|
Mutaxassislar tomonidan biz yashayotgan XXI asr plastiklar asri bo`lishi ta`kidlangan. Chunki, bu asrda plastmassalar asosiy konstruk sion materialga aylanadi.
Hozirgi vaqtda sanoatda yog`och va metallar bilan birgalikda plasmassalar ham keng ko`lamda ishlatilmoqda. Chunki, yog`och va metallarga nisbatan plasmassalarning tannarxi arzon hisoblanadi.
Polimer deganda molekulalari yuzlab va minglab atomlarning o`zaro valentlik bog`lanishidan hosil bo`lgan yuqori molekulyar birikma tushuniladi. Ular tabiiy, sun`iy yoki sintetik bo`lishi mumkin.
Polimerlar bir necha mingdan tortib, to bir necha milliongacha atomdan iborat birikmalardir. Polimerlar tabiiy va sun`iy bo`ladi. Tabiiy polimerlarga sellyuloza, jun, ipak, tabiiy kauchuk va boshqalar, sun`iylarigaesa organik shisha, polietilen, viskoza, kapron, neylon, sintetik kauchuk vaboshqalar kiradi.
Yuqori molekular organik birikmalar yoki ularning guruhlari, ko`pincha,smolalar deb ataladi.
Plastiklik barcha polimerlarga ham xos bo`lavermaydi.
Polimer materiallardan istalgan shakldagi xilma-xil buyumlar, shuningdek, ip, plyonka, list, truba va hokazo mahsulotlar tayyorlanadi.
Polimerlarning o`ziga xos fizikaviy va texnologik xususiyatlari ularni buyumlarga va yarimfabrikatlarga aylantirishda maxsus usullardan foydalanishni talab etadi. polimerlarni buyumlarga aylantirishning asosiy usullari ekstruziyalash, odatdagi usulda quyish, bosim ostida quyish, presslash, quyma presslash, ko`pirtirish, payvandlash, qizdirib purkash, randalash, shuningdek, dastgohlarda qirindi kesib olish yo`li bilan ishlash mumkin.
Ekstruziya (texnologik jarayon) – bu bosim ostida quyishning bir turi. Polimer materiallardan (rezina birikmalar, plastmassalar, kraxmalli va protein tarkibidagi aralashmalar) mahsulotni olish uchun metod va jarayon bo`lib, materialning eritmasini ekstruderdagi hosil qiluvchi teshik orqali majbur qilgan holda chiqarib olishdir.
Puflab yoki vakuumli shakllantirish – atmosfera yoki havoni, biror-bir gazni purkab yumshoq termoplastdan shakl hosil qilish. Puflab yasalgan
buyumlarda biriktirilgan joylarning belgisi qoladi.
Shtamplash – termoplast listlarni matritsa ostida puansonga bosib shakllantiradi. Bu usulda attorlik buyumlari yasaladi. Plastmassa buyumlarining bezagida quyidagi usullar qo`llaniladi: bo`yash, qisish, shtamplash, metallash va boshqalar.
Bo`yash – buyumni bo`yoqqa tiqib olish, sepish, cho`tka bilan bo`yash orqali amalga oshiriladi. Biroq ko`p hollarda ishlab chiqarishda rangli polimerlar ishlatiladi.
Issiq siqish – bu bo`yoqli tasvirni jihozning ustki qismiga metalli yoki pigmentlangan folgani bosim ostida issiq shtamlashdir. Issiq siqishda birrangli yoki ko`p rangli tekis yoki relefli rasmlar polistrol, termoplastlar ustida hosil bo`ladi.
Qoliplash. Qoliplash orqali plastmassalardan murakkab shaklli katta buyumlar olinadi. Bu usulda buyumning modeli (qolipi) maydalab qirqilgan tola, epoksid smola va qotirgich aralashmasi bilan qoplanadi. Buning uchun maxsus purkagichdan foydalaniladi. Zaruriy materiallar suyuq holatda purkagichning aralashtirish kamerasiga beriladi, undan esa siqilgan havo bosimi ostida purkagichning uch qismi orqali model sirtiga purkaladi, natijada modelning sirti aralashma bilan bir tekis qoplanadi va qotib, zarur buyum hosil bo`ladi.
Bosim ostida quyish. bosim ostida quyish usuli turli plastmassalar, polietilen, kapron va detallar tayyorlashda qo`llaniladi. Quyish mashinasining silindrida plastmassa zarur haroratgacha qizdiriladi va juda qovushqoq holatga keltiriladi. Shundan keyin plastmassa press-qolipga bosim ostida to`ldiriladi.
Buyum qotgach, qolip ochilib, tayyor buyum chiqarib olinadi. Hozirgi vaqtda mavjud quyish avtomatlarida soatiga 2000 tagacha buyum ishlab chiqariladi. Bu usulda olingan buyumlar zich, tekis va aniq chiqadi.
Bosimsiz quyish. Bosimsiz quyish quyma buyumlar olishda ishlatiladi. plastmassaning tarkibiy qismlari aralashmasi suyuqlantiriladi va tegishli qoliplarga quyiladi, qotgandan keyin qolipdan ajratib olinadi va kerakli qismlarga ishlov beriladi.
Presslash. Presslash usulida qizdirilgan press-qolip bo`shlig`iga tegishli material solinib, bosim bilan bosiladi. Qizdirilgan press material qolip bo`shlig`ini to`ldiradi va u qotgach bosim olinib, buyum ajratiladi.
Payvandlash. Payvandlash usulida termoplastdan tayyorlangan detallar elektr-kontakt usulidan foydalanib ulanadi. Termoreaktiv plastmassalarni payvandlash esa yuqori chastotali tok yoki ultratovush orqali amalga oshiriladi.
Polimerlash – monomerlarning o`zaro qo`shimcha mahsulotlar (chiqindi) ajratmasdan birikish jarayoniga aytiladi.
Polikondensatsiya deb esa monomerlarning o`zaro, suv va ammiak kabi, qo`shimcha mahsulotlar ajratib kimyoviy birikish jarayoniga aytiladi. Shuning uchun bu uslubda hosil qilingan polimerlarning kimyoviy tarkibi monomerlardan farq qiladi. Bunday polimerlarga misol qilib fenolformaldegid, fenolaldegid, mochevina-anilin-formaldegid smolalarini ko`rsatish mumkin.
Polimerlardan har xil plastmassalar, sun`iy tolalar (neylon, lavsan), loklar, kleylar, emallar va boshqa materiallar ishlab chiqariladi.
Haroratga bo`lgan munosabatiga qarab termoplastik va termoreaktiv polimerlar bo`lishi mumkin.
Termoplastik polimerlarni bir necha marta qizdirib (yumshatib) har xil shaklga keltirish va ishlov berish mumkin. Ular chiziqli molekulyar strukturaga ega bo`ladi. Ularga polietilen, poliproplen, polivinilxlorid va boshqalar misol bo`ladi.
Termoreaktiv polimerlar bir marta qizdirilib (yumshatilib) ma`lum shaklga solingandan keyin harorat ta`sirida yumshamaydigan bo`lib qoladi.
Bunday polimerlar fazoviy strukturali bo`ladi.
Xossalari va vazifasiga qarab polimerlar quyidagi turlarga bo`linadi.
1. Plastik massalar (plastmassa) faqat yuqori harorat ta`sirida yumshaydigan, mustahkamligi yuqori va nisbatan kam eguluvchan qattiq materiallar;
2. Sintetik tolalar kamida 180-200 oSdan keyin yumshab cho`ziladigan mustahkam iplar;
3. Kauchuklar yuqori harorat ta`sirida xam o`z elastikligini saqlaydigan polimerlar;
4. Lok va bo`yoqlar metall, yog`och va shisha materiallar bilan mustahkam bog`lanib harorat, havo va mexanik ta`sirlardan ularni himoya qiluvchi polimerlar.
3. Plastmassa turlari va ularni qo`llanilishi.
Plastmassa (plastik) deb – polimerlar asosida olingan mustahkam, qattiq va elastik materialga aytiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
