Pedagogikasi

Matallar xalq  majoziy  iboralarining ko‘chma m a’noda  ishlatiluvchi 
bir  turi.  Matal  o ‘z  m a’nosidan  boshqa  m a’noga  ko‘chirilgan  so‘z 
birikmalaridan  iborat  bo‘ladi,  unda  o ‘xshatish,  kinoya,  qochirma  so‘z va 
boshqa  til  vositalari  qo‘llaniladi.  Bunda  m a’joziy  iboralarning  o ‘z  asl 
ma’nosi  bilan  ko‘chirilgan  m a’nosi  o ‘rtasida  mantiqiy  bog‘lanish 
bo‘ladi.  Masalan:
«Temirni qizig‘ida bos».
«Chumchuq so‘ysa ham, qassob so‘ysin»  va h.
Topishmoqlar narsa yoki  hodisalarning shakli,  hatti-harakati,  holati 
va vazifasini  boshqa  narsa yoki  hodisalarga  qiyoslash,  ularning belgisini 
ataylab yashirish  asosida topishga  asoslangan  savol  yoki  topshiriqlardir. 
0 ‘tmishda  topishmoqlar  kattalar  orasida  keng  yoyilgan,  hozirgi  kunga 
kelib,  yoshlarga  xos  janr  bo‘lib  qoldi.  Topishmoqlar  qadim-qadimdan 
jonli  va  jonsiz  mavjudot,  narsa  va  hodisalami  bir-biriga  solishtirish, 
taqqoslash,  o ‘xshatish  orqali  borliqni,  undagi  mavjud  xususiyatlarini 
ko‘proq  bilishga,  anglashga,  fikr  yuritishga  undaydi.  Insonning  zehnini 
qayraydi,  fikr  doirasini  kengaytiradi,  fikrlash  qobiliyatini  oshiradi, 
kuzatuvchanlik  va topqirlikni  shakllantiradi.  Buning  isboti  uchun  quyi- 
dagi  topishmoqlar  yechimini  topib,  o ‘z  zehningizni  sinab  ko‘rishingiz 
mumkin:
33

---

1) Kechasi xizmatda,  kunduzi  izzatda.
2) Devorda bor so‘zanam,
Unda yashar keng olam.
3)Qozon  ichi  oppoq  qor.
4) Yeri  oq, urug‘i  qora.
5) 0 ‘zi ming xil,  so‘zi  bir xil.
6) K o‘k otim ko‘kka  qarab yo‘rg‘alar.
7) Q o‘l  bilan sochar,  og'iz bilan o ‘rar.
8) Gulsiz meva qiladi,
Ko‘p esang til  shiladi;
9) G ’ip-g"i 1 dirak oy  kulcha,
Bu  nima, kim  biladi?
Daraxt emas u o'zi,
Majnuntoldek bosh egar;
10) Osti  yam-yashil  marmar,
Soyasiz salqin  berar.
11)  Sochi  o‘sgan,  beli  bog‘langan,
Ifloslikka qarshi  chog‘langan.
12) Teg desam tegmaydi,
Tegma desam tegadi.
13) Zar gilam,  zargar gilam,
Ko‘taray desam  og‘ir gilam.
14)  Zuv-zuv borar, zuv-zuv kelar,
Doston o ‘qir,  g‘alvir to‘qir.
15) Asaldan shirin,  zahardan achchiq.
Q o‘shiq  -  xalq  og‘zaki  ijodining  eng  qadimiy  va  ommaviy 
shakllaridan  biri  bo‘lib,  kuyga  solib  aytiladigan  kichik  lirik  she’rdir. 
Q o‘shiqlar  ham  boshqa  xalq  og‘zaki  ijodi  janrlari  kabi  shu  xalqning 
mehnati,  kurashi,  m a’naviy  ehtiyojlari  natijasida  vujudga  keladi.  Ular 
g‘oyaviy-mazmuniy  va  janr  xususiyatlariga  ko‘ra  xilma-xil  bo‘ladi. 
Mahmud  Qoshg‘ariyning  «Devoni  lug‘otit-turk»  asaridan  qo‘shiqiarning 
eng  qadimiy  turlari  m a’lum.  Jumladan,  ov  qo‘shiqlari,  mehnat  qo‘shiq- 
lari,  mavsum,  marosim  qo‘shiqlari,  marsiya,  madhiya  va  b.  Q o‘shiqlar 
yoshlarda  go‘zallik  tuvg‘ularini  shakllantiradi,  dillarga  orom  bag‘ish- 
laydi,  shuningdek,  yoshlarni  vatanga  sadoqat,  xalqqa  muhabbat  ruhida 
tarbiyalaydi.  Bolalar  dastlab  ona  allasini  eshitadi,  asta-sekin  ovunchoq 
qo‘shiqlar,  o‘yin  qo‘shiqlari  bilan  tanishib  boradilar.  Masalan,  «Boy- 
chechak»,  «Oq  terakmi,  ko‘k  terak»,  «Hayu  chitti  gul»  kabi  qo‘shiqlar 
bolalarga zavq-shavq bag‘ishlaydi.
34

---

Qo‘shiqlarning quyidagi turlari  mavjud: