Pikirlew fiziologiyasi

Pikirlew fiziologiyasi.

Fiziologikaliq ko’zqarastan, pikirlew procesi miy yarim korteksining quramali analitik ha’m sintetik iskerligi esaplanadi. Pikirlew processlerin a’melge asiriwda pu’tkil korteks qatnasadi, onin’ bo’lek bo’limleri emes. Pikirlew procesi ushin, a’wele, analizatorlarning miy u’shleri ortasinda payda bolg’an quramali waqtinshaliq baylanisiwlar za’ru’rli a’hmiyetke iye. Miy korteksidagi analizatorlarning orayliq bo’limlerinin’ aniq shegaralari tuwrisinda ilgeri a’meldegi bolg’an tu’sinikti fiziologiya pa’ninin’ son’g’i jetiskenlikleri biykarlaw etedi. " Analizatorlarning shegaralari talay ken’lew ha’m olar bir-birinen sonshaliq keskin shegaralanbag’an, lekin olar bir-birinin’ arqasinda, bir-biri menen o’z-ara baylanisiwadi. " Korteksning bul " arnawli konstruktsiyasi" ha’r qiyli analizatorlar iskerliginde baylanislardi ornatiwg’a ja’rdem beredi. Miy yarim hemisferalarining korteksini olardin’ ha’r birinde ayriqsha fiziologikaliq rolga iye bolg’an san-sansiz nerv massalarinin’ u’lken mozaikasi retinde qaraw kerek; usinin’ menen birge, er qabig’i ju’da’ quramali dinamikaliq sistema bolip, mudami qosiliwg’a, birden-bir, uliwma baylanisti ornatiwg’a intiladi, deydi IP Pavlov. Korteksning bo’lek bo’limleri iskerligi mudami sirtqi stimullar menen belgilenediligi sebepli, korteksning bul bo’limleri bir waqtinin’ o’zinde qozg’aliwi menen payda bolg’an asabiy baylanislar zatlar dag’i haqiyqiy baylanislardi sa’wlelendiredi. Ta’biy sirtqi stimullardan kelip shig’is bul waqtinshaliq asabiy baylanislar yamasa awqamlar pikirlew procesinin’ fiziologikaliq tiykarin quraydi. " Pikirlew,- dedi I. P. Pavlov,-... sirtqi elementler menen baylanisda turatug’in assotsiatsiyalardan ha’m basqa zatlardan ibarat. Bul soni an’latadiki, ha’r bir kishi, birinshi assotsiatsiya - pikir tuwiliw waqti bolip tabiladi. " Qa’liplesken waqtinshaliq baylanisiwlar yamasa awqamlar daslep uliwma ayriqshaliqg’a iye bolip, haqiyqiy baylanisiwlardi en’ uliwma ha’m pariqlanbag’an formasinda sa’wlelendiredi, geyde bolsa ha’tte tosinarli, a’hmiyetsiz belgilerge ko’re. Tek g’ana qayta xoshametlew processinde bul waqtinshaliq baylanisiwlardin’ pariqlanishi ju’z boladi, olar rawajlaniwlasadi, bekkemlenedi ha’m sirtqi du’nya haqqinda azi-ko’bi aniq ha’m tuwri bilimlerdin’ fiziologikaliq negizine aylanadi. Bul waqtinshaliq asabiy baylanislar, birinshi na’wbette, bizni a’tirap dag’i sirtqi ortaliq tuwrisinda tiyisli sezimler, sezimler ha’m ideyalarg’a iyelewimizge alip keletug’in birinshi signal stimullari ta’siri astinda payda boladi. Bul eskertuvchilarning haqiyqiy o’z-ara ta’siri ha’m o’z-ara baylanislari birinshi signal sistemasinin’ sa’ykes keletug’in waqtinshaliq nerv baylanisiwlarinin’ ayriqshalig’in aniqlaydi. Biraq, pikirlew tiykarinan birinshi signal baylanislarin da na’zerde tutmaydi; ol birinshi signal sistemasi menen ajiralmaytug’in baylanisda ekinshi signal sistemasinin’ iskerligin shama etedi. So’zler ja’rdeminde ob'ektler ortasinda a’meldegi bolg’an munasa’betlerdi sa’wlelendiriwshi ekilemshi signal baylanislari payda boladi. A’tirap dag’i du’nyanin’ ayriqsha ob'ektlerinin’ bizge ta’siri menen belgilenetug’in sezimler, sezimler ha’m qiyallardan ayriqsha bolip esaplaniw, so’ylew, pikirlew menen tikkeley baylanisli bolip, ha’diyselerdin’ o’z-ara baylanislilig’i ha’m o’z-ara baylanislilig’in so’zler menen sa’wlelendiriwge mu’mkinshilik beredi; bul mu’mkin, sebebi so’zler stimul retinde tekg’ana almastiriwshi, ob'ektlerdin’ signallari, ba’lki " signal signallari", yag’niy waqtinshaliq baylanisiw sistemalarina sa’ykes keletug’in uliwmalastirilg’an stimullar. " Bul jan’a signallar, oxir-aqibet, adamlardin’ sirtqi ha’m ishki du’nyasinan tuwridan-tuwri aqil etken ha’m olar ta’repinen tekg’ana o’z-ara baylanisde, ba’lki o’zleri menen jalg’iz o’zi paydalanatug’in ha’mme zatti belgiley basladi", deydi I. P Pavlov. Olardin’ ayriqsha ayriqshaliqi sonda, olar " haqiyqatliqtan shalg’itishni an’latadi ha’m uliwmalastiriwg’a mu’mkinshilik beredi, bul bizin’ artiqsha, a’sirese insaniy, joqari oylawimizni quraydi, bul birinshi na’wbette uliwma insaniyliq empirikizmni jaratadi ha’m aqir-aqibetde, ilim - insandi a’tirap dag’i du’nyada ha’m o’zinde joqari jo’nelis qurali o’zi »,- deydi IP Pavlov. Pikirlew ekinshi signal sistemasi birinshi signal sistemasinin’ iskerligi menen tig’iz baylanisli bolg’an waqittag’ana tuwri boliwi mu’mkin. So’zler mudami tek ekinshi signal, " signal signallari" bolip tabiladi. Eger olar haqiyqatliqtin’ baslang’ish signal ha’kisleri menen baylanisti jog’atip qo'ysalar, olar o’zlerinin’ kognitiv ma’nisin jog’atadilar ha’m pikirlew haqiyqatliqtan bo’leklengen xarakterge iye bolip, haqiyqatliq haqqinda tuwri ha’m aniq tu’sinik bermeytug’in paydasiz, ra’smiy yamasa sap awizsha bilimlerge alip keledi. Ekinshi signal sistemasi o’z-o’zinen, birinshi signal sistemasina tayanmasdan, tuwri pikirlew ushin tiykar bolip xizmet ete almaydi. Ekinshisi a’melge asiriladi birinshi ha’m ekinshi signal sistemalarinin’ o’z-ara ta’siri. Biraq, bul o’z-ara baylanisda tiykarg’i rol ekinshi signal sistemasina tiyisli. Ekinshi signal stimullari - ob'ektiv baylanislardi uliwma ko’rinisinde sa’wlelendiriwge mu’mkinshilik beretug’in so’zlerdin’ uliwmalastirilg’an ta’biyaatin esapqa alg’an halda, ekinshi signal sistemasi quramali asabiy processlerde etakchi ma’niske iye bolip, aktiv tu’rde bo'ysundiradi.

Birinshi signal sistemasi.

Pikirlew processlerindegi birinshi ha’m ekinshi signal sistemalarinin’ o’z-ara ta’siri sonnan ibarat, bul birliktegi ekinshi signal sistemasi dominant poziciyani iyeleydi ha’m birinshi signal sistemasinin’ processlerin basqaradi, " oni gu’n’elek astinda ustap turadi", deydi IP Pavlov.

Pikirlewdin’ tiykarg’i operatsiyalari.

Kognitiv iskerlik keyinirek tu’siniklerdi qa’liplestiriwge o’tiw menen arnawli intellektual operatsiyalar (analiz, sintez, salistiriwlaw, abstraktlastiriw, uliwmalastiriw, konkretlestiriw ha’m sistemalastiriw ) formasinda payda boladi ha’m rawajlanadi.

Analiz - bul pu’tkildin’ intellektual bo’limlerge bo’liniwi. Onin’ ha’r bir bo’legin u’yreniw arqali pu’tkildi teren’rek biliw qa’lewine tiykarlanadi. Analizdin’ eki tu’ri a’meldegi: analiz bir pu’tkildi intellektual dekompozitsiyasi retinde bo’limlerge ha’m intellektual izolyatsiya retinde onin’ individual qa’siyetleri yamasa ta’replerinin’ pu’tkilligi retinde analiz qiliw.

Sintez - bul bo’limlerdin’ intellektual baylanisda pu’tin bir pu’tkillikke baylanisiwi. Tap analizde sintezning eki tu’ri ajratiladi : sintez bir pu’tkillik bo’limlerinin’ intellektual birlespesi ha’m sintez ob'ektler ha’m waqiya ha’diyselerinin’ ha’r qiyli qa’siyetleri, ta’repleri, qa’siyetlerinin’ intellektual birikpesi retinde. Salistiriwlaw - bul zatlar ha’m ha’diyseler, olardin’ qa’siyetleri yamasa sapa qa’siyetleri ortasindag’i uqsawliq ha’m parqlardin’ intellektual ornatiliwi.

Abstrakciya (shalg’itish) - za’ru’rli ayriqshaliqlar yamasa ayriqshaliqlardi intellektual atap o’tiw, za’ru’rli bolmag’an ayriqshaliqlardan ajirasiw ; zatlar ha’m ha’diyselerdin’ belgileri. Abstrakt pikirlew degende, an’g’ariwilayotgan zattin’ qanday da momenti, ta’repi, ayriqshaliqi yamasa ayriqshaliqin ajiratip aliw ha’m olardi sol ob'ekttin’ basqa qa’siyetleri menen baylanisli halda ko’rip shig’iw mu’mkinshiligi bar.

Uliwmalastiriw - bul ob'ektler yamasa ha’diyselerdi olar ushin uliwma ha’m za’ru’rli ayriqshaliqlar ha’m ayriqshaliqlar tiykarinda intellektual birlestiriw, kemrek uliwma tu’siniklerdi uliwma tu’siniklerge kemeytiw procesi. Konkretlestiriw - bul belgili bir ayriqshaliq yamasa ayriqshaliqti uliwmaliqtan psixik ta’repten ajiratiw, basqasha etip aytqanda, uliwmalastirilg’an bilimlerden birden-bir, ayriqsha jag’dayg’a psixik o’tiw.

Sistemalaw (klassifikaciyalaw ) - uqsawliq ha’m parqlarg’a qaray ob'ektlerdi yamasa ha’diyselerdi gruppalarg’a yamasa kishi gruppalarg’a psixik tu’rde bo’listiriw (taypalardi za’ru’rli ayriqshaliqina ko’re ajiratiw ). Barliq intellektual operatsiyalar (ha’reketler) jalg’iz halda emes, ba’lki ha’r tu’rli kombinatsiyalarda dawam etedi.

Pikirlew tu’rleri.

Ontogenez processinde izbe-iz payda bolatug’in pikirlewdin’ ush tiykarg’i tu’ri a’meldegi:

1. Vizual-na’tiyjeli (a’meliy) pikirlew - bul ob'ektler ha’m waqiya ha’diyselerinen tuwridan-tuwri bayqag’ish ta’sirleniwlerge tayanadigan pikirlew tu’ri, yag’niy. olardin’ tiykarg’i tu’si (sezimler ha’m sezimler). Usinin’ menen birge, arnawli bir ob'ektler menen aniq ha’reketler processinde jag’daydin’ haqiyqiy, a’meliy o’zgeriwi bar. Bul tu’rdegi pikirlew tek manipulyaciya maydanin tikkeley aqil etiw sharayatinda a’meldegi boliwi mu’mkin.

2. Vizual-metaforaiy pikirlew - pikirlew tu’ri, bul ideyalarg’a tayanish menen xarakterlenedi, yag’niy. ob'ektler ha’m haqiyqat ha’diyselerinin’ ekilemshi suwretleri, sonin’ menen birge ob'ektlerdin’ vizual suwretleri menen isleydi (su’wret, diagramma, joba ). Vizual-aktiv pikirlewden ayriqsha bolip esaplaniw, jag’day bul erda tek onin’ ishki (sub'ektiv) tu’si ko’zqarasinan o’zgertiriledi, biraq usi waqitta ob'ektlerdin’ o’zi ha’m olardin’ qa’siyetlerinin’ en’ g’ayrioddiy ha’m ha’tte aqil bovar etpeytug’in kombinatsiyalarin tan’law mu’mkin boladi. Vizual-metaforaiy pikirlew awizsha - logikaliq pikirlewdi qa’liplestiriw ushin tiykar bolip tabiladi.

3. Abstrakt-logikaliq (abstrakt, awizsha, teoriyaliq ) pikirlew - abstrakt tu’sinikler ha’m olar menen logikaliq ha’reketlerge tayanadigan pikirlew tu’ri. Vizual-aktiv ha’m vizual-metaforaiy pikirlew menen intellektual operatsiyalar bayqag’ish aqil bizge belgili ob'ektlerdi ha’m olardin’ suwretleri-qiyallarin tikkeley an’g’ariw formasinda beretug’in mag’liwmatlar menen a’melge asiriladi. Abstraktlik sebepli abstrakt -logikaliq pikirlew jag’daydin’ abstrakt ha’m uliwmalastirilg’an suwretin pikirler formasinda jaratiliwma mu’mkinshilik beredi, yag’niy. so’zler menen ko’rsetilgen tu’sinikler, hu’kimler ha’m juwmaqlar. Voyaga etken kisinin’ oylawi barliq u’sh qiyli belgilerdi o’z ishine aladi : vizual-na’tiyjeli, vizual-obrazli ha’m abstrakt -logikaliq. Bul pikirlew tu’rlerinin’ qatnasi tekg’ana jasi, ba’lki individual qa’siyetleri menen de belgilenedi ha’m yarim sharlardan birewinin’ u’stinligi menen baylanisli. A’bzalliq na’tiyjeli ha’m vizual-metaforaiy pikirlew on’ yarim sharning dominant aktivlashuvi menen ajralip turatug’in adamlarg’a xos bolip tabiladi, bunday adamlar texnikaliq iskerlikte ko’birek tabis erisiwedi, geometriya ha’m siziw olar ushin an’satlaw, olar ko’rkem iskerlikke beyim.

Shep yarim shardaliq u’stinlikke iye bolg’an shaxslar teoriyaliq, awizsha -logikaliq pikirlewde joqari na’tiyjelerge erisediler, olar matematikada (algebra), ilimiy jumisda ko’birek tabisqa erisediler. Voyaga etken adamdin’ a’meliy iskerliginde turaqli tu’rde a’meliyden obrazli ha’m logikaliq pikirlewge o’tiw ha’m kerisinshe. Rawajlang’an a’meliy pikirlew " qiyin jag’dayni demde an’g’ariw ha’m tuwri sheshimdi derlik bir demde tabiw qa’bileti" menen xarakterlenedi, yag’niy a’detdeSezim dep ataladi. Intuitiv pikirlew, onin’ ag’iminin’ tezligi, aniq belgilengen basqishlardin’ joq ekenligi, to’men da’rejedegi xabarlilig’i, ayriqsha bolip esaplaniw, basqishpa-basqish rawajlang’an, sanali pikirlewden pariq etedi. Intuitiv mashqalalardi sheshiwdin’ joqari tezligi logikaliq ha’m qiyaliy pikirlew processlerin qayta quriw menen baylanisli. Ol iskerliginin’ qiyin jag’daylarinda bo’lek a’hmiyetke iye boladi (jag’daydin’ quramalilig’i, waqtinin’ etiwmasligi, keri ku’shlerdi esapqa aliw za’ru’rshiligi, ha’r bir qarar ushin joqari juwapkershilik). Nag’iz o’zi parametrler shipaker iskerligin xarakteristikalaydi. Sol sebepli, shipakerdin’ a’meliy iskerliginde bul barliq pikirlew tu’rleri tilekleslikte ko’rinetug’in boladi. Do’retiwshilik (do’retiwshilik) ha’m sin pikirlew. Eger oylawdi echilayotgan mashqalanin’ ayriqshalig’i, ayriqshalig’i ko’zqarasinan ko’rip shiqsak, ol halda do’retiwshilik pikirlewdi (na’tiyjeli, divergent, do’retiwshilik) ha’m reproduktivlik (reproduktivlik, konvergent) ni ajiratiw mu’mkin.

Do’retiwshilik pikirlew - bul pikirlew, onin’ na’tiyjesi - bul tupten jan’a ashiliw yamasa mashqalani sheshiwde jetilistiriw. Do’retiwshilik pikirlewdin’ belgili izertlewshisi Gilford ijodning to’rtew tiykarg’i faktorin ajiratip ko’rsetdi.

1. Originallik do’retiwshilik pikirlewdin’ ayriqshalig’in, mashqalag’a g’ayrioddiy jaqinlawin, standart bolmag’an juwap beriw qa’biletin xarakteristikalaydi.

2. Maslasiwshanliq - ha’r qiyli juwaplardi qabillaw, operativ o’tiw qa’bileti.

3. Integraciya bir waqtinin’ o’zinde bir neshe keri sharayatlardi, kishi imaratlardi yamasa principlerdi esapqa aliw qa’bileti retinde.

4. Na’zik toliq mag’liwmatlardi, uqsawliq yamasa parqlardi seziw qa’bileti retinde bayqag’ishliq. Do’retiwshilik pikirlewdi u’yrengen Torrance do’retiwshilik balalig’inda (3, 5 jastan 4, 5 jasqa shekem) en’ joqari da’rejege eliriwin aniqladi, keyinirek ol mekteptin’ da’slepki u’sh jilinda ha’m er jetiwish da’wirinde o’sedi. Keyinirek onin’ to’menlew tendentsiyasi bar.

Do’retiwshilik pikirlewdin’ tosiqlari retinde, ko’binese ongsiz tu’rde to’mendegiler a’meldegi:- konformizm (basqalar siyaqli boliwg’a umtiliw, ajralip turiwdan qorqiw, usinin’ sebepinen ishki cenzurasi a’meldegi - adam basqa adamlar ta’repinen qabil etiliwi mu’mkin bolmag’an ha’mme zatti biykarlaw etedi); - qattiqo'llik - tayaqlang’an joldan ju’riw, mashqalalardi a’detdegi usillar menen sheshiw pikirinin’ qa’lewi, ha’dden tis joqari du’mpish, asig’isliq menen juwap tabiwg’a umtiliw, sonin’ menen birge, ko’binese adamdi aqlga kelgen birinshi sheshimnen paydalaniwg’a ma’jbu’r etedi, bul qag’iyda jol menende innovciyaliq emes. Sin pikirlew - usinis qilinip atirg’an gipotezalarni olardi qo’llaw salasin aniqlaw maqsetinde sinaqtan o’tkeriw. Bu’ydew mu’mkin, do’retiwshilik pikirlew jan’a ideyalardi jaratadi, sin pikirlew bolsa olardin’ kemshilik ha’m kemshiliklerin aship beredi. Aytilg’anlarg’a tiykarlanip, pikirlewdi xarakteristikalawda to’mendegi paziyletlerdi ajiratiw mu’mkin: teren’lik - ju’zeki; enning torligi; tezlik-aste; maslasiwshanliq ; qatan’liq ; ayriqshaliq -a’hmiyetsizlik. Pikirlewdin’ tiykarg’i formalari. Tu’sinikler, hu’kimler ha’m juwmaqlar abstrakt pikirlewde intellektual operatsiyalardi a’melge asiratug’in tiykarg’i sirtqi ko’rinisler bolip tabiladi. Kontseptsiya - bul ob'ektiv a’lem ob'ekti yamasa ha’diysesinin’ so’z menen ko’rsetilgen en’ uliwma ha’m za’ru’rli belgilerin, qa’siyetlerin sa’wlelendiretug’in pikirlew formasi. Tu’sinikler bul ob'ektler yamasa ha’diyseler haqqindag’i bilimlerimizga tiykarlanadi. Birden-bir ha’m uliwma tu’siniklerdi ajiratiw a’detiy hol bolip tabiladi. Birden-bir kontseptsiya - bul tu’sinikler bir elementlerge tiyisli. Uliwma tu’sinikler birdey nomdagi bir hil zatlar yamasa ha’diyselerdin’ pu’tkil klasin o’z ishine alatug’in tu’sinikler bolip tabiladi. Uliwma tu’sinikler tiyisli kontseptsiya menen birlestirilgen barliq ob'ektlerge ta’n ayriqshaliqlardi sa’wlelendiredi. Ha’r qanday uliwma tu’sinikler tek bir ob'ekt ha’m ha’diyseler tiykarinda payda boladi. Tu’siniklerdi qa’liplestiriw usili - bul jeke zattan uliwma ta’rep ha’reket, yag’niy. uliwmalastiriw arqali. Tu’siniklerdi qa’liplestiriw ushin tiykar bul a’meliyat bolip tabiladi. Ko’binese, a’meliy ta’jiriybe etiwmayotganida, birpara tu’siniklerimiz buz'ladi. Olar negizsiz tu’rde toraytirilishi yamasa ken’eytiriliwi mu’mkin. Jeke a’meliy ta’jiriybe arqali qa’liplesetug’in ku’ndelik tu’siniklerdi pariqlaw kerek. Olarda u’stin jaydi vizual-metaforaiy baylanislar iyeleydi. Ra’smiy-logikaliq operatsiyalardin’ etakchi qatnasiwinda qa’liplesetug’in ilimiy tu’sinikler, olardin’ tariypi uliwma parqlar arqali qa’liplesedi. Tu’siniktin’ mazmuni belgili bir kontseptsiyada o'ylanadigan ob'ekttin’ en’ za’ru’rli qa’siyetlerinin’ uliwmalig’i ha’m kontseptsiyada o'ylanadigan zatlardin’ uliwmalig’i kontseptsiya shen’beri dep ataladi. Kontseptsiya quraminin’ ko’beyiwi onin’ ko’leminin’ to’menlewine alip keledi ha’m kerisinshe. Tek g’ana salistiriwlanatug’in tu’sinikler logikaliq baylanisda boliwi mu’mkin. Shipakerdin’ diagnostik qa’teleri, misali, belgili bir kesellik ko’zqarasinan pikirlew mantig'ining ayniwi menen baylanisli boliwi mu’mkin - bul haqqinda tu’siniktin’ mazmuni ha’m ko’lemin ha’dden tis ken’ yamasa ju’da’ tar tu’siniw, kesellik tariypini onin’ xarakteristikaina ko’re individual belgiler dizimi menen almastiriw. Kontseptsiyani o’zlestiriw tekg’ana onin’ belgilerin, ha’tte olar ju’da’ ko’p sonda da nomlay aliw, ba’lki kontseptsiyani a’melde qollay aliw qa’biletin de an’latadi, yag’niy. olardi operatsiya qiliw mu’mkinshiligine iyelew. En’ ko’pshiliginen biriKontseptsiyani assimilyatsiya qiliwdin’ za’ru’rli noqatlari onin’ xabarlilig’i. Geyde, kontseptsiyadan paydalanip, biz onin’ ma’nisin toliq anglamaymiz. Sol sebepli kontseptsiyani an’g’ariw tu’siniklerdi qa’liplestiriwdegi en’ joqari basqish, tu’sinik ha’m tu’sinikti baylanistiratug’in buwin retinde qaraliwi mu’mkin. Hu’kim tu’sinikler arasindag’i baylanislardi sa’wlelendiretug’in, tastiyiqlaw yamasa biykar qiliw formasinda ko’rsetilgen pikirlew formasi bolip tabiladi. Eger kontseptsiya ob'ektlerdin’ za’ru’rli qa’siyetlerin sa’wlelendiretug’in bolsa, olardi sanap o’tetug’in bolsa, ol jag’dayda hu’kim olardin’ baylanislari ha’m baylanislarin sa’wlelendiredi. A’detde sud hukmi (misali : qizil qizg’ilt) eki tu’sinikten ibarat - hukmning eki sha’rti: sub'ekt (latinsha subjectum - tema ), yag’niy. hukmda geypara zat tastiyiqlang’an yamasa biykar etilgen zat ha’m predikat (latinsha praedicatum - predikat), yag’niy. tastiyiqlaw yamasa biykarlaw etiwdin’ awizsha an’latpasi. Uliwma hu’kimlerde belgili bir klass yamasa gruppanin’ barliq ob'ektleri menen baylanisli bir zat tastiyiqlanadi yamasa biykar etiledi (misali : Barliq baliqlar saz menen na’pes aladi ). Jeke hu’kimlerde bul klass yamasa gruppanin’ ayirim wa’killerine tiyisli (misali : Birpara studentler artiqmash studentler). Bir hu’kim - bul bir tema boyinsha geypara zat tastiyiqlang’an yamasa biykar etilgen hu’kim (misali : Bul jay arxitekturaliq estelik). Ha’r qanday hu’kim haqiyqiy yamasa o’tirik boliwi mu’mkin, yag’niy. haqiyqatqa sa’ykes keledi yamasa uyqas kelmeydi.

Arnawli bir intellektual operatsiyalardan paydalang’an halda ha’r qiyli hu’kimler menen islew processinde tag’i bir pikirlew formasi payda boladi. Juwmaq - bul bir yamasa bir neshe hu’kimlerden (imaratlardan ) jan’a hu’kim (juwmaq ) shig’arilatug’in pikirlew formasi. Juwmaq qiliw oylawdin’ en’ joqari formasi bolip, barlarin o’zgertiwge tiykarlang’an jan’a hu’kimlerdi qa’liplestiriw bolip tabiladi. Juwmaq pikirlew formasi retinde tu’sinikler ha’m hu’kimlerge tiykarlanadi ha’m ko’binese teoriyaliq pikirlew processinde qollaniladi. Ha’r qanday juwmaq jay, juwmaq ha’m juwmaqlardan ibarat. Juwmaq qiliw tiykarlari - bul tu’p hu’kimler bolip, odan jan’a hu’kim kelip shig’adi. Ímaratlardan logikaliq usillar menen aling’an bul jan’a hu’kim juwmaq dep ataladi. Ha’m imaratlardan juwmaqqa logikaliq o’tiw - bul juwmaq. Ímaratlar ha’m juwmaqlar ortasindag’i logikaliq aqibetlerdin’ o’z-ara baylanislilig’i quram dag’i imaratlar ortasindag’i baylanisliliqti shama etedi. Eger hu’kimler mazmunan baylanisli bolmasa, ol jag’dayda olardan juwmaq shig’ariw mu’mkin emes. Ímaratlar ortasinda mazmunli baylanisliliq a’meldegi bolg’anda, biz eki haqiyqiy sha’rtni orinlaw sha’rti menen jan’a haqiyqiy bilimlerdi oy-pikir qiliw processinde aliwimiz mu’mkin: imaratlar tuwri boliwi ha’m juwmaq shig’ariwdin’ birpara qag’iydalarina a’mel qiliw kerek - pikirlew usillari. Pikirlew usillari. Juwmaq pikirlewdin’ en’ quramali formasi ha’m jemisi bolip tabiladi. Ol bir qatar hu’kimlerden aling’an mag’liwmatlarg’a tiykarlang’an ha’m oy-pikir ju’rgiziw arqali a’melge asiriladi. Pikirlewde juwmaqlardi aliwdin’ ush tiykarg’i usili (usillari ) a’meldegi: deduksiya, induksiya ha’m uqsawliq. Deduktiv juwmaq - juwmaq shig’ariwda oy-pikir ju’rgiziw ko’birek uliwma bilimnen jekege (uliwmadan individualg’a shekem) o’tedi, bul erda uliwma bilimnen basqasina o’tiw logikaan za’ru’r bolip tabiladi. Induktiv juwmaq - oy-pikir jeke bilimnen uliwma qag’iydalarg’a o’tedi. Bul erda empirik uliwmalasqan ju’z boladi, qashanda bir ayriqshaliqtin’ ta’kirarlaniwi tiykarinda ol sol klasstin’ barliq ha’diyselerine tiyisli degen juwmaqqa keledi. Analogiya boyinsha juwmaq qiliw - bir ha’diyseni basqasina sin’iriw tiykarinda (bir jag’daydan sog’an uqsas izolyatsiya etilgen jag’daylarg’a yamasa bir zattan basqasina, uliwmaliqti chetlab o’tiw) tiykarinda belgili bir predmet haqqindag’i jan’a bilimge logikaliq o’tiwdi basqa bir predmet haqqinda logikaliq oylawg’a mu’mkinshilik beredi

Pikirlew tu’rleri

. Pikirlewdin’ ayriqsha qa’siyetlerin atap o’tiw ushin birinshi urinislar psixologiyadagi assotsiativ jo’neliske qaytadi, bul erda oylawdin’ tiykarg’i ayriqshaliqi onin’ maqsetke muwapiq ha’m na’tiyjeli ta’biyaati bolip tabiladi. Bul jo’nelis shen’berinde to’mendegiler ajiratilg’an : pikirlewdin’ mexanik-assotsiativ ha’m logikaliq -assotsiativ tu’rleri.

Pikirlewdin’ mexanik-assotsiativ tu’ri - assotsiatsiyalar, tiykarinan, tutasiw, uqsawliq yamasa qarama-qarsiliq nizamlarina muwapiq qa’liplesedi. Pikirlewdin’ aniq maqseti de joq, yag’niy. tuwri materialdi tan’lawdi ha’m sebep-aqibet birlespelerin qa’liplestiriwdi ta’miyinleytug’in bul arnawli regulyator. Bunday " erkin" (xaotik-mexanik) assotsiatsiyani tushida baqlaw mu’mkin (bul ko’binese birpara a’rman suwretlerinin’ qizig’iwshilig’in tu’sintiredi), sonin’ menen birge, bedorlik da’rejesinin’ to’menlewi menen (keselliktin’ sharshawi menen).

Logikaliq -assotsiativ pikirlew maqsetke muwapiqlig’i ha’m ma`nisi menen ajralip turadi. Bul mudami awqamlardin’ regulyatorin talap etedi - pikirlew maqseti. 1904 jilda H. Lipman bul maqsetke abstrakt kontseptsiya - " basshiliq ideyalari" dep at bergen. Olar assotsiatsiyalarni basqaradi, bul bolsa semantik assotsiatsiyalarni qa’liplestiriw ushin za’ru’r bolg’an materialdi tan’lap aliwg’a (an’ asti da’rejesinde) alip keledi. Etakchi ideyalar, E. Kretschmer (1888-1964) aytqani siyaqli, an’ salasindag’i baylanisli ideyalardi ustap turatug’in magnit bolip tabiladi. Bunday tu’rdegiOylaw oylaw maqsetine belgili bir itibardi qaratip, apperceptionni talap etedi.

Bizin’ a’piwayi pikirlewimiz logikaliq -assotsiativ (apperceptiv) ha’m mexanik-assotsiativ pikirlewden ibarat. Birinshisi bizde intellektualliq iskerlik, ekinshisi - charchoq menen. Oylawdin’ individual qa’siyetleri. Adamlardin’ intellektual iskerligindegi joqaridag’i barliq parqlar (pikirlew tu’ri, tu’ri ha’m strategiyasi ) ha’r bir bo’lek shaxstin’ oylawinin’ individual qa’siyetlerin belgileydi. Olar turmis, iskerlik processinde qa’liplesedi ha’m ko’p ta’repten ta’lim ha’m ta’rbiya sharayatlari menen baylanisli. Shaxstin’ joqari asabiy iskerliginin’ tipologik qa’siyetleri, onin’ ta’sirli tarawi ha’m funktsional interhemisferik o’z-ara ta’sirinin’ qa’siyetleri de za’ru’rli bolip tabiladi. Pikirlewdin’ individual qa’siyetleri oylawdin’ ken’ligi ha’m teren’ligi, onin’ izbe-izligi, maslasiwshilig’i, g’a’rezsizligi ha’m sin ko’zqarastanlig’i siyaqli ajiralmaytug’in ayriqshaliqlardi belgileydi. Ha’r qiyli pikirlewdin’ sanap o’tilgen qa’siyetleri adamlar ha’r qiyli sirtqi ko’rinislerde birlestirilib, an’latpalanadi, bul uliwma olardin’ oylawinin’ individual qa’siyetlerin xarakteristikalaydi. Aqiln’ ken’ligi insannin’ du’nyag’a ko’z qarasinda ko’rinetug’in boladi ha’m bilimdin’ ko’p qirlilig’i, do’retiwshilik pikirlew ha’m ha’r qanday ma’seleni basqa ha’diyseler menen baylanislilig’i tu’rli-tumanlig’inda ko’rip shig’iw qa’bileti, ken’ uliwmalastiriw qa’biletleri menen ajralip turadi. Aqiln’ teren’ligi ma’selenin’ ma’nisine kirip bariw, mashqalani ko’riw qa’bileti, odag’i tiykarg’i zatti ajiratip ko’rsetiw ha’m qarar na’tiyjelerin aldinan biliw qa’biletinde ko’rinetug’in boladi. Oylaw teren’liginin’ teris jag’ii - hu’kimler ha’m juwmaqlardin’ ju’zeki ekenligi, adam mayda zatlarg’a itibar berip, tiykarg’i zatti ko’rmeyotganida. Pikirlewdin’ izbe-izligi tu’rli ma’selelerdi tarqatip aliwda logikaliq ta’rtipti ornatiwda ko’rinetug’in boladi. Tez pikirlew - bul jag’dayni demde bahalaw, demde oylaw ha’m qarar qabillaw ha’m ha’r qiyli mashqalalardi tarqatip aliwg’a an’satg’ana o’tiw qa’bileti bolip tabiladi. Pikirlewdin’ maslasiwshilig’i onin’ a’meldegi bolg’an stereotiplerdin’ sheklewshi ta’sirinen qutiliwinda, jag’day o’zgeriwine qaray traditsiyag’a ta’n bolmag’an sheshimlerdi tabiwda ko’rinetug’in boladi. Oylawdin’ g’a’rezsizligi adamdin’ jan’a sorawlar ha’m waziypalar qoyiwi, olardi o’zbetinshe tu’rde, sirtqi ja’rdemisiz sheshiwdin’ jan’a usillarin tapa aliwinda ko’rinetug’in boladi. Bunday pikirlew sirtqi ta’sirge ta’sir etpeydi. Sin pikirlew - bul insannin’ o’z ha’m basqalardin’ hu’kimlerin ob'ektiv bahalaw qa’bileti, onin’ haqiyqatqa uyqas kelmaytug’in bayanatlarin biykarlaw etiw, basqa adamlardin’ usinislari ha’m hu’kimlerin sin ko’zqarastan ko’rip shig’iwg’a bo'ysundirish qa’bileti bolip tabiladi.