Pedagogika va psixologiya fakulteti

Bir biriga oxshash operatsiyalarda ekspluatatsion korinishlar.
Kognitiv psixologiya kuzatilmagan voqeliklarga qiziqadilar, ular olchayotgan voqealar uchun ehtiyotkor bolishlari kerak boladi. Buning uchun ikkita ishlatiladigan yondoshuvlar ekspluatatsion ozgarishlar bixevioristik yondoshuvlar asosida amalga oshadi, bu bilish jarayonlari jamlanmasini ozgacha holatda aniqlashtiradi. Kognitiv psixologiya operatsional aniqlashtirishlarni bixevioristik ananalaridan ozlashtirib olgan, biroq shu tariqa bilish jarayonlarini ozgartirish imkoniyatlarini yaratish mumkin. Operatsionalizatsiya bu atama psixologiya faniga Bridjmen orqali kiritilgan (1945). Operatsionalizatsiya tushunchasi ilmiy jihatdan eksperimental boshqaruv yoki operatsiyalarda qollanilishi mumkin. SHuning uchun ham ochlik soatlarsiz amalga oshishi mumkin. Operatsionalizm atamasi ichki jarayonlar va bilimlarni oz ichiga oladi. Bu korinishlar asosida psixologiya operatsiyalarni organish orqali cheklashi kerak, tadqiqotchi xulq atvor sifatida aniqlanadi.
Garner, Xeyk va Erikson (1956) persepsion va bilish jarayonlarni organish uchun katta xissa qoshdilar, ular kuzatilmaydigan holatlarni oxshash jarayonlar tushunchasini kiritdilar. Garnerning fikriga kora, “oxshash operatsiyalar ikki va undan ortiq bolgan har qanday eksperimental operatsiyalarni muqobil farazlar holatida korsatiladi, biz shu orqali eksperiment natijalarini bilishimiz mumkin ” (150-1b).
Kognitiv psixologiya soxasidagi ananaviy tadqiqotlarda oxshash operatsiyalarni illyustratsiya qilinadi. Sperling (1960) qisqa vaqt ichida atrofdagi insonlardan malumotlar olishi mumkinligi qiziqtirgan. Erta eksperimentlarni korsatishicha, agar sinaluvchilarga juda kop predmetlarni korsatishsa, ular asosan torta yoki beshta predmetni eslab qolishgan. (masalan, Uippl, 1914). Obektlarning soni, yani sinaluvchilarning eslab qolish jihatlar diqqat kolami deb yuritiladi. (Averbach & Sperling, 1960), tadqiqotchilarning tahminiga kora, bu malumotlar sonini aks ettiradi, bunda inson bir soniyaning ichida malumotlarni idrok qiladi. Biroq shuni takidlab otish kerakki, obektlarning ekspozitsiyasi juda qisqa bolib, vaqtni talab qiladi. Bunda malumotlar aniqlanadi va detallar korsatiladi.
Sperlingning (1960) fikriga kora, diqqatni kolamini organish natijalarining korsatishicha, insonlar idrok qilgan narsanigina eslab qolishlari va korsatishlari mumkin. Uning fikriga kora agar biz sinaluvchilarga koproq ekspozitsiyani bersak bu holat eslab qolinadigan obektlar sonini kamaytirishi mumkin. U shu holatni ikki xil sharoitda qollay boshladi. Birlamchi holatlarda sinaluvchilar displeydagi hamma harflarni ayta olishgan. Ikkinchi holatda esa qisman hisobot sharoitida vizual malumotlar keltirilganda sinaluvchilarga tovush toni orqali malumot keltirilgan, sinaluvchilar shu qatorni korsatishlari kerak boladi (yuqori chastotali signallar yuqoridagi qatorda, past chastotali signallar past qatorda joylashagan). Sperlingni tahminiga kora, eslab qolish jarayoni qatorlar holatiga bogliq boladi, bular butun ekspotsiyadan song sodir bolishi mumkin.
Diqqatning kolamini tadqiq qilish holatini qaytara turib, Sperling quyidagilarni aniqladi, sinaluvchilar umumiy hisobotning 4,3 holatini korsatdilar. Hisobotning sharti sifatida Sperling elementlar miqdori korsatib otgan, bunda sinaluvchilar bitta qatordagi malumotlarni bera olganlar. Bu holat xisobot uchun eng maqbul holat sifatida etirof etilgan. Masalan, agar sinaluvchilar uchta qatordan uchta uchta punktni korsatsalar, har biridan torta elementni eslab qolsalar, bu sonlar displeydagi nechta qator bolsa shunga kopaytirilgan, hozirgi holatda esa 9 ga kopaytirilgan. Bu korsatkichlar tahminan 75 foizni korsatadi (9 tasini 12 tadan) bu holatalar birlamchi sharoitda keltirilgan. Bu mantiqiy farqlarga kora qisman va toliq hisobot orasida obektlarning miqdori orin tutishi mumkin. Bunda albatta sinaluvchilarning eslab qolgan miqdorlariga qarab aniqlanadi.
Sperling olgan natijalarning tahlilini qabul qilishdan oldin qisman va butun hisobot ortasidagi farqlarni ajratib olishimizga togri keladi. Bundagi alternativ holatlarni tahlil qilish maqsadga muvofiqdir. Bu muqobil tushuntirish natijalarning interferensiyaga tayangan boladi (Tulving & Arbuckle, 1963). Insonlar xotirasidagi bolimlar orqali qanchalik koproq malumotlarni esga tushursalar, ularda qoshimcha elementlarni esga tushu ehtimollari kamayadi. CHunki undan kora koproq bolgan malumotlarni sinaluvchilar eslashlari kerak boladi, juda kop farqlanuvchi holatlar maxsulotning farqli bolganligi sababli yoki ikki xil shartlangan bolishi natijasida sodir bolishi mumkin.
Sperling, maxsulotning aralashuvi holatini tahliliga aralashuv va tez tashlab ketish holatlarini orasidan tanladi, bunda albatta qarama qarshi bashorat holatlari kuzatildi. U vaqt intervalini olchab shu xulosaga kelgan, bunda albatta ekrandagi interval yakunlanib va sinaluvchi javob berish signalini olganligi bilan korsatiladi. Agar qisman va butun holalarda tezda unitish orasida farqlar mavjudligi aniqlansa korish va signal samarasi vujudga kelishi mumkin. Va aksincha, maxsulotga aralal tahminlarining korsatishicha qisman hisobotlar signallarning toplanishiga bevosita aloqador bolib qolishi mumkin. Sperlingni natijalari shuni korsatdiki, tezda unitish farazi qisman hisobotning pasayish holatini keltirib chiqardi, bunda ekspozitsiya holati indikatsiyasi oshganligini kuzatishimiz mumkin. Bu natijalar tezda unitish va natijalarni interferensiya qilish holatlarini korsatishimi mumkin.