Yalpi ichki mahsulot qiymatini qayta taqsimlash funktsiyasi. Davlat maqsadli va
byudjetdan tashqari jamg’armalar mamlakatda yaratilgan yalpi ichki mahsulot va uning tarkibiga
kiruvchi milliy daromadning qiymatini qayta taqsimlashda o’zining qayta taqsimlash funktsiyasi
bilan ishtirok etadi. Bunday qayta taqsimlash jarayonlari natijasida davlat maqsadli va
byudjetdan tashqari jamg’armalar daromadlari shakllanadi. Davlat maqsadli va byudjetdan
tashqari jamg’armalar daromadlari davlat markazlashgan moliyaviy resurslarining bir qismi
bo’lib, davlatning funktsiyalarini bajarish uchun zarurdir. Ular pul mablag’lari fondlarini
shakllantirish jarayonida vujudga keladigan iqtisodiy (moliyaviy) munosabatlarni o’zida ifoda
etadi va turli darajadagi hokimiyat organlarining ixtiyoriga kelib tushadi.
Iqtisodiyotni tartibga solish va boshqarish funktsiyasi. Majburiy ajratmalar va davlat
maqsadli va byudjetdan tashqari jamg’armalar xarajatlari orqali byudjet iqtisodiyotni tartibga
solish, investitsiyalarni rag’batlantirish, ishlab chiqarish samaradorligini oshirishning hal
qiluvchi va muhim quroli bo’lib xizmat qiladi. Bunda davlat maqsadli va byudjetdan tashqari
jamg’armalar mablag’lari hisobidan iqtisodiyotning ilg’or tarmoqlari qo’llab-quvvatlanadi.
Samaradorligi yuqori bo’lgan va o’zini tez qoplovchi loyihalarni davlat tomonidan qo’llab-
quvvatlash ham muhimdir.
Davlat maqsadli va byudjetdan tashqari jamg’armalarning ijtimoiy funktsiyasi. Davlat
ijtimoiy siyosatini amalga oshirishda davlat maqsadli va byudjetdan tashqari jamg’armalar katta
o’rin egallaydi. Davlatning ijtimoiy kafolatlari doirasidagi xizmatlarni ko’rsatadigan ijtimoiy
ta’minot va aholini ijtimoiy qo’llab-quvvatlash sohalarini mablag’ bilan ta’minlash, aholining
kam ta’minlangan qatlamlarini ijtimoiy himoya qilish - ijtimoiy siyosatning ustuvorliklari
hisoblanadi. Jamiyat a’zolarining imkoniyatlarini rivojlantirish taraqqiyotning harakatlantiruvchi
kuchi hisoblanadi. Shunday ekan, bu yo’nalishdagi davlat tadbirlarini mablag’ bilan
ta’minlashda davlat maqsadli va byudjetdan tashqari jamg’armalarning ijtimoiy funktsiyasi
yanada yaqqolroq namoyon bo’ladi.
Davlat maqsadli va byudjetdan tashqari jamg’armalarning nazorat funktsiyasi orqali
davlat maqsadli va byudjetdan tashqari jamg’armalar daromadlarining shakllanishi, ular
mablag’larining oqilona va maqsadga muvofiq ishlatilishi, davlat maqsadli va byudjetdan
tashqari jamg’armalar mablag’ oluvchilarning moliya-xo’jalik faoliyati, ular tomonidan moliya
qonunchiligiga rioya qilish holati, yalpi ichki mahsulot va milliy daromadning taqsimlanish va
qayta taqsimlanish nisbatlari nazorat qilinadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida davlat moliyaviy
resurslarining shakllanishi va ishlatilishi ustidan nazoratning zarurligi va ahamiyati yanada ortib
bormoqda.
Davlatning xo’jalik yurituvchi sub’ektlar va aholi o’rtasida sodir bo’ladigan moliyaviy
munosabatlari
byudjet munosabatlari deyiladi. Bu munosabatlarning moliyaviy munosabatlar
tizimining bir qismi sifatidagi o’ziga xos xususiyati shundaki, birinchidan, bu munosabatlar
ko’pqirrali taqsimlash jarayonida sodir bo’ladi va bu jarayonning ishtirokchisi bo’lib davlat
(tegishli hokimiyat organlari timsolida) qatnashadi. Ikkinchidan, bu munosabatlar umumdavlat
ehtiyojlarini qondirishga mo’ljallangan markazlashgan pul mablag’lari fondining shakllanishi va
ishlatilishi bilan bog’liq.
Byudjet munosabatlari juda xilma-xildir, chunki ular ko’p pog’onali va kengqamrovli
taqsimlash jarayonining turli yo’nalishlarida (iqtisodiyot sektorlari, ijtimoiy faoliyat sohalari,
mamlakat hududlari o’rtasida) sodir bo’ladi. Bu munosabatlar ob’ektiv xarakterga ega, chunki
har yili davlat ihtiyorida:
-
kengaytirilgan takror ishlab chiqarish ehtiyojlari uchun;
-
mamlakat fuqarolarining ijtimoiy-madaniy ehtiyojlarini qondirish uchun;
-
mudofaa vazifalarini
xal etish uchun;
-
davlat boshqaruvining umumiy xarajatlarini qoplash uchun zarur bo’lgan milliy
daromadning bir qismi to’planishi lozim. Boshqacha qilib aytganda, davlatning o’z
funktsiyalarini bajarishi uchun ma’lum darajada moddiy va moliyaviy bazaning zarurligi bu
munosabatlarining ob’ektiv zarur va mavjud bo’lishini taqozo etadi.
Mamlakat moliyaviy resurslarining davlat ixtiyorida markazlashish darajasini aks ettiruvchi
davlat maqsadli va byudjetdan tashqari jamg’armalarning hajmi qator omillarga bog’liq:
-
iqtisodiyotning rivojlanganlik
darajasiga;
-
davlatning iqtisodiyotga aralashish darajasiga;
-
korxona, tashkilot va muassasalardagi xo’jalik yuritish
usullariga;
-
jamiyat tomonidan hal etilayotgan iqtisodiy va ijtimoiy vazifalarning xarakteriga,
-
iqtisodiyotda
va
ijtimoiy
soha-tarmoqlarda
amalga
oshirilayotgan
tarkibiy
o’zgarishlarning ko’lamiga va boshq.
Xulosa qilib aytganda, milliy iqtisodiyotni boshqarish va taribga solishda, ijtimoiy-
iqtisodiy rivojlanishni ta’minlashda, har bir davrning ustuvor taraqqiyot vazifalarini
muvaffaqiyatli bajarishda davlatning boshqa iqtisodiy instrumentlari qatori, davlat maqsadli va
byudjetdan tashqari jamg’armalar ham muhim ahamiyat kasb etadi va ma’lum vazifalarni
bajaradi. Lekin bu vazifalarning samarali bajarilishi tegishli moliya mexanizmining ishlab
chiqilishini taqozo etadi. Moliya mexanizmining instrumentlari qatorida davlat maqsadli va
byudjetdan tashqari jamg’armalar daromadlari va xarajatlari muhim ahamiyat kasb etadi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
