Pedagogs international research journal

“PEDAGOGS” 
 international research journal ISSN: 
2181-4027
_SJIF: 
4.995
 
www.pedagoglar.uz
 
Volume-8, Issue-4, April - 2022
 
265 
fe’llarning 
-gan 
va 
-moqchi 
qo’shimchali shakllari bilan ham ishlatilib, bo’lishsizlik 
ma’nosini ifodalaydi: 
O’qigan emas, yozmoqchi emas. 
Ulardan tashqari mustaqil 
fe’llar o’tgan yoki hozirgi zamon shakllarida berilganda bo’lishsizlik
yo’q 
so’zi 
yordamida ham ifodalanadi: 
yozgani yo’q
, 
yozayotgan 
yo’q. Hozirgi zamon o’zbek 
tilida bo’lishsizlik kategoriyasi yuqorida qayd etilgan usullardan tashqari 
na, ...na 
bog’
lovchilari yordamida ham ifodalanadi: 
Masalan: 
Shunday 
qilinglarki, 
na 
six 
kuysin, 
na 
kabob. 
gap qurilmasida kesim vazifasida fe’l inkor shaklda, ya’ni - 
ma 
bo’lishsizlik affiksi 
bilan berilganda, yordamchi element 
na...na 
bog’lovchi vazifasida kelib, 
bo’lishsizlik ma’nosini kengaytirish uchun xizmat qiladi: 
Na chigit, na makka tekis 
kvadrat uyasiz ekilmasin.
Har doim ham 
na...na
elementi bo’lishsizlikni ifodalovchi element sifatida 
fe’lga bog’lanib kelavermaydi yoki umuman kesim o’rnida kelgan tegishli 
bo’lmasligi ham mumkin:
U na kitob, na gazeta o’qiydi.
Demak, yuqorida keltirilgan bo’lishsizlik kategoriyasini fe’llarda 
ifodalanishiga ko’ra uch usul yordamida namoyon bo’lishini ko’rdik: bo’lishsizlikni 
ifodalovchi 
–ma 
affiksi yordamida, yordamchi elementlar emas va yo’q kabilar 
ishtirokida beriladi. Bo’lishsizlik kategoriyasini ifodalashda kesim o’rnida kelgan 
elementga 
-ma 
affiksi yordamida umumiy bo’lishsizlikni ifodalashda uni asosiy 
elementdan 
ajratib 
bo’lmaydi, 
bunday hodisa gap qurilmasida qisman bo’lishsizlikni ifodalovchi holatdan farqli 
o’laroq qardosh bo’lmagan tillar tizimida ham xuddi shunday. 
Ma’lumki, bo’lishsizlikni ifodalovchi morfema 
-ma 
va inkor yuklama 
emas 
bilan birga ishlatilganda, uni sintaktik sath, obyekti deb hisoblash 
mumkin. 
Demak, o’zbek tilida funksional jihatdan inkorni yoki bo’lishsizlikni 

---