Plastmassalarni qaytaishlash texnologiyasi

13.4. Kimyoviy o ‘zgarishsiz qoplama hosil boiishi
Kimyoviy o‘zgarishlarsiz o ‘tadigan qoplama hosil bo‘lishi bilan 
(qoplama faqat fizik jarayonlar hisobiga shakllanadi) qaytar qop­
lamalar (termoplastik va eruvchan) hosil qiladi. Bunda qoplama 
materialining xossalari dastlabki qoplama hosil qiluvchilarning 
ko‘pgina xossalariga mos keladi. Bular amorf va kristall tuzilishga ega 
bo‘lgan quyidagi polimerlardir: vinil, akril, poliolefmlar, poli- 
amidlar, poliftoroleflnlar, pentaplast, selluloza efirlari va boshqalar. 
Bulardan tashqari, oligomerlardan (novolak tipidagi fenoloalde- 
gidlar, shellak, kanifol, bitumlar) ham foydalanilmoqda.
Qoplama hosil qiluvchilarning kimyoviy tabiati, uning eruv- 
chanligi, termoplastikligiga ko‘ra eritmalar, suyuqlanmalar, suvli va 
organik dispersiyalar, aerodispersiyalardan (kukunli sistemalar) 
qoplamalar olinadi. K o‘p hollarda bu qoplamalar yaxshi mexanik 
va izolatsion xossalarga ega, biroq ularning adgeziya mustahkamligi 
ham past bo‘ladi.
13.5. Kimyoviy o ‘zgarishlar tufayli qoplama hosil bo‘lishi
Qoplama hosil bo‘lishining bu turi asos—podlojkadagi yupqa 
qatlamda monomerlar yoki oligomerlar bilan kimyoviy reaksiyalar 
ketishini nazarda tutadi. Natijada chiziqsimon, tarmoqlangan yoki 
fazoviy tarmoqlangan polimerlar hosil bo‘ladi. Fazoviy (uch o ‘l- 
chovli) strukturali qoplamalarni polifunksional-monomerlarning 
o ‘zaro ta ’siri natijasida to ‘g‘ridan to ‘g‘ri yoki dastlab shakllangan 
ochiq zanjirli chiziqsimon yoki tarmoqlangan makromolekulalarni 
cheklash yo‘li (tikilish) bilan olish ko‘proq ahamiyatga ega.
105

---

Polimerlarning gomopolimerlanish reaksiyasi, sopolimerlanish (shu 
jumladan, blok va privitoy), polikondensatsiya, tuz hosil bo‘lishi 
yoki bir necha reaksiyalarning bir vaqtda amalga oshishi natijasida 
hosil bo'lishi mumkin.
Qoplama hosil boiish tezligi dastlabki qoplama hosil qiluv- 
chilarning molekular massasi, ularning reaksiyaga moyilligi, 
solishtirma funksionalligi tezlatuvchi (katalizlovchi va initsirlovchi) 
agentlarga bog‘liq. Yupqa qatlamda reaksiya o'ziga xos tarzda kechadi:
1) qoplama solishtirma yuzasining kattaligi tufayli kom- 
ponentlar uchuvchan holatda bo'ladi, buni ayniqsa bug‘ bosimi 
yuqori bo'lgan monomerlarni ishlatishda hisobga olish zarur;
2) tashqi muhitning ta’siri kuchli, bu ayniqsa, kislorod va 
havo tarkibidagi suvda namoyon bo'ladi, u ijobiy ham, salbiy ham 
bo'lishi mumkin;
3) asos yuzasining o‘zi katalitik yoki ingibirlik ta ’sir ko'rsatishi 
mumkin.
Qoplamalaming shakllanish davomiyligi hamma holatlarda ham 
kimyoviy reaksiya borishi tezligi bilan aniqlanadi, ularning xossalari 
esa jarayonning tugallanish darajasi bilan aniqlanadi.
Bunda olinadigan qoplamalaming adgezion mustahkamligi, 
qoidaga ko‘ra, yuqori bo'ladi.
Lok-bo‘yoq materiallarning qoplama hosil qilishidagi reaksion 
moyilligi va uni saqlash sharoitidagi turg‘unligi o ‘rtasida bir oz 
ziddiyat mavjud. LBM qotishga reaksion moyilligi uning asosdagi 
qoplama holatida qay darajada teng bo‘lsa, u massada joylashganida 
(saqlashda) ham shunday bo‘ladi. Bunday vaziyatdan turlicha 
yo'llar bilan chiqiladi:
1. Qoplama hosil bo ‘lishida agent sifatida tashqi m uhit 
kom ponentlaridan foydalanish. Masalan, o ‘simlik yog'lari va 
alkidlarning havodagi kislorod va poliuretan oligomerlarining 
havodagi suv ta’sirida qotishi. Bunda bitta materialda massada 
saqlashda turg‘unlikka erishiladi hamda uning yupqa qatlamda 
qotishiga moyilligiga erishiladi.
2. Reaksion moyilligi komponentlarni aralashtirgandan so‘ng 
namoyon bo‘luvchi ikki va ko‘p qadoqli LBM dan foydalanish 
(epoksid va poliefir loklar va bo‘yoqlar, ko‘pchilik poliuretanlar 
va b.).
106

---

3. Qoplamalar shakllanishida energetik ta ’sirlardan foydalanish
— qizdirish, UB va radiatsiya nurlari bilan nurlantirish, elektr toki 
o'tkazish va b. LBM saqlashda bulaming ta’siridan foydalanilmaydi.
Qoplama hosil b o iish jarayonini amalga oshirish sharoitidan 
qat’i nazar doimo uni tezlatish va minimal energetik xarajatlar 
qilishga harakat qilinadi.