Plastmassalarni qaytaishlash texnologiyasi

Agar polim er materialning T( va Tg farqi katta bo‘lsa (yuqori
elastiklik xususiyati keng haroratni tashkil qilsa), u holda shu m ate-
rialdan buyum olish osonlashadi va aksincha.
Bu usullarda buyumlar olishda material a w a l yuqori elastik
holatga kelguncha maxsus qizdirgichlarda isitiladi, keyin qolipga
quyilib, vakuum yoki bosim ostida zarur shaklga keltiriladi. Chunki
bu holatda c h o ‘zilish deformatsiyasi katta bo‘lib, ch o‘zish uchun
ko‘p kuch talab qilinmaydi.
Vakuum ostida, qattiq puanson va matritsa hamda boshqa usullar
mavjud.
Yuqorida qayd etib o ‘tilgan usullar bilan, asosan, list term o-
plastlardan buyum yasaladi.
Asosiy texnologik rejimlarga quyidagilar kiradi: qolip harorati,
zagotovkani isitish vaqti shakllash vaqti hamda bosimlar farqi (P { va
P2), sovitish harorati va vaqti.
Bu jarayonda buyum sovitilganda o ‘z shaklini (qolip shaklini)
saqlab qoladi. Shunday qilib, termoplastlar isiganda va soviganda
o ‘zini qanday tutishiga qarab ulardan buyum olishda foydalaniladi.
M a ’lumki, polim erlarning yuqori elastik holati m olekulalar
qayishqoqligi bilan tushuntiriladi.
Yuqori elastik holatdagi polim er buyumlar sovitilganda ularda
ichki kuchlanish bo‘lmaydi. Qoliplash harorati qancha past bo‘lsa,
qoliplash tezligi shucha jadal bo'ladi va sovitish jarayoni qancha tez
o ‘tsa, bu ko'rsatkich ham yuqori b o ‘ladi va aksincha.
T o ‘xtagan ichki kuchlanish buyum ni T%
haroratgacha qiz-
dirganda qolipning shaklini o ‘zgartirishi mumkin. Bu jarayon fizik-
m exan ik nuqtayi nazardan «терм оуп ругое п о с л е д е й с т в и е —
termoqayishqoqlik oqibati» deyiladi.
69

---

T erm o-vakuum qoliplash jaray o n in i shunday texnologik 
sharoitda olib borish kerakki, iloji boricha bu effekt karn bo'lishi 
kerak. Shunda ichki kuchlanish minimumni tashkiJ etadi va buyumni 
ekspluatatsiya qilish harorat intervali ko‘payadi.
Ayrim paytlarda yuqorida aytib o‘tilgan effekt ataylab kuchay- 
tiriladi. M asalan, issiqlikdan qisqaradigan (термоусадочный) 
plyonkalar olishda, mufta va fitinglar ishlab chiqarishda.
Pnevmo vakuum-qoliplash usuli bilan buyum olish uchun list 
shaklidagi termoplastdan zagotovka tayyorlanadi. Zagotovka yuqori 
elastik holatgacha qizdiriladi.
Buning uchun maxsus isituvchi moslamalar qo‘llani!adi. Qiz- 
dirilgan zagotovka maxsus vintlar yordamida qoiip yuzasiga (vakuum 
yoki bosim ostida) tortiiadi. Qolipda shakl-buyum hosil bo‘lgandan 
so‘ng sovitiladi (bosim yoki vakuum ta ’sirida), buyum tortib olinadi. 
Buyum olish jarayoni bosqichlari 15-rasmda keltirilgan.
Bu usul bilan buyum olish 
uchun ko‘proq quyidagi polimer 
m a te ria llar q o ‘llaniladi: ABS, 
U P S , PVX, P P , P E -Y u Z va 
boshqalar.