"pensiya ishi" kafedrasi qosimov toxir shakirovich

2.2.Rivojlangan mamlakatlardagi pensiya tizimining hozirgi zamon
muammolari 
Rivojlangan mamlakatlardagi pensiya ta’minoti qonunchiligi bir necha o‘n
yillar davomida xalqaro kelishuvlar va aholini ijtimoiy himoyalashni tartibga
solishning asosiy predmeti bo‘lib kelmoqda. Xalqaro mehnat tashkiloti (XMT)
yoshga doir, nogironlik va boquvchisini yo‘qotganlik uchun nafaqalarni
to‘lovlari bo‘yicha qonunchilik tizimini muvofiqlashtirish va migrantlarning bu 
boradagi xuquqlarini himoyalash bo‘yicha tashabbusi 1962 yilda 118-sonli 
xalqaro Konvensiyaning qabul qilinishiga olib keldi. Konvensiya ijtimoiy 
himoyaning teng huquqlilik prinsiplarini belgilab berish bilan birga bu boradigi
xalqaro huquq normalarini ham tartibga solishda katta ahamiyatga ega bo‘ldi.
Konvensiyaga ko‘ra pensiya to‘lovlari yoshga doir (qarilik), boquvchisini
yo‘qotganlik va nogironlik bo‘yicha to‘lanishi belgilangan. Keyinchalik 1982

---

30 
yilda qabul qilingan 157-sonli xalqaro Konvensiya mavjud turli xil munozarali
holatlarni bartaraf etish imkonini berdi. 
Har bir mamlakatdagi pensiya ta’minoti tashkiliy, moliyaviy va boshqa
jihatlari bilan bir-biridan farqlanadi. Lekin, ularning birlashtirib turuvchi jihat
sifatida pensiya ta’minotining “uch pog‘onali” tizimga asoslanishini ko‘rsatib
o‘tishimiz mumkin. Pensiya ta’minoti tizimiga davlat, nodavlat yoki xususiy 
(ishlab chiqarish, korporativ) pensiya fondlari va sug‘urta institutlari kiradi.
Bu shakldagi tizim qator rivojlangan mamlakatlarda qabul qilingan bo‘lib 
muntazam takomillashtirib borilmoqda. Odatda davlatning pensiya ta’minoti
tizimi butun mamlakat aholisini yoki uning alohida qatlamlarini qamrab oladi. 
Nodavlat pensiya fondlari (NPF) notijorat tashkilotlari hisoblanadi. Ularning
faoliyat sohasi cheklangan miqdordagi qatnashuvchilar bilan bog‘liq.
Ko‘pincha ushbu rolni yirik korxonalar, kompaniyalar va korporatsiyalarning 
mehnat kollektivlari, profsoyuzlar bajaradilar. Uchinchi element sifatida esa
individual yoki fuqarolar guruhlarining pensiya ta’minoti bilan shug‘ullanuvchi
xususiy investitsiya fondlari (XIF), sug‘urta tashkilotlarini keltirish mumkin. 
Ko‘pchilik mamlakatlardagi pensiya yoshi XMTning tavsiyalariga ko‘ra 
erkaklar va ayollar uchun bir xilda ya’ni 65 yosh qilib belgilangan. Evropa
mamlakatlarida pensiya yoshini belgilash ushbu tavsiyalardan birmuncha farq 
qiladi. Masalan pensiyaga chiqish yoshi, Fransiyada 60 yosh, Daniyada 67 yosh,
Italiyada ayollar uchun 57 yosh va erkaklar uchun 62 yosh, Gretsiyada esa 
pensiya yoshi faqatgina ayollar uchun 60 yosh etib belgilangan. Shu bilan birga
to‘liq pensiya olish uchun zarur bo‘lgan ish staji uzunligi Evropa
mamlakatlarida turlicha qilib belgilangan va bu boradagi jinsiy farqlar 
yo‘qotilgan. Masalan, Daniya va Italiyada zarur ish staji 40 yil, Angliyada 27
yil, Fransiyada 37,5 yil, Shvetsiyada 30 yil, Gretsiyada 11 yildan 35 yilgacha,
Belgiyada erkaklar uchun 45, ayollar uchun esa 40 yil etib belgilangan. Pensiya
tizimining faoliyat yuritishidagi muhim masalalardan biri bu moliyaviy
mablag‘larning etarlilik darajasidir. Pensiya tizimini moliyalashtirishning ikkita
yo‘nalishi mavjud: pensiyalarni to‘lash uchun xarajatlarni qoplash va

---

31 
jamg‘arilib boruvchi zahira fondini shakllantirish. Bu boradagi rivojlangan
mamlakatlar jumladan EIning tajribasini o‘rganish va uning maqbul
tomonlarini mamlakatimizda qo‘llash maqsadga muvofiq bo‘ladi.
Quyidagi jadval ma’lumotlarida Evropa Ittifoqiga kiruvchi ayrim
mamlakatlarda pensiya tizimini moliyalashtirish manbalari tarkibi ko‘rsatib 
o‘tilgan.