ular shaxsiy qarashlardan mutloq farq qiladi. Masalan, ikki qo'shni bir-biri bilan murosalari kelishmasa,
hattoki, devorlarini oqlashda ham biri tanlagan rangni ikkinchisi tanlamaydi. Biri «oq» desa, ikkinchisi
Mehnat shaxs va jamiyatning moddiy va ma'naviy ehtiyojlarini qondirishi uchun zarur bo'lgan
ijtimoiy mahsulotlarni etishtirishga qaratilgan faoliyatdir. Mehnat inson faoliyatining tarixan vujudga
kelgan dastlabki turi bo'lib, odam yashashining asosiy va birinchi shartidir. Mehnat tufayli odam ongi
Mehnat shaxsni rivojlanish shartidir. Odamning psixik jarayonlari faqat faoliyat jarayonida
vujudga keladi. Shuning uchun faoliyatning turli ko'rinishlarini o'rganish keng psixologik ahamiyatga
egadir. Odamning hayot kechirishi va bilish faoliyatining asosiy sharti bo'lgan odam faoliyati ongining
rivojlanishi sharti hamdir. Mehnat jarayonida odam o'z tabiatini o'zgartira bordi.
Mehnatda bola ma'naviy jihatdan o'zgaradi... Mehnatni mensimaydigan, tantiq, erka, nozik
– nihol bolalarda ijobiy sifatlarni tarbiyalashga alohida e'tibor berish muhimdir.
Mehnat jarayonida insonning hamma ijobiy sifatlari: o'z – o'zini tuta bilish,sabr, toqat,
hamkorlik, do'stlik va birodarlik, chidam kabi hislatlari shakllanadi. Shuning uchun ham mehnat
odam psixikasining tarkib topish faktori sifatida tan olinadi. Bu haqda K. D. Ushinskiy shunday
deydi: _“odamda jiddiy mehnatga qattiq havas o'tini yoqish kerak, odam bunday mehnatsiz inson
sha'niga yarashadigan hayot qura olmaydi ham, baxtli hayot kechira olmaydi ham” .1
Mehnat ma'lum ijtimoiy foydali, moddiy yoki ma'naviy mahsulot ishlab chiqarishga
qaratilgan faoliyatdan iboratdir. Mehnat faoliyati odamning asosiy, etakchi faoliyatidir. Agar
mehnat qilishdan to'xtab qolinadigan bo'lsa, insoniyat zoti o'z hayotini tugatgan bo'lur edi. Shuning
uchun ham mehnat faoliyatiga odamning yashashini ta'minlovchi boshqa turlar ustidan g'alaba
qozontiruvchi hamda tabiat kuchlari va narsalaridan va odamni foydalantiruvchi maxsus insoniy
hatti – harakat turi deb qarash mumkin.
Mehnat orqali mehnatsevarlik tarkib topadi.
Mehnatsevarlik – bu oddiy so'z emas. Unda uch asosiy tushuncha: zarur, qiyin va go'zal
degan tushunchalar yig'indisi mujassamlashgan. Basharti maktabda ham, oilada ham mana shu
uchta tushunchaning birligi hukmron bo'lsa edi, u holda umuman mehnat tarbiyasi to'g'risida
to'xtalib o'tmasa ham bo'ladi. Inson ma'naviy qiyofasining eng muhim belgisi bo'lgan
mehnatsevarlik ahloqiy tarbiyaning intellektual, emosional va irodaviy tarbiya jarayonlarida ham
tarbiyalab boriladi. Chunki, inson qanchalik aqlli, his – hayajonga boy va irodali bo'lsa, unda
mehnat faoliyatining xilma – xil turlariga shunchalik intilish kuchli bo'ladi.
Mehnat tarbiyasi o'qish bilan bog'liqdir. O'qish o'quvchining ma'naviy hayotida asosiy o'rin
egallaydi. Shuning uchun ham mehnat tarbiyasi o'quv muassasalarida mehnatdan boshlanishi
kerak. Chunki mehnat tarbiyasining zamini, poydevori o'qishdir. Tafakkur, mushohada, dunyoni
bilish, bilim egallash, dunyoqarash, e'tiqodni shakllantirish – bular bari o'quvchi mehnatini tashkil
etadi.
O'smirlar va yigit qizlar ijtimoiy mehnatda qatnashib bilimlarini oshiradilar, ma'naviy
qiyofalarini o'zgartiradilar. Ularda tashkilotchilik qobiliyati o'sadi, ijtimoiy manfaatlar yuzaga
chiqadi, iroda sifatlari hosil bo'ladi, o'rtoqlar bilan munosabatda bo'lish ularni kuchlari ortadigan
zarur, qiziqarli ishlarga jalb qilish ko'nikmasi paydo bo'ladi.
Agar tarbiya bolaning ichki faolligini hisobga olgandagina, tarbiyaviy ta'sir natijalarining
qanday bo'lishini bolalarning psixik xususiyatlariga va faol faoliyatiga qarab oldindan aytib
bergandagina tarbiya taraqqiyotning qudratli va hal qiluvchi omili bo'ladi. Shuning uchun ham
mehnat faoliyati shaxs ijobiy sifatlarini, ijobiy munosabatini mehnat ishtirokchilari bilan muomala
madaniyatini shakllantirish imkoni paydo bo'ladi. Mehnatda bola faqat chiniqibgina qolmaydi,
balki shaxs sifatida shakllanadi.
Odamning ongli va maqsadga qaratilgan mehnat faoliyati har vaqt ma'lum motivlarning
bo'lishini taqozo qiladi va u odamni ma'lum faoliyatga yo'naltiradi.
Mehnat faoliyatining hamma turlari (aqliy, jismoniy, ijtimoiy, foydali mehnat) bir -
birlariga ta'sir qiladi, bir – birini to'ldiradi, bu bilan odamning mehnat faoliyati to'laqonli bo'la
boradi. Mehnat faoliyati inson umrini har tomonlama shakllantiradi. Har tomonlama rivojlanish
shaxsni tarbiyalashning asosiy sharti uning ongli faolligidir. Psixologik tadqiqotlarning
ko'rsatishicha, odam biror maqsadni ko'zlab mehnat qilsa, bu mehnatning samarasini oldindan
tasavvur qilsa, o'sha mehnat unumli bo'ladi. Mehnatda o'quvchi shaxsining harakteri va irodasi
tarbiyalanadi, kuzatuvchanligi, diqqati rivojlanadi, analiz va sintez qilishga o'rganadi,
umumlashtiradi va taqqoslaydi. Mehnat yoshlarni ziyrak bo'lishga, farosatlilik, epchillik,
ixchamlik kabi sifatlarini, xayolini o'stiradi.
Mehnat faoliyati o'quvchining ahloqiy rivojlanishi va mukammallashishida katta
ahamiyatga ega. Mehnat bolalarni jismonan chiniqtiradi, estetik didlarni, nerv sistemasini
mustahkam bo'lishini ta'minlaydi.
Ta'lim - tarbiya jarayoni odamni ijtimoiy foydali mehnatning har xil turlari uchun zarur
bo'lgan bilimlar, malaka hamda ko'nikmalar bilan qurollantiradi. Ma'lumki inson o'z tabiati
jihatidan mehnat faoliyati bilan shug'ullanmay yashay olmaydi. O'quvchi shaxsi tarkib topishining
yo'llaridan biri – mehnat faoliyatidir.
Mehnat jarayoni shaxsni mehnatsevarlik, faollik, ozodalik kabi mehnatga bo'lgan
munosabatni ifodalash hislarini tarkib toptirishga, qiyinchiliklarni enga olish fazilatlarini, kuch –
g'ayratini, aktivlik, qat'iylik kabi muayyan maqsadni ko'zlash hislarini o'stirishiga; yalqovlik,
loqaydlik, passivlikka barham berish kabi yosh avlodni har tomonlama etuk, barkamol
tarbiyalashga qaratilgandir.
Do'stlaringiz bilan baham: 
