Pedagogika-psixologiya

2.2 Milliy an`analar ta`sirida o’smirlik davrida kasbiy ustanovkani shakllanishi va namoyon bo`lish shartlarini tadqiq etish
Shaxsning kasbiy jihatdan shakllanishini o’rganadi. Bunda shaxs rivojlanishi kasbiy shakllanishi sifatida ko’rib chiqiladi. Kasb psixologiyasi-mehnat psixologiyasining kasblarni psixologik komponentlarini yoki muayyan kasbda ishlovchilarga nisbatan qo’yiladigan psixologik talablarni o’rganish hamda ilmiy tahlil hilish bilan shug’ullanuvchi bo’limidan iborat. Mutaxassislikning turli ijtimoiy - madaniy va ijtimoiy-iqtisodiy qarashlarida kasbiy xulq muhim ahamiyatga ega. Shaxsning psixomotor motivasion va kognitiv sifatlariga e’tibor berilgan holda kasbiy yutuqlarga asosiy e’tibor qaratiladi. Inson va uning kasbi o’rtasidagi, shuningdek, kasbiy vazifasi va kasblar olami tuzilmasi o’rtasidagi munosabatlar tahlil qilinadi.
Differensial - diagnostik yo„nalish bo’yicha izlanishlarda shaxsning kasbiy faoliyat samaradorligini ta’minlash omillariga, kasbga ta’sir ko’rsatuvchi individual psixologik xususiyatlarga va kasbga qo’yilgan talablarga asosiy e’tibor qaratiladi. SHuningdek, unda kasb tanlashning asosini ratsional va ongli faoliyat tashkil etish to’g’risidagi qarashlar o’z aksini topgan (F.Parkinson). Bu yo’nalishda kasbiy rivojlanishga psixotexnik yondashuvni tadbiq etilganligi diqqatga sazovordir Leypsig maktabi psixologlari kasbiy ta’lim uchun eng muhimi individual sifatlarni tarbiyalashdir, degan g’oyani ilgari surishdi. Kasb psixologiyasi inson uchun kasbiy faoliyatning ahamiyatini o’rganib, shaxsning kasbiy shakllanishini tadqiq etadi, shuningdek, yoshlikda kasbiy tasavvurlarni rivojlanishini, kasbiy etuklik determinantalarini ayniqsa, kasbga kirishish va uning hayotga bo’lgan ta’sirini o’rganadi. Differensial - diagnostik yo„nalish bo’yicha izlanishlarda shaxsning kasbiy faoliyat samaradorligini ta’minlash omillariga, kasbga ta’sir ko’rsatuvchi individual psixologik xususiyatlarga va kasbga qo’yilgan talablarga asosiy e’tibor qaratiladi. SHuningdek, unda kasb tanlashning asosini ratsional va ongli faoliyat tashkil etish to’g’risidagi qarashlar o’z aksini topgan (F.Parkinson). Bu yo’nalishda kasbiy rivojlanishga psixotexnik yondashuvni tadbiq etilganligi diqqatga sazovordir Kasbiy yo’nalganlik bu talabaning o’z bilim, tajriba va qobiliyatini tanlagan kasbi sohasida qo’llash uchun shaxsiy intilishidir. SHaxsning kasbiy yo’nalganligi kasbga nisbatan ijobiy munosabat, unga qiziqish va layoqat, shaxsiy tayyorgarlikni takomillashtirish istagi, o’z kasbi sohasida mehnat qilib, moddiy va ma‘naviy ehtiyojlarni qondirishini o’z ichiga oladi. SHuningdek, kasbiy yo’nalganlik kasbiy faoliyat maqsad va vazifalarini tushunishni hamda qabul qilishni nazarda tutadi. Talabalarda kasbiy yo’nalganlikni shakllantirish uchun kasbni egallash imkoniyatlariga ishontirish, bo’lg’usi ishning kelajagiga ishonch hosil qilish, mehnat an‘analarini targ’ib qilish, kasbning ishlab chiqarish va estetik tomonlarini, uning ijodiy xarakterini ko’rsatish zarur. SHaxsning kasbiy kamoloti masalasi uning hayotida muhim o’rin tutadigan faoliyat yo’nalishidir. Bu faoliyat yo’nalishini to’g’ri tanlash va belgilash keng ko’lamdagi shaxsiy muammolarni hal etishga olib keladi. SHunga ko’ra, quyidagi mulohazaga e‘tibor qaratish ancha muhimdir. ―Kasb tanlash – kasb talablaridan kelib chiqib, bir qancha variantlar orasidan shaxsiy xususiyatlari va xislatlari ustuvorligiga ko’ra munosibrog’ini tanlashni bildiradi. Kasb tanlash kasbiy yo’nalganlikka nisbatan bir muncha murakkabrog’ jarayon. CHunki shaxsda kasbga xos xususiyatlar – muayyan kasbni egallashga tayyorgarlik (bilim, tajriba, dunyoqarash doirasining kengligini) darajasining mavjudligini aniqlash talab etiladi. (G.Myunstenbergning, fikricha, individual sifatlar oddiy ijrochilik operatsiyalarning yig’indisi hisoblanadi). Leypsig maktabi psixologlari kasbiy ta’lim uchun eng muhimi individual sifatlarni tarbiyalashdir, degan g’oyani ilgari surishdi. Psixoanalitik yo„nalish vakillari kasbiy rivojlanishning psixodinamik jihatlarini tahlil qilish bilan shug’ullandilar. Ular kasb tanlash va kasbiy rivojlanish asosida tabiiy ehtiyojlardan tortib kompleks psixodinamik mexanizmlar va shaxs tuzilish instansiyalarigacha bo’lgan turli xil ehtiyojlar yotadi, degan g’oya bilan chiqdilar (U.Mozer, L.Zondi, E.Bordin, E.Rou ). Qaror qabul qilish nazariyasi vakillari kasb tanlash jarayonini o’rganish uchun yo’nalganlik ustanovkalarini tadqiq etishga e’tibor qaratdilar. Ularning qarashlariga ko’ra, har qanday kasbni tanlash kasbiy alternativa va qaror qabul qilishga yo’naltirilgan tizimdan iborat (X.Tome, G.Ris, P.Siller, D.Tideman, O’Xar). Bu g’oya vakillari kasb tanlashning sabablari sifatida tanlangan kasbning e’tiborliligi, kasbiy malakalarni talab qilish darajasi, shaxsning kasbga da’vogarlik darajasi, kasbiy ustanovlarning realligini e’tirof etishadi. Taraqqiyot nazariyasi yo’nalishi vakillari rivojlanish nazariyasiga asoslanib ish tutishgan. Bu yo’nalishning izlanishlari akademik psixologik xarakterga ega bo’lib, ilk izlanishlar o’spirinlarni kasb izlashi bilan bog’liq xususiyatlarini asoslashga qaratilgan edi. Ushbu yo’nalish vakillaridan D.Syuper, SH.Byuler va E.Ginsbergning ilk ishlariga tayanib, kasbiy rivojlanish bir nechta bosqichlarga ajratiladi: 1) vujudga kelish bosqichi (tug’ilgandan to 14 yoshgacha), kasbiy fantaziyalarga tayanib kasb tanlanadi; 2) tadqiq etish bosqichi (15-24 yosh), shaxs o’zining imkoniyatlariga mos kasbni tanlashni niyat qiladi; 3) konsolidatsiya bosqichi (25-44 yosh), barqaror shaxsiy pozitsiyaga mos kasbiy faoliyat maydoni o’rnatiladi; 4) saqlash bosqichi (45-64 yosh). Bu davrda shaxsning kasbiy faoliyati hech qayoqqa og’masdan aniqlangan kasbiy faoliyat maydoni bo’yicha kechadi; 5) pasayish bosqichi (65 yosh). Bu bosqichda yangi kasbiy faoliyat roli paydo bo’lib, boshqalarning kasbiy faoliyatini kuzatish etakchi o’ringa chiqadi . Tipologik yo„nalish vakillari kasbiy faoliyatni tipologiyalashtirishga e’tibor qaratadilar (E.SHpranger, D.Xolland). Xolland o’z tipologiyasida shaxsning kompleks mo’ljal olishga yo’naltirilgan bir qator tiplarini ajratishga erishdi: 1. Realistik orientatsiya; 2.Intellektual orientatsiya; 3) Ijtimoiy orientatsiya; 4) Konvensional orientatsiya; 5) Tadbirkorlik orientatsiyasi . Professiografiya. Insonga quyiladigan talablar nuqtai-nazaridan kasblar va uning o’z ichiga olgan ixtisosliklarini umumlashtirib tavsiflanishi professiografiya deyiladi. Professiografiya natijasi professiogramma bo’lib, bir kasb doirasidagi ixtisoslarning insonga, odamlar guruhiga quyishi mumkin bo’lgan talablar asosida tuzilgan umumlashtirilgan tavsifnomalardir. Professiogrammaning bir qismini psixologik professiogramma, qolgan bir qismini – inson psixikasiga quyiladigan talablar, ya’ni kasb qobiliyatlari ro’yxat tashkil qiladi. Professiografiya kasblar klassifikatsiyasini ham o’z ichiga oladi, bu turli mezonlari bilan ifodalanadi: texnologik, gigienik, psixologik va boshqalar. Kasbiy saralashda pedagoglar, psixologlar, fiziologlar, tibbiyot xodimlari va ishlab chiqarish xodimlarning ishtiroki. Turli kasblarning konkret shaxs oldiga qo’yadigan talablari. Haydovchi, muhandis, chilangar, qishloq xo’jalik xodimi, temirchi, kosib va boshqa kasblarning shaxs ruhiyatiga qo’yadigan talablari. Kasbiy saralashda shaxslarning anotomik xususiyatlarini hisobga olish. Ruhiy sifatlarni e‘tiborda tutish haqida ma‘lumot berish. Bosh miya asab tolalarining qo’zg’aluvchanligi va tormozlanuvchanligi haqida tushunchalar berish. Kasbga saralashda shaxs xarakteri, temperamenti va boshqa shaxsiy sifatlarning tutgan o’rni. Kasbga saralashda kasbning shaxsiyatga hamda shaxsiy sifatlarning kasb mohiyatiga ta‘siri masalalari.Har qanday kasbni o’rganish va tavsiflash har doim ma’lum maqsadni ko’zlaydi va shu maqsadga bo’ysunanadi. Professiogrammalar quyidagi vazifalarni bajarishga qaratilgan xillarda bo’lishi mumkin: kadrlar tayyorgarligini asoslashga, gigienik sharoitlarni hisobga olish va uni sog’lomlashtirishga; kasb tanlashni asoslashga; kasbiy maslahat va kasbiy tanlovni asoslashga; mehnatga baho berish normativlarini, mehnat xavfsizligi saviyasini kutarish va boshqalar. Kasbiy ma‘rifat ta‘limi tizimida mehnat qilayotgan pedagoglar bolalarda ana shu besh turdan qaysi biriga qiziqish yoki mayllari borligini aniqlab, ularni rivojlantirib borishlari kerak. Mayl va qiziqishlarni shakllantirishda sinfdan tashqari ishlar, muzeylar, hayvonot bog’i, botanika bog’i, korxonalarga, tabiat bag’riga sayohatlar uyushtirish ham samarali natijalar beradi.