgach malika yoki pariga uylanadi. Podsho bo’ladi, mamlakatda
adolat o’rnatadi. Safar vaqtida kenja botirga raqiblarini yengish shartlarini
bajarishda sehrli hayvon buyumlar yaqindan yordam beradi. Ayrim ertaklarda esa
kenja botirning o’zi sehrgar sifatida ayni sehrlarini biluvchi bo’lib keladi. Ba’zi
sehrli-fantastik ertaklarda kishida diqqatni o’ziga jalb etuvchi momentlaridan biri
shahzoda obrazi yonida ifodalanuvchi xalq orasidan chiqqan ijobiy qahramon
siymosidir. Bu obraz yonida shahzoda xarakteri ikkinchi o`ringa o’tib xalq vakili
o’z harakati kurashlari bilan birinchi o`ringa o’tadi. Asosiy qahramon vazifasini
o’taydi. Chunonchi, “Qiron botir” ertagi fikrimizga dalil bo’la oladi. Butun ertak
davomida shahzodaning qilgan ishi, yaxshiligi evaziga Qiron botir uni maqsadiga
erishtiradi. Shahzodani o’limdan asraydi. Bu tip ertaklarda butun og`irlik
qahramonining yordamchisi zimmasiga yuklanadi. Asosiy qahramon esa ikkinchi
o`ringa harakat qiladi. Sehrli-fantastik ertaklarda kenja botir akalaridan kuchli,
tadbirkor ustun qilib tasvirlansa yordamchi shaxs bilan shahzoda nisbatan uning
yordamchisi kuchli bo’lib keladi. Xuddi shu motiv dostonlarda ham ko’zga
tashlanadi. Chunonchi, “Malika ayyor” dostonida Avazga nisbatan Shoqalandar
kuchli tadbirkor qilib tasvirlanadi. Mana shu usul ertaklarda ham mavjuddir. Bir
guruh sehrli-fantastik ertaklarda shahzoda o’rniga savdogarning o’g’li, kambag’al
chol-kampirning o’g’li va ijobiy ideal obraz sifatida namoyon bo’ladi. Ayniqsa
ertak qahramoni kambag’al toifadan chiqqan bo’lsa bu tip ertaklardan sotsial
27
konflikt kuchli bo’ladi. Bu obrazlarda ko’pincha nohaqlikka, zulmga qarshi kurash
ruhi kuchli ifoda etiladi. Ahmadjonning g’azab shohi bilan to’qnashuvi zalida biz
oddiy xalq orasidan chiqqan qahramonning g’alabasini g’azab shohining o’limi
tasvirlanganini ko’ramiz. Kambag’al yigit it, mushuk, ilonlarga rahm qilib ularni
azobdan qutqargani evaziga podshoh bo’lib baxtli hayotga erishadi. Kuyovi
bo’lishiga qaramay yigitga yomonlik qilgan podshoh egaist bo’lgani uchun jazoga
giriftor etiladi. Ana shunday motivdagi ertaklarda bevosita yo’l bilan bo’lsa-da,
ijtimoiy tengsizlik o’z ifodasini topadi. Kenja botirning o’sish holati ertaklarda
atroflicha bayon etilmaydi, balki asosiy maqsad sari harakat etishda, kurashda bir
xarakterning butun xususiyatlari bilan tanishamiz. Kenja botir ertaklari obrazlarida
ko’pincha voqea boshlanishida voqea tayyor shakllangan xarakter sifatida beriladi.
Biz uni voqealar ishida ko’ramiz. Ertaklarda dastlab akalari harakatchan
ishbilarmondek erishtiruvchi kundoshlardan o’ch oluvchi bolalar ham
ideallashtiriladi. Kenja xotini kurashib to’siqlarni yengib o’z taxtini qo’lga kiritish
bilan birga onasining ham butun haq-huquqini tiklaydi. Ertaklarda ko’p xotinlik
natijasida vujudga kelgan motiv kundoshlik zaminida vujudga kelgan motiv
kundoshlik zaminida vujudga kelgan. Katta xotinlarning kichik xotinni ko’ra
olmasligi unga tuhmat qilishi ularning bolasizligi negizida bayon etiladi. Kenja
xotin esa o’z o’g` li bilan butun merosning vorisi hisoblanadi. Shuning uchun bu
xotinlar o’rtasidagi konflikt mavjuddir. Kichik xotin merosninggina egasi bo’lmay
farzandli bo’lgani uchun ham eri tomonidan hurmat qilinadi. Bu esa konflikt va
integralning ikkinchi manbaidir. Ertak mehnatkash xalqning baxtli, ozod turmush
haqidagi orzularini hayotiylashtiradi. Shuning uchun u doim qiyinchilikka
uchragan, nochor ahvolga tushib qolgan kishilarni himoya etadi. U hayot to’foniga
tashlangan opa va uning bolalarini butun qiyinchiliklardan sehrli vositalar
yordamida qutqarib oladi, qutqaribgina qolmay, ularning butun haq-huquqlarini
tiklaydi. O’zbek sehrli-fantastik ertaklarda yetim bola yoki o’gay ona obrazlari
tasviri ham alohida sahifani tashkil etadi. Ona bo’lib, o’gay ona qo’lida qolgan
yetim bolalarning o’tmishdagi qismati haqiqatdan ham achinarli bo’lgan.
Mehnatkash xalq dunyoqarashi, psixalogiyasi, orzu-istaklari tasvirlangan
28
ertaklarda ana shu hayot haqiqatlari ham ma’lum sintezdan o’tgan holda o’z aksini
topadi. Folklorning eng erkin janri sifatida ertaklar yetim bolalar obrazini ham
ideallashtirib tasvirlaydi. “Zumrad va Qimmat”, “Dono xotin”, “O’gay ona va
malika” kabi ertaklar fikrimizni tasdiqlaydi. Real hayotda og’ir ahvolda muhtojlik
va azob-uqubatlarda yashagan yetimlarning turmushlari xalq o’z ertaklarida
realistik ifodalash bilan birga pessimizm xalq og’zaki poetik ijodiyoti asarlari
uchun, jumladan xalq ertaklari uchun ham yotdir. Shuning uchun azob-uqubat,
xo’rliklar ko’rib yashovchi yetimlar obrazi ertaklarda kurashlar natijasida o’z
mehnati va aqli odobi bilan doimo yaxshi hayotga erishadi, baxtli bo’ladi, ularning
dushmanlari esa jazolanadi. Bu hol ertaklardagi optimizimning yorqin bo’y
ko’rsatib turishidir. Zumrad o’gay onanig arzanda qizi Qimmatga tamoman
qarama-qarsahi, mehnatsevar, xushmuomala, aqlli, to’g’ri so’zli qiz sifatida
beriladi, chunki folklor asarlarida xalq simpatiyasini qozongan obrazlar doimo
mehr bilan shunday xususiyatga ega bo’ladi. O’gay ona obrazi o’zbek ertaklarida
salbiy tiplardan biridir. Ertakda doimi mehnatkashlar, xalqparvar, aqlli, tadbirkor
qahramonga qarama-q6arshi xususiyatlar bilan namoyon bo’luvchi, unga qarshi
kurashuvchi shaxs sifatida ko’rinadi. O’gay ona o’z mavqeini saqlab qolish va
ertaklarda esa olov bahonasi bilan bo’lib qahramon yordamchilarini jazolab,
ularning ovqatlarini yeb ketadi. Kampirning qiyofasi afti-yuzi burishgan, hamma
bilan urishgan, og’zida tishi yo’q, bukri, xunuk, badburush, mukkaygan sifatida
tasvirlanadi. Ba’zan uning kuchli qilib berilishi ham ko’zga tashlanadi. “Kampir
Qironning qo’lini siqibdi… Kampir kimning qo’lini qissa, o’ldirar ekan” va
hokazo. Xulosa qilib aytganda, sehrli-fantastik ertaklardagi ijobiy xususiyatlar
bilan tasvirlanuvchi kampir asosiy qahramonga yordam beruvchi, ko’maklashuvchi
obrazdir. Salbiy kampir obrazi bu – o’limga mahkum etilgan odamxo’rdir. Bu
obrazni
ertak
tinglovchilar
qahr-g’azab
bilan qarshi oladilar, undan
g’azablanadilar. Sehrli-fantastik ertaklardagi jodugar kampir qochganda yer tagiga,
g’orga berkinadi. Uni qahramon o’z yurtidan chiqqandan so’ng ko’pincha “qush
uchsa qanoti, odam yursa oyog’i kuyadigan” cho’llardan o’tgandan so’ng parilar
yurtiga kiraverishda uchratadi. Jodugar kampir sehrli narsalarning egasi u juda
29
ko’plab sehr va sirlarni biluvchidir. Ayrim sehrli-fantastik ertaklarda odamxo’r
sifatida namoyon bo’ladi. Qahramon ko’pincha uni o’zini qizib turgan qozonga
itarib yuboradi. Ba’zi ertaklarda qahramon kampirdan qochib qutiladi. Uni ijobiy
qahramon o’limga mahkum etadi. Ba’zan bir syujet ichida uning ham ijobiy, ham
salbiy xususiyatlari bilan namoyon bo’lishini ko’ramiz. Bu kampir obrazining
ijobiy yoki salbiy ekanligi ertak syujetiga qarab belgilanadi. Jodugar yoki shum
kampir obrazinig ijobiy yoki salbiy ekanligi ertak syujetiga qarab belgilanadi.
Jodugar yoki shum kampir obrazlarini folklorshunos olim V. Yu Gpopp uch tipga
bo’lib tahlil etadi.
1.
Sovg’a (sehrli narsalarni) taqdim etuvchi kampir.
2.
Qahramonga yaqin bo’lgan kishilarni o’g’irlovchi kampir.
3.
Qahramon bilan jang qiluvcji, kurashuvchi kampir.
Folklorshunoslardan N. V. Novikov esa sehrli-fantastik ertaklardagi kampir
obrazini ikki tipga bo’lib tahlil qiladi. Olim sehrli-fantastik ertaklardagi kampirlar
obrazini ijobiy va salbiy tiplarga ajratib tekshiradi. O’zbek sehrli-fantastik
ertaklardagi kampir obrazi ham o’rni va vazifasiga ko’ra ijobiy va salbiy tiplarga
ajraladi.
Sehrli-fantastik ertaklarimizda ijobiy bo’lib kelgan kampir folklorshunos olim
V. Yu. Gropp aytganidek, olovni saqlovchi sifatida namoyon bo’ladi. Ayrim ertak
kuch-qudratini namoyish etish uchun qaratilgandir. Sehrli-fantastik ertaklarda bu
motiv juda ko’p uchraydi. Shuning uchun xalq dostonlarning yaratilishiga zamin
hozirlaydi.
Sehrli-fantastik ertaklarda ko’p uchraydigan qahramonga aniq maqsad sari
intilishda yordam beruvchi obrazlardan biri kampir, shum kampir, jodugar,
yolmog’iz kampir va hokazodir. Ana shu kampir obrazining sehrli-fantastik
ertaklarda uchrashi va uning vazifasi haqida ertakshunos olimlar turli fikrlarni
ilgari suradilar. Chunonchi, ertakshunos olim V. R. Anikin “bu obraz barcha
sehrli-fantastik ertaklarda uchraydi”, - degan fikrlarni bildiradi. Biroq o’zbek
30
ertaklari manbaalari shuni ko’rsatadiki, bu obraz ishtirok etmagan o’nlab sehrli-
fantastik ertaklar mavjud. “Uch og’ayni botirlar”, “Kenja botir”, “Xurshid bilan
Laylo”, “Qiron Botir” va hokazo. Ertaklardagi jodugar yoxud shum kampir
obrazlari juda murakkabdir. Ular ba’zan ertak qahramoniga to’g’ridan-to’g’ri
yordam beradi, yo’l-yo’rig’ ko’rsatadi, ko’pincha esa qahramonga dastlab
yomonlik qiladi. U bilan kurashib yengilgach qahramonning siymosiga aylanadi,
unga maslahatlar beradi. Sehrli narsalarni taqdim etadi va hokazo. Ayrim
ertaklarda biz odamxo’r salbiy hisoblanganshum kampirga duch kelamiz, boylarga
qarshi xalq manfaati nuqtai-nazaridan kurashuvchi qilib tasvirlana boshlaydi.
Natijada chol-kampirning o’g’li zolim podshoga qarshi kurashadi, uni taxtdan
ag’darib, o’zi podshoh bo’ladi va mamlakatda adolat o’rnatadi. Sehrli-fantastik
ertaklar qahramonlari xarakteridan mujassamlashgan gumanistik xususiyatlar
ularning xalq manfaatlari, orzu-istaklari uchun kurash jarayonida vujudga
kelgandir. Shuning uchun ham ertaklarning ideal qahramonlari har doim aqlli,
qo’rqmas, qat’iy, hozirjavob, tadbirkor, chidamli, rahmdil, sofdil qilib beriladi.
Ularda insonlarning butun yaxshi xususiyatlari mujassamlashgan bo’ladi,
vatanparvarlik ideal qahramonlarning pahlavon qilib berilishi ertak janri bilan
qahramonlik eposi dostonlarning bir-biriga juda yaqinligini ko’rsatadi. Chunonchi,
“Boltakay botir” ertagidagi yoshgina dilbarning qahramonliklari, uning
dushmanlar bilan olishuvi, 14 yoshli bolaning pahlavonni bosib urishi.
Charvinoyning o’z akasi uchun ot tanlashi kabi kartinalar Alpomish va Go’ro’g’li
singari dostonlardagi epizodlarga juda o’xshashdir. Ularning motive qahramonning
tantiq qizi manfaatlari yo’lida turli-tuman firibgarlar, tuhmat, bo’htonlarni
uyushtiruvchi erini aldab o’gay bolani jazoga giriftor etuvchi yordamchilarni ham
yo’q qilishga harakat qiladi. Lekin ertak so`ngida u o’z ertagi bilan yaramas
qilmishlari uchun jazoga giriftor etiladi, hayotda qiynalgan, xo’rlangan yetim
maqsadiga erishadi, baxtiyor bo’ladi. Chunki, mehnatkash qizni xalq xohlaydi.
Kuchlilik davri hayoti davri elementlari o’zbek sehrli-fantastik ertaklarda
uchrab turadi. Bu hol ertaklarning qadimiyligini yana bir bor tasdiqlaydi. Bunday
31
ertaklarda mifologik obrazlar kabi o’ta kuchli qahramonlar ko’zga tashlanadi.
Masalan, “Bunyod polvon”, “Erkajalolxon”
, “Boltakoy botir” kabi ko’plab sehrli-fantastik ertaklar qahramonlarining o’ta
kuchli qilib berilishi, lak-lak yov qo’shinlariga qarshi kurashib doim g’olib
kelishlari fikrimizni isbotlaydi.
Ertaklarda qahramonga yordam beruvchi sehrli narsalar obraziga ham duch
kelamiz. Ayrim sehrli-fantastik ertaklarda ana shu sehrli obrazlar juda katta
o’rinni egallaydi. Sehrli buyumlarsiz ertak qahramoni hech narsa qila olmaydi.
Chunonchi, sehrli naysiz Nosirjonning ahvoli qiyin, kambag’al chol-kampirning
o’g’li esa uzuksiz malikaga uylana olmas edi. Bunday misollarni ko’plab keltirish
mumkin. Lekin xarakterli xususiyatlardan biri shuki, sehrli narsalar o’zgalar
g’amini yeyuvchi xalqparvar, rahmdil kishilarga xizmat qiladi. Ertaklardagi sehrli
buyumlarning ishtiroki ertak janriga ham bog’liqdir. “Boltakay botir”, “Qiron
botir” kabi qahramonlik motivi asosiy o’rinni egallagan ertaklarda markaziy obraz,
kuch-quvvatini, bahodirligini tasvirlash birinchi o`ringa qo’yiladi. Sehrli obrazlar
nisbatan ikkinchi o`ringa o’tadi, obrazlar aktivlashadi, qahramon uchun ishlarni
sehrli buyumla rbajaradi. Lekin sehrli-fantastik ertaklarning deyarli barchasida sehr
va sehrli narsalar ishtirok etadi. Ko’pchilik xayoliy fantastik momentlar ana shu
sehr va sehrli obrazlar yordamida amalga oshiriladi. Bu o’rinda bir narsani qayd
etish lozimki, asosiy maqsad yashash sharoitlarini hozirlashgina emas, balki ana
shu stixiyani sirini ularga qarshi kurash yo’llarini bilmagan kishilar xayolan ularga
qarshi kurashganlar, buni ertaklarda tasvirlaganlar. Shunday qilib, qabila a’zolari
mif afsona rivoyat va ertaklarda vahshiy kuchlarga qarshi kurashadilar, ularni
yengadilar. Qahramonni kuchli, baquvvat, yengilmas qilib, ideallashtirib tasvirlash
uchun uning raqiblarini vahimali, o’ta kuchli qilib ko’rsatadilar. Chunonchi,
qahramonga biri, ikkinchisidan dahshatli, vahimali devlar uchraydi. Qo’rqinchli
yalmog’iz kampirlar, bir domiga tortgan minglab kishilarni yutib yuboruvchi
ajdarlarga duch keladi. Har bir ertakda qahramon raqibining tasvirida shunga
o’xshash bo’rttirmalarga duch kelamiz. Bularning hammasi dushmanlarning
32
qanchalik kuchli bo’lishidan qat’iy nazar qahramonning g’alabasini, uning o’ta
kuchli tadbirkor ekanligini ko’rsatish uchun xizmat qiladi. Ertaklardagi
qahramonga qarshi kurashuvchi obrazlardan biri ajdahodir. Ajdaho obrazi
ertaklarda turli xil ko’rinish va xususiyatlarda beriluvchi qilib tasvirlanadi. Sehrli-
fantastik ertaklarda 4 xil ajdaho – ilon obraziga duch kelamiz.
Kishilarni olib ketuvchi, zo’ravonlik qiluvchi ajdar. Bu ajdaho ertak
qahramonining otasi yoki biror kishining ta’qiqni buzishi evaziga qahramonni olib
ketadi. Chunonchi, “Shahzoda Solmon” ertagida podsho kenja o’g’il aytgan gapga
quloq solmay, ta’qiqni buzb boqqa kirgani uchun shahzodani ajdar ixtiyoriga
yuborishga majbur bo’ladi.
Ba’zan kishilar sehrlangan holda ajdar qiyofasida ham tasvirlanishi mumkin.
Chunonchi, Shoqambar ilon tusida podshohning kenja qiziga uylanadi, kenja qiz
tilsimlarni ochib shum kampirdan uni qutqaradi va Shoqambar asl holiga keladi.
Urushuvchi, jang qiluvchi ajdar obrazi bo’lib, qahramon u bilan kurashda yengadi,
malikani ajdardan qutqaradi yoki Semurg’ bolalarini o’limdan saqlaydi, ajdarni
qiyma-qiyma qilib tashlaydi.
Parilar mamlakatini qo’riqlovchi ajdar. Qahramon kurashda uni yengib, maqsadga
erishadi.
Sehrli-fantastik ertaklardagi ajdar va u bilan kurashish motive juda ko’p
xalqlar ertaklarida ko’zga tashlanadi. Masalan, rus, ukrain, belorus, gruzin, arman,
qozoq, qirg’iz va hokazo. Ertaklarda ajdarning ikki xil tasviri ham kishi diqqatini
tortadi. Ayrim ertaklarda u qahramonning yordamchisi, unga hurmat qilsa,
ayrimlarda kishilarning dushmani sifatida tasvirlanadi. Bu holat ham o’ziga xos
hayotdagi o’zgarishlar bilan bog’liqdir. Ertaklarning obrazlardagi xususiyatlari va
ularning tarixiy ildizlari xususida V. Yv.Gropp shunday deydi: “Bu o’rinda ikki
turdagi ilon emas, balki rivojlanishning ikki bosqichini ko’zda tutmoq lozim.
Dastlabki saxiy ilon vaqt o’tishi bilan qarama-qarshi xususiyat kasb etgan. Shuning
natijasi o’laroq vahshiy ilon va uni o’ldirish haqidagi syujet paydo bo’lgan”.
33
Qadimda ilon totem hisoblangan kiushilar kuchli bo’lishi uchun ana shu ilondan
kuch olishlari lozim bo’lgan. Ibtidoiy odamlar turli ilon moketini ishlab, yosh yigit,
qizlar ana shu ilon maketini og’ziga kirib chiqqanlar. Ana shuning ifodasi sifatida
ertaklarda ilon, ajdarlarni kishilarni yutadigan qilib, berilgan bo’lishi kerak. Sehrli-
fantastik ertaklarda xalqning odil shoh va vaziri haqidagi g’oyalarni ham
ifodalagan. Bu narsa kishilarning ma’lum tarixiy davrdagi tushunchalari bilan
bog’liq. Shuning uchun biz xalq qahramonining malikaga aylanishi shahzodaning
xalqparvarligi, podshohning xalq uchun g’amxo’rligi kabi momentlar ertaklarda
juda ko’p uchraydi. Sehrli-fantastik ertaklarni xalq hayoti bilan doimiy munosabati
natijasida ma’lum tarixiy jarayonda ularda satira kuchli yoki kuchsizligi har
tomondan bog’liqdir. Satiric ruh mos xillariga nisbatan sehrli-fantastik
ertaklarimizda bir muncha ifodalangan bo’ladi. Bu esa sehrli-fantastik
ertaklarimizda satirik rivojlangan bo’ladi. Bu hol esa sehrli-fantastik ertaklarimizda
satirani keyin kirib kelganligini yana bir bor tasdiqlaydi. Hayotdagi salbiy voqea-
hodisalar ustidan kulish va ularni tanqid qilish sehrli-fantastik ertaklarimizda
obrazlardagi jismoniy va ma’naviy kamchiliklarni jamlab borish yo’li bilan amalga
oshiriladi.
Ertak qahramonlari orasida markaziy o’rinni mehnatkash xalqning ijtimoiy,
ma’naviy va estetik qahramonlarini o’zida mujassamlashtirilgan ideal ijobiy
qahramon obrazi egallaydi. U doim ajoyib xislatlar bilan tasvirlanadi. Markaziy
qahramonning tug’ilishidan tortib, ertakdagi voqealarning yakuniga qadar uning
biografiyasi asosiy o’rinni egallaydi, ertak syujetining sterjini hisoblanadi.
Ko’pincha ertak qahramoni tug’ilishi boshlanishidan uning o’lguniga qadar
bo’lgan hayot yo’li asosiga quriladi. U malikaga uylanib podshoh bo’lishi bilan
ko’pincha ertak voqealari tugallanadi, ayrim ertaklarda esa yurtiga qaytib otasi
o’rniga shoh bo’ladi. Kambag’al toifadan chiqqan qahramon esa malikaga uylanib,
podshoh bo’ladi va mamlakatda adolat o’rnatadi. Sehrli-fantastik ertaklar
kompozitsiyasini ham ijobiy qahramonning hayot yo’li belgilaydi, ijobiy
qahramonning tug’ilishi yoki safarga chiqishi bilan boshlanadi, to’siq va
34
qarshiliklarni yengishi, maqsadga erishishi bilan ertak tugaydi. Qolgan yordamchi
obrazlar esa salbiy xarakterning barchasi ijobiy qahramon taqdiri, ishlari bilan
bog’liq holda bayon etiladi. Sehrli-fantastik ertaklardagi obrazlarning yaratilishi
bilan badiiy usul va vositalar ishlatiladi. Albatta, bunda an’ananing roli katta
bo’ladi. Ertaklardagi ko’pincha tayyor iboralar, epitetlar ishlatiladi. “Oy desa,
oydek, kun desa kundek” , “bahodir yigit”, “badburush bir kampir”, “aftlari
burishgan”, “u qiz juda aqlli, dono ekan”, “nozik badan, ingichka bel, chiroyli qiz”,
“jamoli oydek, qoshlari yoydek, yuzlari kundek, sochlari tundek qiz” kabi protret
tasviri uchun ishlatilgan epitetlarni ko’plab keltirish mumkin. Ertaklardagi syujet
kabi qahramonlar tipi ham ertak aytuvchilar tomonidan biridan ikkinchisiga o’tib
kelgan. Lekin har bir xalq davomidagi hayotida muhim rol o’ynagan voqealar
ertaklarda har turli yo’llar bilan o’z izini qoldirgan Shuning natijasi bo’lsa kerak
ertaklardagi podshoh, xonlar oldiga keyincha eshon, mulla, qozi kabilarni obrazlari
ham kelib qo’shiladi.
Sehrli-fantastik ertaklarimizda ayollar obrazi alohida o’rinni egallaydi. Ular
bilan bir qatorda bir xil kurash olib boradilar. Mehnatni sevish va umuman
mehnatga munosabat sehrli-fantastik ertaklarda yuqori ko’tarinki pafos bilan
kuylanadi. Sehrli-fantastik ertaklarimizda ijobiy qahramon kishilar taxtli, tinchligi
uchun kurashadi. Odamlarni qiyin, mushkul ahvolda ko’rib unga beparvo qaray
olmaydi. Insonlarni dev, ajdar kulfatidan xalos etadi. Sehrli-fantastik ertaklardagi
obrazlar ularning vazifa va rollari, kelib chiqish genezisi juda qiziqarli va maxsus
o’rganishni talab etadigan masalalardan hisoblanadi. V. M. Jirmunskiy va H. T.
Zaripovlar ham “O’zbek xalq qahramonlik eposi” asarida bu masalani
folklorshunosligimizda o’rganilishi lozim bo’lgan va kerakli problema deb
ko’rsatgan ediar. Ana shu munosabat bilan ishda sehrli-fantastik ertaklar
obrazlarining genezisini aniqlashga harakat qildik.
Demak, sehrli-fantastik ertaklarimizdagi barcha obrazlar hayotiy voqea va
munosabatlar asosida vujudga kelgan. Masalan, Kenja botir obrazi turli xalqlar
ertaklarida o’ziga xos xususiyat va farqlarga ega. Bu o’ziga xoslik xalqimiz hayoti,
35
yashash sharoiti, psixologiyasi, urf-odatlari zamirida vujudga kelgan. Ijobiy
qahramon siymosida xalq ezgu niyatlari o’z ifodasini topgan. U sofdil,
mehnatkash, bilimdon, tadbirkor. Kenja botir ota nasihatiga quloq soluvchi:
yaxshilik, ezgulik uchun kurashuvchi mehribon shaxs. U xo’rlangan, tahqirlangan
hayoti xavf ostida qolgan hayvonlarga rahmdillik qiladi, ularni o’limdan qutqaradi
va bu ishlari uchun taqdirlanadi, baxtli bo’ladi. Sehrli-fantastik ertaklarimizdagi
o’zigaxos xarakterlardan biri, Kal obrazidir. Bu obraz ham o’z genezisi bilan
ibtidoiy jamoa davri hayotiga borib bog’lanadi, davrlar o’tishi bilan obrazda
ijtimoiy xususiyatlar ko’zga tashlanib boradi, uning qraqiblarga qarshi kurashi
kuchli qarama-qarshiliklar asosida beriladi. Kat siymosida mehnat ahli yoq tirgan
va xohlagan kishilarning xususiyatlari umumlashtirilib berilgan obrazning
kamchiligi – kalligi sof tashqi belgi bo’lib, bu ertaklarga xos badiiy priyomdir. U
xalq yaratgan ideal obraz hisoblanadi. Shuning uchun u doim dushmanlari ustidan
g’alaba qiluvchi, xalqchil xarakterdir. Sehrli-fantastik ertaklarda qahramonga
yordam beruvchi ma’lum topshiriqlarni hal etishda unga ko’maklashuvchi
personajlar ham ma’lum qimmatga egadir. Ertaklardagi ayollar obrazi ham
diqqatga sazovordir. Ular ajoyib ona, yor. Ayollar ham kurashda mardlik,
qahramonlik ko’rsatuvchi tadbirkor va bilimdon kishilar. Ayniqsa, ayollar obrazi
ichida kenja qiz siymosi diqqatga sazovor, unda mehnat ahlining xotin-qizlari
xususidagi ideal g’oyalari umumlashtirilib berilgan. Kenja qiz obrazining genezisi
ikki holat bilan belgilanadi.
Matriarxat davrida keja qiz kultining vujudga kelishi.
Polegamiyada katta xotinlar huquqining ortishi va kenja xotin haq-huquqining
cheklanishi bilan.
Kenja xotin va qiz hayoti tahqirlangani uchun xalq ularni o’z ertaklarida
ideallashtirib tasvirlangan . Yuqoridagi ijobiy ayollar obraziga qarama-qarshi
xususiyatlar bilan keyingi davrlarda vujudga kelgan o’gay ona obrazi ham real
hayotiy zaminga ega. Feodalizm davri ziddiyatlari sehrli-fantastik ertaklarning
motivlari, obrazlariga ham ta’sir etadi. Natijada ertaklarda ijobiy kurash o’ziga xos
36
holda ifoda etiladi: Sehrli-fantastik ertaklarda sehrli hayvon, predmetlar obrazi
ham muhim rol o’ynaydi, voqealar konfliktining hal etilishida asosiy o’rinlardan
birini tashkil etadi. Sehrli-fantastik ertaklarda satirik ruh ham o’z ifodasini topgan.
Lekinbu ertaklardagi satira davr nuqtai nazaridan cheklangan bo’lib, unda faqat
hayotdagi yaramasliklar, yomon kishilar tanqid etiladi xolos.
3.) O’zbek xalq ertaklari orasida turmush hodisalarini ifodalovchi hayotiy ertaklar
ham mavjuddir. Bu turdagi ertaklarda kambag’al dehqonlar, hunarmandlar,
donishmandlar bilan xon, shoh, vazir, qozi savdogarlar o’rtasidagi voqea va
hodisalar hikoya qilinadi. Bu voqea va hodisalar sitsial va konflikt asosida
qurilgandir. Konflikt barcha turdagi ertaklarda syujetining ishq motivlari,
vafodorlik, o’gay kundoshlik, tuhmat, didaktika, aql, ilm-hunar mehnatni ulug’lash
tashkil etadi. Voqea va hodisalarni harakatlantiruvchi kuch ijobiy obrazidir. Ishqiy
romantic ertaklarni hayotiy ertaklar tipiga kiritamiz. Bu ertak syujetida fantastic
hodisalarning judakuchsiz darajada berilishi, ilohiy kuch va afsun ta’sirining ham
uchrashi, voqealar oddiy inson psixologiyasi asosida qurilgani tasdiqlaydi. “Tohir
va Zuhra”, “Orzijon bilan Qambarjon”, “Farhod va Shirin”, “Gulshoh bilan
Varqa”, “Yozi bilan Zebo”, “Layli va Majnun”, “Bahrom Gulandom”,
“Vafodorlik” kabi ishqni tarannum etuvchi ertaklarda chin sevgi, vafodorlik asosiy
mag’izni tashkil etadi. Syujet sarguzasht asosida qurilgan sarguzashtlik ertaklar
bilan ishqiy ertaklarda bir xillikni ko’rish mumkin. Demak, bu ikki tur o’rtasida
yaqinlik bor ishqiy ertaklarda she’riy parchalarni, qo’shiqlarni ko’proq uchratamiz.
Bu xususiyatlar hayvonlar haqidagi va sarguzashtli ertaklarda ham uchraydi. Ishqiy
ertaklardagi qo’shiq va she’riy parchalar qahramonlarning ichki ko’rinmalari,
kayfiyatlarini ifodalaydi. Qo’shiq yoki she’riy parchalar ertakning jonli, ta’sirchan,
xotirada saqlanib qoladigan bo’lishiga xizmat qiladi.
I.3. Bola ruhiyatida ertakning roli. Ma’lumki, mustaqillikning dastlabki
yillaridanoq sog’lom avlod tarbiyasi ustuvor yo’nalish deb belgilandi. Sog’lom
avlodni tarbiyalashda bu yuksak umuminsoniy qadriyatlarga asoslangan, ma’naviy
boy, axloqan yetuk, intellektual rivojlangan, yuqori bilimli, jismonan baquvvat, har
37
tomonlama rivojlangan shaxsni shakllantirishga yo’naltirilgan keng ko’lamli
chora-tadbirlarni amalga oshirish asosiy vazifalardan hisoblanadi.
Ana shunday mas’uliyatli vazifalarni amalga oshirish uchun maktab darsliklarida
ham bir qator yangi o’zgarishlar kiritildi, yangi yangi darsliklar yaratildiki, ular
o’zbek xalqining ta’lim-tarbiyaga oid tarixiy tajribasini hayotga tatbiq etishga
mas’uldirlar.
Ertak janr va badiiy xususiyatlari jihatdan bolaga tez ta’sir qiluvchi, o’z ta’siriga
oluvchi va albatta, yaxshilikka yetaklovchi kuch bo’lib, u orqali endi hayotga kirib
kelayotgan bolaga tez va oson ma’naviy ta’sir ko’rsatish mumkin. Qadimdan
xalqimizda bolaga ertak aytib uxlatish, yosh bolaga ertak orqali hayotdagi yaxshi
va yomon, ezgulik va yovuzlik, ijobiy va salbiy sifatlar haqida dastlabki
tushunchalar berilgan, shu orqali tarbiyaning ilk namunalari o’rgatilgan.
Demak, biz ajdodlarimiz ma’naviy moddiy merosiga vorislik nuqtai nazaridan
yondoshib, yosh avlodni maktabdanoq to’g’ri tarbiyalashga erishmog’imiz lozim.
Chunki, xalqimizning aqidasiga ko’ra «Insonning kuchi tarbiyadadir». Shu
jihatdan qaraganda O’rta Osiyo xalqlari, jumladan, o’zbek xalqi ham o’zining boy
tarixiy, ma’naviy-madaniy merosi, ming yillar davomida tarkib topgan tarbiya
amallari, an’analari, axloq-odob qoidalari xazinasiga egadir. Ana shu xalqning
buyuk mutafakkirlari komil inson xususida, uning axloqi to’g’risida dunyoga
mashhur buyuk mutafakkirlari komil inson xususida, uning axloqi to’g’risida
dunyoga mashhur bo’lgan durdona asarlar yozib qoldirganlar. Bobolarimiz
qoldirgan buyuk merosdan foydalanish, tarbiya metodlarini qo’llash, ularni bolalar
ongiga singdirish muhim ahamiyatga egadir. Bunday meroslardan Yusuf Xos
Hojibning «Qutadg’u bilik», Kaykovusning «Qobusnoma», Ahmad Yugnakiyning
«Bahoritsion», A.Navoiyning «Mahbub –ul-qulub», Devoniyning «Axloqi
Jaloliy», Husayn Voiz Koshifiyning «Futuvvatnomai Sultoniy» kabi betakror,
nodir asarlaridan foydalanish joizdir, deb hisoblaymiz.
38
Bobokalonlarimiz bolani har tomonlama uyg’un rivojlantirishga katta e’tibor
qaratishgan. Shu bois respublikasmizda sog’lom avlodni tarbiyalash maqsadida
bola tarbiyasini davlat siyosati darajasiga ko’tarish va unga vatanparvar, mehr-
muhabbatli, insonparvar qilib tarbiyalashni maktab yoshidayoq boshlash va uni
to’xtovsiz davom ettirish maktab, oila, mahalla jamoat tashkilotlari e’tiboridan
chetga qolmasligi ta’kidlanmoqda. Shunday ekan, ta’lim muassasalarida bolalarni
ilk yoshidanoq bobolar merosiga tayangan holda, milliy merosimiz xalq og’zaki
ijodining turli janrlari yordamida har tomonlama rivojlantirishni asosiy
vazifalardan deb hisoblaymiz.
Ertaklar - axloqiy tarbiyaning mazmuni: yaxlit odobli shaxsni shakllantirishga
qaratilgan. Axloqiy tarbiyalangan shaxsda barqaror ma’naviy motivlar
shakllangan bo’ladi. Axloqiy tushunchalarni turli yosh guruhlarida
shakllantirish darajasi turlichadir. Bolalar o’zlashtiryotgan axloqiy his-
tuyg’ular, kechinmalar ma’naviy e’tiqodni shakllantirishning muhim
sharoitlaridan biridir. Axloqiy his-tuyg’u insonning jamiyatga, odamlarga,
o’ziga nisbatan emotsional munosabatini bildiradi. Bu odamlar o’rtasidagi
muomala jarayonida vujidga keladi va rivojlanadi. His- tuyg’ilar axloqiy
bilimlar va etiqodlari bilan chambarchas bog’lanib ketadi. Axloqiy his-
tuyg’ularni tarbiyalash alohida ajralib qolgan jamiyat emas, bu tushunchalar
inson ehtiyojlari unung bilim va kechinmalarini uning sezgisi asosida vujidga
keladi va rivojlanadi. Bola shaxsini tarbiyalashda pedogogik ta’sir ko’rsatish
usul, uslublarning turli yo’llarini ishlab chiqish zarurdir. Pedagog axloqiy his
- tuyg’ularning tarbiyalashda ertaklar va ulardagi turli tuman obrazlar orqali
bolaga ta’sir ko’rsatishga katta e’tibor qartishlari zarur, chunki yaxshi his-
tuyg’ularning ildizi bolalikdan boshlanishi tabiiy.
Odamiylik, mehribonlik, hamkorlik, ittifoq, hayrixohlik, mehnatda,
tashvishlarda, atrofdagi dunyo go’zalligi haqida g’amxo’rlik qilish,
hayajonlanish jarayonida bolada hosil bo’ladigan tushunchalarni sintez qilish
eshitgan ertaklaridan chiqargan xulosalar asosida vujidga keladi. Axloqiy odatlar
39
axloqiy e’tiqodlar his –tuyg’ular bilan bir qatorda hulq -atvorning ichki
reguliyatorlari tizimiga kiradi. Boshlang’ich sinf “O’qish kitobi “ darsliklarida
ertakning o’zigina keltirilmasdan, balki unga mos rivoyat va maqollar ham
beriladi. Masalan 4-sinf “O’qish kitobi” dagi “Chaqimchiga mukofat” ertagini
olaylik. O’quvchi bu asarni to’la o’qib chiqqandan so’ng chaqimchilik yomon illat
ekanini, u odamlar orasini buzishini , hikoyadagi hokimga bevafolik qilganini va
ohir oqibatda jazosini olganini ya’ni dorga ostirilganini biladi. Shu ertak orqali
o’quvchi “Vadaga vafo – mardning ishi “, Chaqimchi tuhum po’chog’ uning joyi
tandiz – o’choq “,kabi maqollarni ma’nosini osongina tushunib oladilar.
“Tuz haqi” ertagida ham shunday. Asar o’qib bo’lingach, savol va topshiriqlar
bilan ishlanadi. 3-savolda bunday deyilgan: “Tuzning tabarrukligi to’g’risida
qanday maqollarni bilasiz?” Bir kun tuz totgan joyinga qirq kun salom ber”,
“Tuzini yeb tuzlig’iga tupirma” va boshqalar.
3-sinf “O’qish kitobida”da Farhod Musajonovning “Yaxshilik”, hikoyasi berilgan.
Bola uni o’qib ,”Yaxshilik yerda qolmas “, “Yaxshi niyat –yarim davlat “,
”Yaxshidan bog’ qoladi-yomondan dog’ “, “Yaxshiga yondoshsang, yetarsan
murodga, yomonga yondoshsang qolarsan uyatga “, “ Yaxshi oshini yer , yomon
boshini”,
Yaxshi suydirar yomon so’ndirar “, “Yaxshi sharofatli , yomon kasofatli “ ,
“Yaxshidan gina bo’lmas, yomondan gina ketmas “, “Yomon bola ko’zidan ,
bilinadi so’zidan”, “Yaxshi bo’lsa bola, yomon bo’lsa balo”, “Yaxshi bilan yursang
omon bo’lasan, yomon bilan yursang yomon bo’lasan”.
“Yahshilik qil daryoga ot , baliq biladi, baliq bilmasa Holiq biladi.” (Holiq - olloh
ismlaridan biri) kabi maqollar tanishadilar va ma’nosini tushinib yetadilar.
Maqollar xalq donoligidir. Unda kishilarning hayotini obdon kuzatib, tajriba
to’plab aytgan hikmatli so’zlari o’z ifodasini topgan. Ixcham ko’pincha she’riy
tarzda izhor etilgan maqollarning mavzusi rang barangdir. U rad qilinmas pishiq
darajadagi nasihatdan iborat bo’ladi. Masalan:
40
Bog’li el - yog’li el
Bilim kuchda – kuch bilimda
I bobdan shu xulosaga kelish mumkinki, yuqoridagi aytib o’tilgan ertaklar
hamda uarning badiiy, epik xususiyatlari hamda o’quvchi ongiga qay darajada
ta’sir qilganligini o’rganib, quyidagicha xulosaga kelindi. Ertaklarning qaysi turi
bo’lmasin ularda mavjud ikki tabaqa, ikki sinf o’rtasidagi ziddiyatlar va oxir
oqibatda baribir ezgulikning yovuzlik ustidan g’alaba qilishi aks ettirilgan
bo’ladi. Kichik yoshli bolalar tabiatan taqlidchan bo’ladi. Shunday ekan
ularga ko’proq yaxshilik, mehnatsevarlik, do’stga sadoqat, ilm olish, ota-onaga
mehr-muhabbat mavzusidagi ertaklarni o’rganish, o’qitish tavsiya etiladi. Bolaning
qanday ertak o’qishiga qarab uning psixologiyasi ochib beriladi. Masalan: ko’proq
sehrli- fantastik ertaklarni o’qishni xush ko’radigan bolalar o’z xayoli bilan
yuruvchi, doim kashfiyot, yangilik qilishga urinuvchi bolalar bo’ladi.
Ertak janr va badiiy kompozitsiyasi jihatdan boshqa xalq og’zaki ijodi janrlaridan
tez qabul qilinishi va hamma tomondan bemalol ijro etilishi bilan farqqiladi.Uni
istalgan joyda, xoxlagan kishi aytishi mumkin,maxsus ijrochi talab qilmaydi.
O’zbek xalqida ko’pincha buvijonlar ertakchili ma’lum. Buni Hanid Olimjonning
“ Oygul bilan Baxtiyor” ertagi boshlanmasidagi
“Buvinming har bir ertagi, Har bir aytgan qissasi,
Xayolim tortar edi, Hislarim ortar edi ” misralari bilan izohlash mumkin.
Zero, 4 –sinf o’quvchisi hayotga teran ko’z bilan qarovchi ilk qarashlariga ega
bo’lgan shaxs, o’qish kitobi esa o’z badiiyligi bilan o’quvchiga estetik zavq bera
olishi kerak.Bu borada o’zbek xalq ertaklarining o’rni juda muhimdir.
41
Do'stlaringiz bilan baham: |