Pedagogikaliq instituti

3. Ata-analar menen islewdiń forma hám metodları.
Klass basshısı ata-analar menen jumıs aparıwda islewdiń túrli-túrli forma hám metodlarınan paydalanıwı kerek. Ata-analar menen islewge jeke jumıslar jámáát menen birgelikte alıp barılsa maqsetke muwapıq boladı. Biz tómende ata-analar menen islewdiń tiykarģı formaları menen tanısıp shıģamız :
1. Oqıwshılardıń úylerine barıw - bul shańaraq menen baylanıs qılıwdıń eń nátiyjeli formalarınan biri bolıp tabıladı. Bunda klass basshısı oqıwshınıń ata-anası, onıń jasaw sharayatı, materiallıq múmkinshilikleri menen tanısıwģa múmkinshilik tabadı.
2. Ata-analardı mektepke shaqırıw. Bunnan maqset, tek ģana oqıwshılardıń xulqi, sawatlılıģı hám basqa qásiyetleri menen ata-ananı tanıstırıw emes, bálki usınıń menen birgelikte ata-analarģa pedagogikalıq hám psixik máslahátlar berip, olarģa oqıwshın shańaraqta tárbiyalawlarına járdem bolıp tabıladı.
3. Ata-analar menen islew. Bul bolsa oqıwshına shaqiriqler yamasa arnawlı shaqırıw xatılar arqalı ámelge asıriladı.
4. Ata-analar klass jıynalısın ótkeriw. Bul formadaģı baylanıs arnawlı jumıs jobası arqalı ámelge asıriladı.
5. Ata-analardı arnawlı pedagogikalıq hám psixologiyalıq bilimler menen qurallandırıw maqsetinde olar menen sáwbet hám lekciyalar ótkeriledi.
6. Soraw -juwaplar keshesi. Jumıstıń bul forması klass oqıwshılardıń ózgesheligi, xarakterin jaqsılaw ózlestiriw imkaniyatın beredi.
7. Ata-analardıń tárbiya boyınsha aldıńģı tájiriybeler menen pikir almaslaw, bólesiw. Bul zat tómendegi temada bolıwı múmkin:
a) jaslardı qanday etip miynetke tayarlaw múmkin?
b) oqıwshınıń kúndelik rejimi haqqında.
v) “Ata-analardıń abıraysi” haqqında, “Shańaraqta jaslarģa etikalıq tárbiya beriw” hám taģı basqalar tuwrısında ánjumanlar ótkeriw.
8. Mektep qasında ata-analar universitetlerin shólkemlestiriw jáne bul universitetlerden sistemalı jumıs aparıw :
a) ata-analardı tárbiya salasındaģı ádebiyatlar menen tanıstırıw.
b) “Ata-analar, sizler ushın” degen temada awızsha jurnal.
v) aktiv ata-analardıń tárbiyalıq jumıs tájiriybeleri menen basqa klass basshıların tanıstırıw sıyaqlı jumıslar alıp barılıwı kerek.
Klass basshısınıń ata-analar menen júrgizetuģın jumısları oģada keń, kóp qırlı bolıp, bul jumıslar tek klass hám mektep kólemi menen sheklenmeydi, kerisinshe turar orınlardaģı hám oqıwshınıń ata-anası islep turgan kárxanadaģı jámiyetshilik menen de jaqın baylanısda bolıwdı talap etedi.
Biziń jetkinshek xalqımızniig revolyuciyalıq, miynet, jawınger dástúrlerineni ózlestirip, ózine úlken áwladtıń eń jaqsı pazıyletlerin — ideologik ıqtıqat hám shıdamlılıqtı, watanģa muhabbattı, onıń ekonomikalıq, siyasiy hám jawınger qudıretin bekkemlewde qatnasıwģa umtılıwdı siniriripģana óz babaları hám ákeleri jumısın dawam ettira hám kóbeytire aladı. Bul jumısta ata-analar ásirese zárúrli orın tutıwları kerek.
1. Bunı barlıq klass basshıları názerde tutıwları zárúrli bolıp tabıladı, Bunda shaxstıń huqıqıy jetikligi shaxs sociallashuvining jemisi ekenligin hár bir shańaraqqa túsindiriw oģada zárúrli bolıp tabıladı. Shańaraq shaxs ushın onıń sociallashuv procesi júz beretuģın, onıń etikası, dúnyaģa kóz qarası tiykarları hám taģı basqalar quram tabatuģın dáslepki hám asa zárúrli áhmiyetke iye bolģan jámáát bolıp tabıladı.
Shańaraq basqa tárbiyalıq mákemelerden ayrıqsha ráwishte adamdıń pútkil turmısı dawamında onıń barlıq táreplerine, qırlarına tásir kórsetiwge ılayıq bolıp tabıladı hám ádetde tásir kórsetedi. Shańaraq tárbiya wazıypasınıń bul úlken kólemi onıń ideologiyalıq hám psixologiyalıq tásir kórsetiishning tereń ayriqshalıģı menen uyqaslasıp ketedi. Bul bolsa onı joqarı dárejede tásirli etip qalmay, sol menen birge shaxstı qáliplestiriw procesiniń zárúr buwınına da aylantıradı.
Shańaraqtıń joqarı tárbiyalıq múmkinshiligi shaxslar hám ata-analardıń ózine tán qásiyetleri: qan-aǵayınlıģı, muhabbatı, jaqınlıģı, isenimi, minnet sezimi, abroylılıģı hám taģı basqalar menen támiyinlenedi. Óz perzentiniń barlıq hálsiz hám kúshli táreplerin yurgakdagi sıyaqlınan biletuģın, onıń kewilindegi eń kishi háreketti de sezetuģın hám túsinetuģın, oģan tásir etiwdi biletuģın odan-da àkeden de jaqsılaw kim da olardı jaqsı islikke, miynetsúyiwshilikke, doslıqqa, muhabbatqa uyreta aladı! Sonday ekenin aytıw kerek, hàr- qıylı iskerlik sharayatında shaxstıń qábiletleri eń nátiyjeli rawajlanadı, onıń dóretiwshilik múmkinshilikleri ashıladı, shaxstı shańaraqtan basqa qandayda iskerliginiń hàr- qıylı túrlerine qosıw múmkin.
Shańaraqqa tiyisli tárbiyanıń qımbatliligi hám áhmiyeti taģı sonda, kishi shaxslıq waqtında shańaraqta iyelengen zatlar bir ómir saqlanip qaladı. Tap sol sebepli ata-analardiń shaxslardı hár tárepleme tárbiyalaw minnetlemesi nızamlı tárzde belgilep qoyılģan.Klass basshıları ata-analar menen birgelikte tárbiyalıq jumıstı shólkemlestirgende, eń jańa psixologiyalıq -pedagogikalıq izertlewler maģlıwmatların itibarģa alıwları da zárúrli bolıp tabıladı, olarģa muwapiq ósip kiyatırģan kisi shaxsın qáliplestiriwge shańaraqtıń qosatuģın úlesi túrli jas basqıshlarında túrlishe boladı hám tolqınsimon ózgeredi. Dáslepki 3 jıl ishinde ol ásirese kúshli boladı, sonnan keyin shańaraqqa tiyisli tásirdiń arnawlı bir dárejede turaqlılashuvi dáwiri baslanadı. Onıń náwbettegi ádetde mektepke shekem jas tawsılatuģın waqıtqa tuwrı keledi, sonnan keyin shama menen óspirimlik dáwirige shekem ol kúshsileńendey boladı.
Taģı ata-analariniń tásiri ata-ana shańaraģınan ajralıp, óz shańaraģın dúzgenshe talay kúsheyadi.
Psixologiyalıq -pedagogikalıq izertlewlerdiń maģlıwmatları geyde shaxstıń múmkinshilikleri haqqındaģi turaqlı qıyallardı ózgertirip jiberedi. Mısalı, úch jıllıq shaxslar ilimpazlar bir neshe jıl burın shamalaģanin salıstırģanda talay tereń aqıl etiw qábiletine iye, úsh jaslı shaxs házir tek altı jaslı shaxslar etken hám etpegen zatlardı biliwi hám etiwi múmkinligi kishkentayde júriwden aldın júziwge, ana tili menen derlik teńdey shet tilinde sóylewge úyreniw múmkinligi hám taģı basqalar málim boldı.
Negizinde, tájiriybeniń kórsetiwishe, ata-analar kóbinese ózlerin tárbiyalıq jumısqa tolıq tayın dep biladilar hám arnawlı pedagogikalıq bilimlerdi iyelewdi zárúr dep esaplamaydilar. Ata-analardıń bul qásiyetin belgili pedagog hám psixolog K. D. Ushinskiy óz dáwirinde aytıp ótken edi. «Tárbiya kórkem óneri, — dep degen edi ol, — sonday ózgeshelikke iye, derlik barlıqqa tanıw hám túsinikli, geyparalarģa bolsa júdá ańsat jumıs bolıp seziledi— adam bul jumıs menen teoriyalıq hám ámeliy tárepten qanshellilik kem tanıw bolsa, oģan bul sonshelli túsinikli hám ańsat bolıp kórinedi. Derlik hámme tárbiya sábirdi talap etiwin tán alıw qılıwadı, ayırımlar onıń ushın tuwma qábilet hám ilmiy tájriybe, yaģnıy kónlikpe kerek, dep oylaģan; lekin júdá kem adam sábir, tuwma qábilyet hám ilmiy tájriybeden tısqarı taģı arnawlı bilimler kerekligi haqqında isenim payda etiw.
Bunday bilimlerdiń joq ekenligi shańaraqqa tiyisli tárbiyada kóplegen qátelerge alıp keledi, topar basshısı ata-analar menen islewde bunı esapqa almay ılajı joq. Bul tárepten ata-analardıń shaxslardı tárbiyalawdaģı tómendegi qıyınshılıqları hám qátelerin ajıratıp kórsetiw múmkin:
1. Ata-analardıń shaxslar menen mámilesiniń jetispewshligi. Olar ózleri,jumısları haqqında kem sóylep berediler, oqıw bilim jurtı oqıwshılar toparinin turmısı, óz shaxssınıń qızıģıwshılıqları, onıń jámiyetlik jumısları, bul jumısqa munasábeti hám taģı basqalar menen kem qızıģadı. Mámilediń jetiwmasligi adamlardıń ata-anadan alıslasıwına alıp keledi, úlkenlerdi shaxsqa jáne de aktivrek tásir kórsetiw múmkinshiliginen talap etedi.
2. Shaxslardı miynet processlerine qosıw arqalı olardıń miynet tárbiyasın tashkil ete bilmew ana jumısqa ko'milip ketken waqıtta shaxslar shańaraqqa tiyisli jumıslardan, turar orınlardaģı jumıslardan hám taģı basqalardan azat etiledi. Bunıń nátiyjesinde miynetke mensimey munasábette boladı.
3. Ata-analar turmısında unamsız mısallardıń bar ekenligi oqıw shólkeminiń pedagogikalıq kúsh-ǵayratın joqqa shıģaradı.
4. Ata-analar tárbiyalıq tásiriniń izbe-iz emesligi — hár waqıttan oqıwın tekseriw, qandayda bir qılmıs ushın jazalaw hám taģı basqalar etikalıq immunitet payda bolıwına járdem bermeydi.
5. Shańaraqqa tiyisli tárbiyanıń esesi retinde qadaģan etiw sisteması — unamlı úlgi tiykarında tárbiyalap bilmew, shaxs ómirin ol mudamı túrli hatti-háreketti talap etetuģın tárzde shólkemlestirelmasliģi nátiyjesi bolıp tabıladı. Bul sistema shaxstıń úlkenler qálewine unamsız munasábetin tuwdıradı, ģárezsizliktiń rawajlanıwın páseytiriw.
6. Háreketlerdiń oqıw bilim jurtı menen muwapıqlastırılmaģanlıģi yamasa ol menen kelispewshilik. Tárbiyalaniwshinde pedagogqa, oqıw bilim jurtına isenimsizlik payda boladı hám ósip baradı, bul bolsa onıń kemshiliklerin ońlawdı qiyinlastiradi, pedagogikalıq tárepten qarawsızlik jaģdayına alıp keledi.
7. Ayırım ata-analardıń shaxslar ulkeyip barıwı menen tárbiyalıq aktivlikti páseytirip jiberiwleri, bul bolsa adamlardıń ata-analardan uzaqlasiwina, oqıw bilim jurtına qızıģıwshılıģı tómenlewine hám taģı basqalarģa alıp keledi.
8. Qararlar qabıllawda keshigiw. SHaxs úlken bolģandan keyin aqli
kirip, dúzeledi dep oylaw ádetde ózin aqlamaydi, kóbinese qayta tárbiyalawdı talap etetuģın pedagogikalıq tárepten qarawsızlik jaģdayına alıp keledi.
Kórsetip ótilgen kemshilikler qatarına ata-analardıń tárbiya usılların biliwlerin, shaxslar ulkeyiwi menen olardı ózgertiwdi bilmew yamasa tilemew áke menen ananin talapları birliginiń, pedagogikalıq ádep, shıdamdıń joq ekenligi, ata-analardıń turmıstıń ruwxıy tárepine qarsı tárzde materiallıq tárepine qızıqıp ketiwi hám basqalardı qosıw múmkin. Ata-analar menen jumıs formaları hám usılların tańlawdı ádetde klass basshısı jeke qásiyetleri tájiriybesin, oqıwshılardıń shańaraqlarında payda bolģan ózine tán ayrıqshalıqlardı, ata-analardıń bilim hám tájiriybesin, tárbiyalaniwshilerdi tárbiyalawda joqarıda kórsetip ótilgen qáteler hám qıyınshılıqlardı, minez-qulıq qásiyetlerin, oqıw shólkemi pedagoglar jámáátindegi ortalıqtı, ata-analar menen jumıs aparıwda quram tapqan dástúrlerdi hám taģı basqalardı esapqa alıp belgileydi, tájiriybediń kórsetiwishe, klass basshısınıń ata-analar menen sherikliginiń ģalabalıq, klass formasındaģı hám jalģız tártip degi jumıs formaların aqılģa say birge qosıp aparıw, bunda onıń mazmunında izbe-izlikke ámel etiw arqalı erisiledi. Kórsetilgen sırtqı kórinisler tariypi hám olardı qóllawdıń eń joqarı nátiyje beriwin támiyinleytuģın shárt-shárayatlarģa qısqasha toqtalıp ótemiz. Oqıwshılardı tárbiyalawda shańaraqtıń bir qansha wazıypaları ámeldegi bolıp olar tómendegiler bolıp tabıladı:
—shańaraqta saw ortalıqtı jaratıw, milliy ruxlanıw hám turmıs tárizin esapqa alıw, perzentler ushın ata-ana hár tárepleme órnek bolıwı, perzentlerdiń ata-anaģa, watanģa muhabbat sezimin qáliplestiriw, óz. -ara ģamxor bolıwdı támiyinlew;
—shańaraqta huqıqıy tárbiyanı jaqsılaw, shańaraq aģzalarınıń óz huqıq hám minnetlerin ańlap jetiwlerin hám olarģa ámel qılıwların támiyinlew;
—perzentlerge tereń dúnyalıq bilim tiykarların beriw, bilimli hám
ruwxıylıqlı kisiler bolıp jetiwishlerin támiyinlew;
—bazar munasábetlerine uyqas bolģan kásip-óner úyretiw, ekonomikalıq túsiniklerdi perzentler sanasına sıńırıw ;
- adamlardıń ruwxıy bárkámal hám fizikaliq salamatliģi ushın ekonomikalıq jáne social ortalıqtı jaratıw ;
- shaxslardı ģárezsiz pikirlewge úyretiw, ģárezsizlik ideyaları hám milliy ideologiyaģa sadıqlıq ruwxında tárbiyalaw ;
- adamlardıń bos waqıtların pedagogikalıq kózqarastan kelip shıģıp
ónimli shólkemlestiriw, olarģa qosımsha tálim beriw;
- perzentlerinde ámeldegi bolģan uqıplılıqların rawajlandırıw ushın
zárúr sharayatlardı jaratıw ;
- óz perzentleriniń oqıw shólkemi, máhelle, mámleket hám jámiyet
aldındaģı minnetlerin tolıq ótewleri ushın shańaraqta juwapkerli bolıw;
- ata-analar ózleriniń pedagogikalıq hám psixologiyalıq bilim dárejelerin mudami asırıp barıwı ;
- shaxslarda puxtalıq hám isbilermenliktiń ruwxıy etikalıq
táreplerin qáliplestiriw;
- shańaraqta milliy hám ulıwma insanıylıq tárbiyanıń barlıq baģdarların uyqas halda basqıshpa-basqısh ámelge asırıwģa juwapkerlikti támiyinlew;
- sanitariya -gigiyenik, ekologiyalıq kónlikpelerdi sıńırıw, diniy
hár qıylı isenimlerge iseniwshı shaxslıq, máskúnemlik, náshebentlikke qarsı tárbiyanı ámelge asırıw ;
- shańaraq, oqıw bilim jurtı hám máhelle aldında óz perzentleriniń barlıq hatti-háreketleri ushın juwapker bolıp tabıladı;
-salamatliģina hám aqlinda kemshilikleri bolģan perzentlerine turmıs talaplarına uyqas túrde bilim hám kásip úyretiwden ibarat. Ata-ananıń perzent aldındaģı minneti, ózbekshilik penen aytqanda, perzentke jaqsı at qoyıw, jaqsı muģallım qolına tapsırıp sawatın shıģarıw, ilmli, kásip-ónerli qılıw, shańaraqlı hám uyli-jaylı etiwden ibarat esaplanadi.