Bog'liq PODSHO ROSSIYASINING O\'RTA OSIYO XONLIKLARIGA QARSHI EKSPANSIYASI SABABLARI
«Georgiy xochi» nishoni bilan taqdirlangan.
1868 yil 28 iyunda amirning elchilari Samarqandda turgan Fon Kaufman huzuriga kelib sharmandali sulhga qo‘l qo‘yadilar. Sulhga binoan Samarqand, Kattako‘rg‘on va Zarafshon daryosining yu qori qismi Rossiyaga berishi, amirlik ZOO ming sum tovon to‘lashi shart qilib qo‘yildi. Amir chet davlatlar bilan diplomatik aloqalar qilish huquqidan mahrum bo‘lib chor Rossiyasiga tobe bo‘lib koldi. Rus savdogarlariga amirlikda erkin savdo qilish huquqi berildi. Buxoro amirligi Rossiyaning vassaliga aylandi. o‘z navbatida Rossiya podshosi Buxoro amiri Sayid Muzaffarxonga (1860-1885) general ad’yutanti yuksak harbiy unvonini, Buxoro amirlari Abdulahad (1885-1910) va Sayid Olimxonga general harbiy unvonlarini berdi.
Chor Rossiyasi Buxoro amirligini o‘ziga tobe’ qilgach o‘zining manfur nazarini Xiva xonligiga qaratdi. Urush uchun bahona Orol buyida turkmanlar va Qozoqlar tomonidan qo‘lga tushirilgan 21 ta rus fuqarolarining Xiva xoni Muhammad Raximxon II tomonidan ozod qilib yuborilmaganligi bo‘ldi. Xiva xonligini bosib olish uchun jami 12 mingdan ortiq soldat va ofitserlar, 56 ta tup-zambaraklar ajratildi.
Odam qirilgan degan joyda Muhammadmurod devonbegi boshchiligidagi Xorazm lashkarlari bilan Fon Kaufman qo‘shinlari o‘rtasida qirg‘inli urush bo‘ldi. Kaufman Xorazm lashkarining hujumini artilleriya yordamida qaytardi va ularni chekinishga majbur qildi. General oziq-ovqat va yem-xashak zahirasini yerli xalqni talash hisobiga to‘ldirdi. Bosqinchilar Qo‘ng‘irot va Mang‘it va uning atrofidagi ovullarni qirg‘in qildilar va taladilar.
Muhammad Raximxon Xivani himoya qila olmasligiga ko‘zi yetgach, Izmikshir tarafdagi Turkman ovuliga borib yashirindi. Bundan foydalangan Otaxon to‘ra o‘zini xon deb e’lon qiladi va Fon Kaufmandan Xiva shahrini vayron etmaslikni suraydi. Gubernator uni nazar-pisand qilmay Muhammad Rahimxonni topishni talab qiladi va muzokaralarni faqat u bilan olib borishi mumkinligini bildirdi. Bosqinchilar saroydagi noyob boyliklarni taladilar, kumushdan qilingan xon taxtini Peterburgga yubordilar. Shu tariqa 1873 yil 29 may kuni Xiva shahri ham eg‘allandi. 18 moddadan iborat Gandimiyon bog‘ida tuzilgan sulhga binoan xonlik Rossiyaning vassaliga aylanishi, 2 mln 200 ming so‘m kontributsiya to‘lashi, Amudaryoning o‘ng sohilidagi yerlar Rossiyaga berilishi, rus savdogarlari va sanoatchilari erkin savdo qilishi va korxonalar qurish huquqiga ega bo‘lishlari kerak edi.
Bosqinchilar Xiva xonligi hududlari va xalqini shavqatsizlik bilan taladilar. Ochko‘zlik shu darajaga borib yetdiki, hatto kambag‘allarning ham arzon taqinchoqlarini shilib oldilar. Bu territoriya Rossiyaga qo‘shib olindi. Zarafshon general-gubernatorligi tashkil etildi va bu okrug Turkiston general-gubernatorligi tarkibiga kiritildi.
1873 yil 18 sentyabrdagi shartnomaga muvofiq, Buxoro Rossiyaning protektarati deb e’lon qilindi, uning chet ellar bilan mustaqil munosabatlarda bo‘lishi taqiqlab qo‘yildi.
1873 yilda Xiva xonligiga qarshi rus bosqinchilari yurish boshladilar. Bu hujum uch tomondan Toshkent, Orenburg va Kavkazdan (Krasnovodsk) orqali olib borildi.
1874-1876 yillarda Marg‘ilonlik Isoq mulla Hasan o‘g‘li boshchiligidagi qo‘zg‘olon natijasida Qo‘qon xonligi ham to‘liq mustaqilligidan mahrum o‘ldi. 1872 yilda bir guruh norozi feodallar Xudoyorning qarindoshlaridan bo‘lgan Po‘latbekni taxtga o‘tqazmoqchi bo‘ldilar. U rad etgach, fitnachilarning roziligi bilan Po‘latbek ismini olgan Is’hoq mulla qo‘zg‘olonning boshida turadi. 1873 yilda unga Abdurahmon oftobachi (Qo‘qonning sobiq hukmdori Musulmonqulning o‘g‘li), bundan tashqari Xudoyorning to‘ng‘ich o‘g‘li Nasriddinxon (Andijon hokimi) va akasi Murodbek (Marg‘ilon hokimi) kelib qo‘shiladilar. Qo‘zgolonni bostirishga ojizligini payqagan Xudoyor «pushtipanoh imperator xazrati oliylari»ning qudratiga suyanadi va Kaufmanga do‘stona murojaat qilib, iloji boricha tezlik bilan Qo‘qonga o‘ris qo‘shin va zambaraklarini yuborishni so‘raydi. Halqni, yurtni sotganligi uchun Xudoyorxon va yaqinlariga qarshi gazovot e’lon qilindi.
Xudoyor 1875 yil 2 iyul kuni o‘z oilasi bilan Toshkentga qochib keladi. 29 avgustda Kaufman Qo‘qonga g‘olib sifatida (Mahramda Qo‘qonliklarni yengib) kirib keladi. Xudoyorning o‘g‘li Nasriddinbek Qo‘qon ayonlari bilan birgalikda Kaufmandan kechirim suraydi. Kaufman bilan bitim tuzadi. Bu bitimga ko‘ra Qo‘qon xoni o‘zining Rossiyaning vassali deb tan oladi. Xudoyorning sharmandali qochishi haqidagi xabar qaytadan qo‘zg‘olonga sabab bo‘ladi. Bu gal qo‘zg‘olon markazi Andijon bo‘ladi. Qo‘zg‘olonchilar Po‘latxon nomi bilan yurgan Is’hoq mullani xon deb e’lon qiladilar. Noyabrda general Skobelev qo‘zg‘olonchilarni tor-mor qiladi. 1875 yil 9 yanvarda Skobelev Andijonga kirib boradi. Po‘latxon qolgan -qutgan kuchlari bilan Uchqo‘rg‘on qal’asiga chekindi. 1876 yilning 27 dan 28 yanvarga o‘tar kechasi Skobelev tomonidan yuborilgan otryad Uchqo‘rg‘onni eg‘alladi, barcha himoyachilar o‘ldirildi. Po‘latxon bu yerda qochib ulgurdi, ammo ko‘p o‘tmay Marg‘ilonda qo‘lga tushdi va jazolandi.
Kaufman bir amallab xalq harakatini bostirgach, Qo‘qon xonligini mustaqilligidan mahrum qilishga axd qildi. (Bunga Angliya rozilik bergan edi). 1876 yilning 19 fevralida Qo‘qon xonligi bekor qilindi va o‘rnida Farg‘ona oblasti tashkil qilindi. Jazo ekspeditsiyasining boshlig‘i, bo‘ysinmas qo‘qonlik tinch aholi shavqatsiz qiyratgan Skobelev esa harbiy gubernator qilib tayinlandi.
Shu joyda talabalarga bir necha o‘n yillab ruslarga tobe bo‘lmay, o‘z hududiga o‘zi bosh bo‘lgan va gubernatorlar ham tan bergan. Oloy malikasi Qurbonjon Dodhoh (sarkarda) haqidagi ma’lumotni o‘qishni tavsiya etish o‘rinlidir.
