Pensiya ishi

4.  Davlat maqsadli va budjetdan tashqari jamg’armalarining turlari 
 
   Jahon  tajribasida  davlat  maqsadli  fondlarining  juda  ko’p  turlari  mavjud  va  bu  ularni 
ikki katta guruhga ajratish mumkin: 
  ijtimoiy  yo’naltirilgan  fondlari  (pensiya  fondlari,  majburiy  tibbiy  sug’urta  fondlari, 
davlat  bandlik  fondlari,  ijtimoiy  sug’urta  fondlari,  aholini  ijtimoiy  qo’llab-quvvatlash 
umummilliy fondlari); 
  iqtisodiy yo’naltirilgan fondlari (o’z yo’nalishi va manbalariga ega). 
Davlat  ijtimoiy  fondlari  fuqarolarning  pensiya  olish,  kasalligi,  nogironligi,  boquvchisini 
yo’qotganligi sababli, shuningdek, sog’liqni saqlash va tibbiy yordam olish, ishsizlikdan himoya 
qilinish  uchun  va  boshqalar  uchun    ijtimoiy  nafaqalarni  olishdek  konstitutsion  huquqlarni 
ta’minlashga  yo’naltirilgan.  Iqtisodiy  fondlari  jamiyatning  xo’jalik  va  ijtimoiy  xayotining 
rivojlanishida davlat ta’siri imkoniyatlarini kengaytiradi.  
Davlat  maqsadli  fondlarining  mablag’laridan  foydalanish  fondlarining  maqsadi,  aniq 
iqtisodiy  sharoitlar  va  ishlab  chiqilgan  va  amalga  oshirilayotgan  dasturlardan  kelib 
chiqiladi.Mablag’larning ma’lum bir qismi  ta’sischilik  faoliyatiga hamda qimmatli qog’ozlarga 
quyiladi.  Davlat  maqsadli  fondlari  investor  sifatida  hamda  moliya  bozori  ishtirokchisi  sifatida 
ishtirok etishi mumkin.  
Davlat  maqsadlifondlari  maqsadli  fondlari  maqsadli  ishlatilishga  yo’naltirilgan.  Odatda 
ularning  nomida  mablag’larning  ishlatilish  maqsadi  qayd  etiladi.  Davlat  maqsadlifondlarini 
shakllantirishning  manbalari  ular  tashkil  etgan  vazifalarning  xarakteri  va  masshtabiga  qarab 
aniqlanadi.   Manbalarning turi va xajmiga rivojlanishning u yoki bu bosqichidagi mamlakatning 
iqtisodiy va moliyaviy holati ta’sir etadi. 
Byudjetdan tashqari fondlar haqida gap ketganda, shuni ta’kidlash lozimki, bu fondlar har 
doim  ham  davlatga  tegishli  bo’lmaydi,  jamiyatning  taraqqiyoti,  ijtimoiy-iqtisodiy  va  ma’naviy 
ehtiyojlarni  kengayishi  jamiyat  a’zolarining  turli  xil,  kengayib  borayotgan  qiziqishlarini 
qondirishga  maqsad  qilib  quyilgan  nodavlat  byudjetdan  tashqari  fondlarning  rivojlanishiga 
to’rtki  bo’ldi.  Maqsadli  jamg’armalarni  quyidagi  xususiyatlar  bo’yicha  tasniflash  mumkin  (2-
rasm): 
  Tashkiliy usuliga ko’ra: 
-  maqsadli  jamg’armalarni  tashkil  qilish  uchun  mahsus  ajratilgan  byudjet  mablag’lari 
hisobidan;  
-  o’z mablag’lari hisobidan. 
  Shakllanish usuliga ko’ra: 
-  Mahsus o’rnatilgan soliqlar va majburiy ajratmalar hisobiga; 

---

-  Davlat byudjetidan assignatsiyalar; 
-  Mahsus yoki ixtiyoriy zaymlarnichiqarish; 
-  Qimmatli qog’ozlar emissiyasi va joylashtirilishi orqali. 
  Amal qilish muddatiga ko’ra: 
-  Doimiy, doimiy va uzoq muddatda faoliyat yurituvchi; 
-  Vaqtinchalik,  jamiyat  rivojlanishining  ma’lum  bosqichida  ijtimoiy-iqtisodiy,  siyosiy  yoki 
ekologik vazifalarini bajarish uchun tashkil etilgan. 
  Tegishlilik huquqi va mulkiy tegishliligiga ko’ra: 
-  davlat; 
-  davlatlararo; 
-  xalqaro. 
  Maqsad va vazifalariga ko’ra: 
-  ijtimoiy; 
-  sug’urta; 
-  iqtisodiy; 
-  kredit; 
-  ilmiy-tadqiqot; 
-  investitsion; 
-  ekologik; 
-  siyosiy va boshqalar. 
  Markazlashish darajasiga ko’ra: 
-  markazlashgan; 
-  markazlashmagan. 
Mablag’lar  ishlatilishining  maqsadli  yo’naltirilishiga  ko’ra  byudjetdan  tashqari  fondlar 
ijtimoiy, iqtisodiy, ekologik va boshqa fondlarga ajratiladi. Ijtimoiy ahamiyatdagi fondlar davlat 
organlariga  faol  ijtimoiy  siyosatni  yuritishga  ko’mak  beradi.Ushbu  fondlarni  shakllantirishda 
asosan  sug’urta  qilingan  shaxslarning  sug’urta  badallaridan,  tadbirkorlarning  sug’urta 
badallaridan,  subsidiyalar  va  davlatning  foizsiz  ssudalaridan  foydalaniladi.  O’zbekiston 
Respublikasida  ijtimoiy  fondlarga  Pensiya  Fondini,  Bandlikka  ko’maklashuvchi  davlat 
jamg’armasini  va  boshqa  nodavlat  fondlarini  (“Nuroniy”,  “Mehr  nuri”,  “Sen  yolg’iz  emassan” 
fondlari)  kiritish  mumkin.  Davlat  ijtimoiy  fondlari  fuqarolarning  pensiya  olish,  kasalligi, 
nogironligi, boquvchisini yo’qotganligi sababli, shuningdek, sog’liqni saqlash va tibbiy yordam 
olish,  ishsizlikdan  himoya  qilinish  uchun  va  boshqalar  uchun    ijtimoiy  nafaqalarni  olishdek 
konstitutsion  huquqlarni  ta’minlashga  yo’naltirilgan.  Iqtisodiy  fondlar  jamiyatning  xo’jalik  va 
ijtimoiy  xayotining  rivojlanishida  davlat  ta’siri  imkoniyatlarini  kengaytiradi.  O’zbekiston 
Respublikasida  iqtisodiy  fondlarga  Respublika  Yo’l  fondini,  davlat  mulk  qumitasining  mahsus 
hisob varag’ini va boshqa fondlarni kiritish mumkin. 
Oltmishinchi  yillarning  boshlaridan rivojlangan davlatlarda ilmiy-texnik fondlarni tashkil 
etishga  kata  e’tibor  berilmoqda.  Ushbu  fondlarning  daromad  qismini  shakllantirishda    byudjet 
mablag’lari qatorida yirik kompaniyalarning mablag’lari, universitetlarning badallari va boshqa 
manbalardan  foydalaniladi.  Yuqorida  ta’kidlangan  fondlarning  mablag’lari  fundamental 
tadqiqotlar, 
ilmiy 
markazlar 
qurilishi, 
kadrlarni 
tayyorlash 
sohasidagi 
dasturlarni 
moliyalashtirishga yo’naltiriladi. 
Turli  mamlakatlarda  turli  yo’nalishlarga  qaratilgan  fondlar  ularda  tanlangan  moliyaviy 
siyosatiga  mos  ravishda    tashkil  etiladi.  Bir  mamlakatda  mavjud  bo’lgan  byudjetdan  tashqari 
fondning  mavjudligi  ikkinchi  bir  mamlakatda  ham  huddi  shu  fondning  mavjud  bo’lishiga  asos 
bo’lmaydi.  Masalan,  Rossiya  federatsiyasida  Ijtimoiy  sug’urta  fondi  mavjud,  O’zbekiston 
Respublikasida ijtimoiy sug’urta funktsiyasini Pensiya fondi bajaradi. 
Davriylik  xususiyatiga  ko’ra  byudjetdan  tashqari  fondlarni  doimiy  va  vaqtinchalik 
fondlarga  ajratish  mumkin.  Vaqtinchalik  fondlar    ma’lum  bir  davrga  tuzulib,  o’zining  oxirgi 
maqsadini  amalga  oshirganidan  so’ng  to’xtatiladi.  Masalan  O’zbekiston  Respublikasida  
vaqtinchalik fondlar jumlasiga Maktab ta’limi fondini kiritish mumkin. Ushbu fondning tashkil 

---

etilishi va foydalanilishi 2004-2009 yillarga mo’ljallangan maktab ta’limini rivojlantirish Davlat 
umummilliy Dasturini amalga oshirish bilan bog’liqdir. 
Davlat  byudjetida  jamlangan  byudjetdan  tashqari  fondlar  davlat  maqsadli  fondlar 
hisoblanadi.  O’zbekiston  Respublikasi  byudjet  tizimida  jamlanadigan  davlat  maqsadli 
byudjetdan tashqari fondlar tarkibi keltirilgan. 
Byudjetdan tashqari fondlar maqsadli ishlatilishga yo’naltirilgan. Odatda ularning nomida 
mablag’larning ishlatilish maqsadi qayd etiladi. Byudjetdan tashqari fondlarni shakllantirishning 
manbalari  ular  tashkil  etgan  vazifalarning  xarakteri  va  masshtabiga  qarab  aniqlanadi.   
Manbalarning turi va xajmiga rivojlanishning u yoki bu bosqichidagi mamlakatning iqtisodiy va 
moliyaviy holati ta’sir etadi.