Iqtidorlik genotip va muhit determinasiyasi muammosi sifatida. Iqtidor muammosini o’rganishda uning kelib chiqish manbalarini o’rganish muhimdir.
iqtidorlik-bu irsiyat maxsuli yoki tarbiya natijasidir. Ko’p yillar mobaynida inson qobiliyatlarining bariga iloqiy in'om deb haralgan. Keyinchalik esa 2 ta omillar majmui iqtidorga sabab bo’ladi deb haralmoqda. Bu omillar inotip va madaniy-pedagogikdir. Pedagogika uchun qobiliyat va iqtidor konseptual mazmunga ega, ularning fikricha shart-sharoit ta'sirida ayrim qobiliyatlarni tarbiyalash mumkin. Agar pedagoglarning nuqtai nazariga tayanadigan bo’lsak ular qobiliyat va iqtidorni rivojlanishi uchun ularga yoshligidan boshlab muayyan stimullarni berib borish zarur.
Maktab o’quvchilarining aqliy iqtidorini genetik nazariyasi quyidagicha asoslanadi: 1) aqliy qobiliyatlarni bir chiziqli irsiyatga o’tish xarakteri haqidagi g’oyalar:
2) o’quvchining u yoki guruqga mansubligidan qat'iy nazar tuqma qobiliyatlarni o’zgarmasligiga boqliqligi.
Ushbu nazariya asoschisi F. Galtondir. U o’z vaqtida nasliy omillar shaxs taraqqiyoti yetakchi rolni o’ynaydi degan g’oyani ilgari surgan. F. Galton inson tabiatini yaxshilash usullari va sharoitlarini o’rganishga muljallangan maxsus ilmiy sohaga asos solgan. Bu sohan u yevgenika deb atagan. F. Galton bir necha yillar davomida farovon yashayotgan oila yordamida komil insonlar majmuini yaratishga intilgan (1875). U tomonidan ishlab chiqilgan iqtidorlikni aniqlovchi metodlar (egizaklar metodi va intellekt testlari) haligacha qo’llanilib kelinmoqda harakter yoki tuqma qobiliyatlarni aniqlashga haratilgan va haligacha qayta ishlashni talab etadi. F. Galtonning shogirdlari va izdoshlari K. Pirson, Ch. Spirmen, S. Bert, A. Bine, T. Simonlar uning qarashlarini rivojlantirib "umumiy aqliy qobiliyalar" bevosita "jismoniy intellektda" namoyon bo’ladi qolaversa ta'limga boqliq bo’lmaydi, deb ta'kidlaydilar. Barcha pedagogik-psixologik adabiyotlarda psixika va xulq-atvorlarining nasmiy omillarga boqliqligi tan olinadi biroqquyidagi fikrda jon bor: genotip ta'sirining minimizasiyasidan uning to’liq mutlaqolashuvigacha xulq-atvorga ta'sir etadi. XX asrning 30-40 yillaridan 70-yillariga qadar sovet psixologiyasida mashxur faylasuf E. V. Ilenkovning quyidagi qarashlari shakllanib bordi: insonning yuqori psixik funksiyalari tarkibida mutloq tuqma, genetik xususiyatga ega bo’lgani o’zi yo’q ... insonning butun psixikasi ta'lim tarbiya maqsulidir ya'ni avlardan-avlarga tabiiy-nasmiy yo’l bilan emas, balki "madaniy yo’l bilan" o’tadi. Demak individualning rivojlanishi kognitiv sohaning o’ziga xosligi muhit ta'siriga boqliqdir. Shu bilan biro qatorda ushbu oqim namoyondalari genetipning rolini ham tan olishadi biroq oliy psixik funksiyalaridan rivojlanishida ular hech qanday ta'sirga ega emas deydilar. Bu genetik faktorlar faqatgina anatomofiziologik asos sifatida tushuniladi. Bundan shunday xulosa qilish mumkinki harqanday insonning "anatomo-fiziologik" tuzilishidan qat'iy nazar ta'lim va tarbiya ta'sirida unda turli psixologik va xulq-atvor xususiyatlarini shakllanishi mumkin. Bu yondashuv shartli ravishda "inqilob" nomini oldi. Uning modifikasiyalangan varianti ham bo’lib "funksional" deb nomlanadi. Asosiy g’oya shundan iboratki u yoki bu funksiyalarning shakllanishi ham rivojlanish ham ko’pincha eksplutasiya qilinadi. qobiliyatlar faoliyatda namoyon bo’ladi va shakllanadi (B. G. Ananev, A. N. Leontev,
S. A. Rubinshteyn, B. M. Teplov); ... funksiyalar qanchalik tez qo’lanila boshlansa shunchalik intensiv ravishda ekspluatasiya qilinadi va rivojlanadi (G. Doman, E. Tomas), ushbu nazariya namoyondalari turmush tarzini psixologiya taraqqiyotidagi o’rnini oqlab chiqadilar. Ushbu yondashuvning asoschilaridan biri tarixiy madaniy konsepsiyaning muallifi L. S. Vigotskiyning tasavvuriga, ushbu jarayonlar bola tuqilganidan boshlab bir chiziqda rivojlanadi. U psixologik funksiyalar ginezisini ko’rib chiqib ularning negizida 2 shakl: to’qma va ortirilgan shakl yotganini aniqladi. Ularning birinchisi biologik ikkinchisi tarixiy-madaniyat asosga ega. Bulaning ikkinchisiga asosiy e'tiborni haratgan. Ushbu nazariya ham boshqa nazariyalar kabi zamonaviy yangi bilishga asoslangan ijodiy yondashuvni talab etadi, biroq L. S. Vigotskiyning ko’pgina izdoshlari singari N. Berdyaeva ushbu yondashuvni dogmatik jiqatdan tus olishga sababchi bo’ladi. Psixologiya sohasidagi tadqiqotlarni ta'qiqlanganligi keyinchalik genetikani -"burjua yolqoni" deb atalishi fan taraqqiyotini ancha orqagasurdi va "revolyusion" yondashuv namoyondalarning ko’payishiga sabab bo’ldi. Ushbu xodisaning ta'siri ularoq hozirgi kunda ham iqtidorlikni inkor etuvchilar ham topiladi. qaqiqatdan ham iqtidorli bolalarni amorf ya'ni taraqqiyoti tezlashgan bolalar deb nom qo’yib olganlar. Isbot tariqasida shuni aytish mumkinki tadqiqotchilar guruqi iqtidorlikni mavjud emasligini aniq faktlar bilan isbotlashga urinadilar. Lekin muayyan fan sohasidagi bilimlarni yetishmasligi sababli uni iqtidorsiz deb atash noo’rin. Individ taraqqiyotining inotip yoki muhit ta'siri bilan shartlanganligi ham muqim omildir. Genotiplarning ta'siri qay darajada bo’lsa muhitning ta'siri ham shu darajadadir. Biroq muhitning negativ ta'sirini inobatga olmasdan o’zga chora yo’q chunki noqulay sharoit rivojlanishni cheklab qo’yishi mumkin. Buning negativ ta'sirini diapozonni keng bulishi mumkin: miyadan jaroqat olishdan redagogik-ta'sirgacha Ijodiy iqtidor egasi har qanday negativ ta'sirlarni yengib o’ta oladi.
Ijtimoiy muhitning pozitiv ta'siri qanchalik kam bo’lsa iqdorlikni amlga tadbiqqilish imkoniya muncha keng bo’ladi. N.S.Leytisning ta'kidlaganicha biologik va ijtimoiy muvofiqlik muommasiga to’g’ri yo’nalganlik tabiiy rivojlanish shaxs faolligini va tarbiyaviy ta'sir imkoniyatlarini rolini cheklab qo’yishga asoslangan bo’lishi kerak emas. Kengroq bilimlarga ega bo’lish uchun vaziyatni boshqara olish lozim. Tabiiy taraqqiyotga oid muommolar differensial psixologiyani xususiyatlarini shakllanish jarayoni haqida zamonaviy fan ko’p narsani ochib bera olmaydi, xattoki tabiiy individual, individual yosh davrlari, va ularning ijtimoiy omillar bilan muvofiqligi borasida yagona tushunchaning o’zi yo’q.Ammo endi muammoning differensial jiqatlariga va ushbu sohadagi tadqiqotlarning ahamiyatiga shubqa bo’lishi mumkin emas.(1997)
