|
I BOB. HUJAYRA
1.1 Hujayra haqida ummumiy ma’lumot
Huja yralar uch tarkibiy qism: sitoplazma, o`zak va plazmolemmadan tashkil topadi. Sitoplazma va uning organellalari hujayra hayot faolitini, shuningdek ko`p hujayrali organizmlarda hujayraning o`ziga xos (spetsifik) vazifasini ta`minlovchi asosiy metabolizm apparatidir. O`zak esa genetik axborot (informatsiya)ni hosil qiluvchi va saqlovchi, bu axborotni hujayraning bo`linishi natijasida hujayra avlodlari qatorida o`tkazilishini ta`minlovchi tuzilmadir. Plazmolemma hujayraning tashqi muhit bilan o`zaro fiziko-kimyoviy ta`sirini, shuningdek ko`p hujayralilarda organizm hujayralarining o`zaro aloqasini ta`minlaydi
Sitoplazma. Sitoplazma hujayra atrofi muhitidan plazmolemma bilan chegaralangan bo`lib, gialoplazma va unda joylashuvchi doimiy komponentlar - organellalar va turli xil doimiy bo`lmagan strukturalardan iborat.Sitoplazma-rangsiz, nurni suvga nisbatan ko’prok sindira oladigan modda bo’lib, uning solishtirma ogirligi 1.03 atrofida. Sitoplazma tarkibi xujara tarkibiga ko’ra turlicha bo’ladi. Ximiyaviy tarkibida aytib utilgan. Uning xossasi gliseringa uxshash bo’lsada, tabiatda asosan kolloid xolatda uchraydi. Dispersion muxitning nordon yoki ishkor reaksiyasiga aylanishi hujayra ichkarisida yuz beradigan barcha jarayonlarni o’zgarishiga sabab bo’ladi va modda almashinuvi prosessiga uz tasirini ko’rsatadi. Umuman sitoplazma ko’p fazali kolloid hisoblanadi. Undagi makromolekulalar va ularning komplekslari ancha murakkab hisoblanadi. Undagi membrana sistemasini, naylar, fibril va dona (granula) larni vujudga keltiradiki ularni faqat elektron mikroskopdagina ko’rish mumkin. Uni kuzatilganda, matriks gomogen yoki yupka donador modda ko’rinishida bo’ladi. Bu gialoplazmaning ayrim zonalari sharoitiga va funksiyalar vazifasiga ko’ra, agregat holatini uzgartiradi. M: zol holatdan gel holatgacha. Asosiy plazma esa hujayra membranasi, tola mikroeldementlarini hosil bo’lishida ishtirok etadi. Sitoplazma tarkibiga mikromolekulalardan asosan, sitoplazma matriksning turli globo’lyar oqsillari va fermentlari kiradi. Matriksda oqsil sintezidagi aminokislotalarni aktivlash fermentlari. Transport RNK joylashgan.
Gialoplazma yoki asosiy plazma hujayraning ichki muhiti hisoblanuvchi juda muhim qismidir. Elektron mikroskopning ko`rsatishicha, u elektron zichligi past bo`lgan gomogen yoki nozik donador moddadir. Unda murakkab kolloid holatda oqsillar, nuklein kislotalar, polisaxaridlar va boshqa birikmalar mavjud. Gialoplazmada ribosomalar va poliribosoma (polisoma)lar ishtirokida hujayraning o`z ehtiyojlari uchun kerakli oqsillar sintezlanadi. Gialoplazmaning asosiy roli bu yarim suyuk muxit barcha hujayra strukturalarini birlashtirish va ularni o’zaro ximiyaviy tasirini ta’minlashdan bazi oqsillarni sintezlanish jarayonlari borligidan iborat. Gialoplazmadan hujayra ichidagi transport prosesslar aminokislotalar, moy kislotasi, nukleotidlarni tashish amalga oshadi. Mikronaychalar – elektron mikroskopning kashf etilishi sitoplazmaning ko’p xususiyatlarini, organella va boshqalarni o’rganishga asos bo’ldi. Shular qatorida muhim hujayra sitoplazmasini ichki harakatida muhim organoidlardan xisoblangan 3ta fibril tolalar ko’rinishidagi to’zilmalar mikronaychalar, mikrfilamentlar va oralik filamentlar muhim ahamiyatga ega. Barcha hujayralar butun hayoti davomida o’z strukturasi va modda almashinuvi prosesslarini saqlashga harakat qiladi. Buning uchun hujayra mebranasi, ya’ni ularning qobig’i katta ahamiyatga ega. Sitoplazma esa barcha organoidlar joylashgan muxit hisoblanadi. O’ziga xos muxitda amalga oshadi. Organik va noorganik dunyo atom va molekulalardan tashkil topib, tarkibi bo'yicha bir-biridan katta farq qilmaydi. Tiriklik o'z molekulalarini sintezlashda atomlami noorganik dunyodan oladi. O'simlik va hayvonlar organizmlari tarkibida D.I.Mendeleyev davriy jadvalidagi elementlarning 70 tasi aniqlangan. Jadvaldagi elemetlardan kislorod, uglerod, vodorod, azot, kalsiy, fosfor, kaliy, oltingugurt, xlor, natriy, magniy, rux, temir, mis, yod, molibden, kobalt va selenlar hujayra tarkibida har doim uchrab, ular ferment, gonnon, vitaminlar sintezi uchun zarur hisoblanadi. Miadoriy jihatdan kimyoviy elementlar turli xil organizmda turlicha bo'ladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
