Pedagogikainstituti

2. 
0 ‘rta  asrlarda psixologiyaning umumiy tavsifi. 
0 ‘rta asrlarda 
psixologiya falsafaning bir qismi edi. Falsafaning esa mustaqil ahamiyati 
yo‘q  edi:  u  teologiyaning-dinning  xizmatkori  deb  hisoblanardi. 
Psixologik  ta’limotlar  ham  shulardan  kelib  chiqqan  edi,  chunki  faqat 
inulohaza  qilish  yo‘li  bilan  dinning  ba’zi  qonun-qoidalarini  — ruh- 
ning  abadiyligi,  odamning  kelib  chiqishi,  narigi  dunyodagi  hayot  va 
hokazolami asoslash mumkin edi.
Platon bilan Arastu yaratgan ruh haqidagi ta’limot 0 ‘rta asrlarda -  
Sharqda  ham,  G‘arbda  ham  hukmron  bo‘lib  qoldi.  Psixologiyadagi  bu

---

oqim keyinchalik (XVIII asrda) metafizik yoki ratsionalistik psixologiya 
deb nom oladi.
Bu  psixologiya  shuning  uchun  ham  metafizik deb  ataladiki,  uning 
tekshirish predmeti bo‘lgan -  ruh, psixik jarayonlar -  fizik xissiy dunyo 
chegarasidan tashqarida mavjud mohiyat, g4ayri jismoniy bir narsa deb 
tushuntiriladi;  shuning  uchun  ham  ratsionalistik  deb  ataladiki,  uning 
tekshirish metodi tajribadan ajratilgan  faqat quruq mulohazadan iborat 
edi.
0 ‘rta  asr  mutafakkirlarining  ruh  va  ruhiy  hayot  haqidagi  mulo- 
hazalari,  asosan,  ruhning  mohiyati,  uning  kuchi,  qobiliyatlari  va 
kelib chiqishi, uning tana o‘lgandan keyingi taqdiri haqidagi,  ruhning 
tanaga bo'lgan munosabati haqidagi masalaiarga qaratilgan edi. Ruh­
ning mohiyati haqidagi masala,  odatda, Platon va Arastularda qanday 
hal  qilingan  bo4 Isa,  xuddi  shunday  hal  qilinar  edi.  Ruh  o‘z tabiatiga 
ko4ra  barcha  moddiy  va jismoniy  narsalarga  qarama-qarshi  qo‘yilar 
edi.  Ruh  o‘z  tabiatiga  ko4ra  alohida  qobiliyatlarga  egadir,  deb  fikr 
yuritilardi.
Olovning  g'aroyib  sifatlarini  kim  tushuntirib  bera  oladi?  Nega 
endi  u  o‘zi yorug4  bo4la turib,  domiga tushgan narsalarni qoraytirib 
yuboradi?  Yoki  gulxanda  toblangan  toshlarning  oqarish  sababini 
qanday  izohlash  mumkin?  -   deya  quyidagi  o4zining  mulohazakor 
fikrlarini  avval  surgan:
-   Sukunat  -   shovqinning,  yalang4ochlik  -   libosning,  xastalik  -  
salomatlikning,  zulmat — yorug4likning  yo4qligidan  darak  berganidek, 
yovuzlik ezgulikning yo4qligini bildiradi.
— 0 4zgalar  seni  olqishlaganda,  sen  o4zingdan  nafratlan.  Seni  sen 
orqali harakat qilmoqchi bo4lganlar olqishlaydi.