Педиатрия ва болалар гигиенаси

Тахминий кун тартиби

7.00 - 7.30	Ўриндан туриш, ерталабки ювиниб - тараниш (уйда)
7.30-8.30	Қабул, соғлигини текшириш, уйинлар, ерталабки бадантарбия .. ..
8.30-8.55	Нонуштага тайёргарлик нонушта
8.55-9.10	Ўйинлар, машғулотларга тайёргарлик
9.10- 11.00	Машғулотлар
11.00-11.15	Сайрга тайёргарлик
11.15-13.00	Сайр (ўйинлар, меҳнат, кузатиш, ҳаракатли ўйинлар -10 дақиқа, жисмоний машқлар 20 - 30 дақиқа)
13.00- 13.15	Сайрдан қайтиш
13.15-13.35	Тушлик
13.35- 15.25	Уйқу
15.25- 15.50	Уйқудан туриш, ювиниш
15.50-16.05	Енгил 2 тушлик
16.05-18.15	Уйинлар, мустақил фаолият, сайр
18.15-18.40	Кечки овқат
18.40- 19.30	Ўйинлар, болаларни уйга кетиши
19.30-20.10	Сайр (уйда)
20.10-20.40	Тинч ўйинлар, гигиеник муолажалар (уйда)
20.40 - 6.30 (7.30)	Тунги уйқуга тайёрланиш, тунги уйқу (уйда)

Оила ва болалар учун соғлиқ детерминанталарига хам кун тартибининг таъсири катта. Инсонни ижтимоий ҳимояланмаганликки олиб келувчи омиллар, уни соғлиғига зарар йетказувчи омилларга жуда ўхшаш бўлади. Соғлиқни сақлаш, таълим ва ижтимоий-иқтисодий барқарорлик ўзаро чамбарчас боғлик. Когнитив кўникмалар асосан насл ва атроф муҳитнинг таъсири орқали шаклланади. Шундай бўлса ҳам, отаонанинг маҳоратлари, ақлий имкониятлари, соғлиги ва бошқалар болаларини шаклланишида ўз таъсирини кўрсатади. Ота-онанинг ижтимоий аҳволи қай даражада паст бўлса, улар стресс ҳолатда бўлиб, молиявий муаммолар уларни соғлиғига таъсир кўрсатади ва ушбў ҳолат келиб чиқиб, ота-оналар фарзандларга нисбатан жахлдор муносабатда бўлишлари кузатилади. Ота-онанинг ижтимоий муҳтожлиги фарзандни яшаш шароит ёмонлиги, соғлом оила муҳитида тарбияланмаслиги, сифатли тиббий ёрдамдан фойдалана олмасликлари унинг келажакдаги ҳаётида ўз таъсирини кўрсатади. ¹²
Бунда овқат моддаларига ҳам еътибор бериш лозим
Ўсимликлардаги фаол моддалар
Мевалар ва сабзавотлар ўз таркибидаги витаминлар, минераллар, микроелементлар, ҳамда толали моддалар каби, уларни қуёш нурининг хавфли компонентларидан, зараркунандалардан, ҳамда атроф муҳитнинг номақбул таъсиридан ҳимоя қиладиган бир қатор моддаларни ўз ичига олади.
Бундай моддалар кишиларни ҳам айрим касалликлардан ҳимоя қилади. Илм-фан нуқтаи назаридан, мева ва сабзавотларнинг барча турлари таркибида бўлган кўп минглаб моддалар ичида енг қизиқарли кимёвий бирикмалар - антиоксидантлар сифатида таъсир етадиган ёки саратон профилактикасида маълум рол` ўйнайдиган моддалар ҳисобланади.
Ўсимликларда аниқланган ва олимлар томонидан ўрганилган фаол моддаларнинг кўпчилиги еркинт радикалларни ўзига сингдирувчи моддалардир; бошқалари канцероген (саратонни келтириб чиқарувчи) моддаларнинг фаоллигини камайтириши ёки уларнинг ҳосил бўлишининг олдини олиши мумкин бўлган конфигурацияларни намоён етади.
Уларга қуйидагилар киради:
Метаболизм, енергетик талаблар ва озуқа моддалари
Бир суткалик енергиянинг 56% углеводлар ҳисобига бўлади. болаларнинг организми қонда қандни фоизи ортиб кетишига нисбатан чидамлилиги юқори. Бошқача айтганда, қанднинг миқдори 2 марта ортик бўлса ҳам улар организмни касалланмайди.
Катта одам учун углеводларни бир суткалик миқдори 400-500 г. Болаларга утлеводлар миқдори танасининг кг огирлигига қараб белгиланади.<sup>13</sup>
“Нерв системасини гигиенаси”, “Инсонлар аро психогигиенаси”, “Кун тартиби ва иш қобилияти”.
Бош мия катта ярим шарларини пўстлоғини фаолияти одамнинг аклий иш қобилиятини натижасидир. Чарчаш ва ўта чарчаш ҳолатини олдини олиш ўқувтарбия жараёнининг гигиеник асосларини ташкил етади. Мактабгача ёшдаги болалар билан олиб борилаётган таълим-тарбия ишлари биринчи навбатда нерв системасига таъсир етади ва у орқали маълум юклама мушак ва бошқа тизимларга таъсир етади. Бунинг натижасида ички тизимлар фаолиятини ўзаро боғлиқлиги ва организмнинг ташқи муҳит билан боғланиши бўзилади ва толиқиш вужудга келади[4].
Ўсимликлардаги фаол моддалар
Мевалар ва сабзавотлар ўз таркибидаги витаминлар, минераллар, микроелементлар, ҳамда толали моддалар каби, уларни қуёш нурининг хавфли компонентларидан, зараркунандалардан, ҳамда атроф муҳитнинг номақбул таъсиридан ҳимоя қиладиган бир қатор моддаларни ўз ичига олади.
Бундай моддалар кишиларни ҳам айрим касалликлардан ҳимоя қилади. Илм-фан нуқтаи назаридан, мева ва сабзавотларнинг барча турлари таркибида бўлган кўп минглаб моддалар ичида енг қизиқарли кимёвий бирикмалар - антиоксидантлар сифатида таъсир етадиган ёки саратон Озуқа моддалари Оқсиллар, углеводлар ва ёғларгақўшимча равишда, инсоннинг мувозанатланган овқатланиш меъёри витаминлар, минераллар, микроелементларни, шунингдек йетарлича сув миқдорини ўз ичига олиши лозим. Шунингдек, толали моддалар, яъни ўсимликлардан олинган моддаларни (масалан, селлюлоза), ҳар куни истеъмол қилиш фойдали бўлади, улар ҳазм қилинмайди, лекин шишиб кетиши қобилияти орқали ичакнинг ишлашини рағбатлантиради. Катта ёшли нормал кишининг ҳар кунги оқсилларни истеъмол қилиши умумий суткалик калорияларни истеъмол қилишдан 10-15% (инсоннинг тана вазни 1 кг учун 0,8 г, ёки 70 кг учун тахминан 56г) бўлиши лозим. Ёғларни истеъмол қилишга яна 25-30% тўғри келиши лозим (78 г га яқин ёғ), шунингдек қолган 55-60% учун углеводлар истеъмол қилинади. Шундай қилиб, углеводлар тана учун асосий енергия манбаи ҳисобланади.
Оқсиллар Оқсилларнинг асосий вазифаси организм ўзининг ендоген оқсилларини биосинтез қилиш учун талаб қилган аминокислоталар билан организмни таъминлаш ҳисобланади. Инсон организми ўз оқсилларини ишлаб чиқариш учун зарур бўлган 20 та табиий аминокислоталардан саккизтасини ўзи синтез қилиб ишлаб чиқара олмайди. Бу аминокислоталар «ўрни босилмайдиган аминокислоталар» дейилади, уларга лейцин, лизин, метионин, фенилаланин, изолейцин, валин, треонин ва триптофан киради. Бошқа аминокислоталар алоҳида ҳолатларда жиддий аҳамият касб етиши мумкин, масалан, муддатидан илгари туғилган болаларда ва жигар сиррозига учраган шахсларда тирозин ва систеин; уремияга учраган беморларда гистидин; ва иммун йетишмаслиги бўлган беморларда аргинин. Кўпгина ўсимлик озуқа моддаларида бўлмаган ёки фақат озгина миқдорда бўлганлизиндан ташқари, ўсимлик ва ҳайвон келиб чиқишдаги оқсиллар таркибида ўрни босилмайдиганаминокислоталар бор.
Ёғлар (Липидлар) Ёғлар - енергияга бой озуқа моддалардир (қаранг юқорида Ёнилғи-енергетик мажмуа, Озуқа моддаларнинг миқдори), ва улар асосан енергияни йетказиб берувчилар сифатида фаолият юритади, лекин улар шунингдек енергияни жамлайди. Уларнинг таркибида ўрни босилмайдиган ёғли кислоталар (ўсимлик ёғларида бўлган политўйинмаган ёғли кислоталар, айниқса линол` ва линолен кислоталари) бўлади. Бу моддалар йетишмаган парҳез ёғ йетишмаслиги ҳолатларига олиб келади. Липидлар, масалан, жинсий аъзоларда юқори концентрацияда бўлади, ва улар ҳужайра мембраналаридаги липидларнинг асосий қисмини ташкил етади.¹⁴
Толиқиш – бу марказий нерв системадаги ўзгаришлар билан боғлик бўлиб синапедаги нерв импулсларни ўтиш тезлиги вақтинчалик бузилиши натижасида юзага келади.
Нерв системасини ҳолатига, юқламалар ҳажми ҳамда фаолиятни зеркалри бўлиши ҳам толиқишни юзага келтиради. Агарда организм ўз вақтида йетарлича дам олмаса ўта чарчаш ҳолати юзага келади.
Ўта чарчашни асосий белгилари хотира ва еътиборни пасайиши, уйқуни бузилиши, бош оғриғи, иштахани йўклиги ва умуман организмни турли нокулай омилларнинг таъсирларига бардошлигини камайтиради, касалликларга олиб келади.
Иш қобилияти, олдимизда тўрган вазифа боланинг иш қобилиятини юқори бўлган ҳолатини узайтириш, унинг пасайиб кетиш вақтини орқага суриш. Ўта толиқишга йўл қўймайдиган шароитларни яратишдан иборат. Бунинг учун ишлаш ва дам олиш режимига риоя қилиш, зарур.
Боланинг ишчанлик қобилиятини даврлари:

• 
  ишга кириши ёки физиологик мослашиш;
  
• 
  ишчанлик ҳолатини оптимал даври; - ишчанлик ҳолатини сусайши даври; - чарчаш ёки толиқиш даври.
  

Психогигиена деганимизда инсонлар аро муносабатларнинг ҳамда таълим тарбия жараёнида болалар соғлигини сақлаш ва неврозларни олдини олишни тушунамиз. Неврозлар – бу нерв системасини фаолиятининг вақтинчалик сусйиши (тормозланган ёки қўзгалган турида)[5].
Психогигиенанинг амалга ошириш сабаблари қўйдагича:

• 
  боланинг айрим характериологик фазилатларини устунрок бўлиши;
  
• 
  хаддан ташқари кучли (жисмоний, психик ва маънавий) таъсир етиш;
  
• 
  фобиларни мавжудлиги (қўрқиш, чўчиш ҳамма нарсадан шубҳаланиш);
  
• 
  дидактоген неврозларни яъни тарбиячи ва ота-оналар;
  
• 
  депривация ҳолати (кам мулоқатли бўлиш ёки мулокатга чанқоқ бўлиши);
  
• 
  ота-оналарнинг педагогик савиясини ошириш, оилани МТМ билан ҳамкорлигда иш олиб бориш;
  
• 
  чиниқтириш, жисмоний тарбия ва спорт билан шуғулантириш; - турли хил касалликларни олдини олиш;
  
• 
  оптимал микроклиматик ва психологик муҳитни яратиш; - кун тартибини асосий принципларига риоя қилиш ва ҳ.қ.