Pedagogika-psixologiya kafedrasi shaxs psixologiyasi. Maxsus psixologiya. Iqtidorli bolalar psixologiyasi

K.S.Leytes iqtidorli bolalar haqida. "Iqtidolilik konsepsiyasi" orasida eng ommabopi quyidagidir. "Iqtidorli bola - bu faoliyat ko’rinishida yaqqol o’zini ko’rsata oladigan, muvaffaqiyatga erisha oladigan yoki muvaffaqiyatga potensiali bo’lgan boladir". Biroq bolalik yillarida hammadan uzoqda yashagan bolalar haqida kim eshitmaganq Yaxshi ijtimoiy-pedagogik sharoitlarda ham bolaning aqliy kamolotga ko’z yumib o’tish qollari uchraydi, bunga yo’l qo’yib bo’lmaydi. Bu ana shunday murakkab muammodir. Nima uchun iqtidorning barharor, qaqiqiy tavsifini berib bo’lmaydiq Tushunchaning asl moqiyatini tushunish uchun bolalar iqtidorining qayrioddiy aqliy qobiliyat ekanini va uning yosh xususiyatlariga boqliq ravishda o’zgarib borishini bilib olish zarur. Aqliy taraqqiyot uchun eng avvalo yosh davrlari senzitivligi muqm ahamiyat kasb etadi. Bu bolaning muhitga nisbatan turli yo’nalishdagi reaksiyalaridir: bola reaksiya beradigan narsalarga nisbatan ularning diqqatini jamlash kerak. Yoshdan yoshga o’sgani sari insonda senzitiv davrlarni keltirib chiharadi. Bunday davrda bolalar ayniqsa ta'sirchan bo’lib qoladilar. Afnan shu davrda aqliy sifatlarning rivojlanishi uchun turtki bo’ladi. Yosh jiqatdan yetilishi davrida senzitiv davrlarning kelishi bu bolada tasodifiy qator imkoniyatlarni ochilishiga olib keladi.qolaversa, senzitiv davrlarning kelishi va kechishi davri inotip faktorlar bilan shartlangan bo’ladi. Bu esa o’z navbatida aqliy imkoniyatlarga ham tegishlidir. Boshqacha aytganda iqtidorning yoshga boqliq omillari intellekt xajmini ortishiga olib keladi. Intellektning rivojlanishi shunchaki aqliy kuchni ortishi, boyishini anglatmaydi.
Ko’pincha kichkina bolalarning ruqiyati kattalarnikidan farq qiladi. Yillar o’tishi bilan aqliy darajada sifat o’zgarishlar sodir bo’ladi. har bir yosh davri keyingi yosh davri taraqqiyoti uchun zamin qozirlaydi. Boladagi iqtidor biroz kechroq namoyon bo’lib genetik faktorlar bilan shartlangan bo’lishi mumkin.
Yuqorida keltirilganlardan ma'lum bo’lishicha "iqtidorli bolalar" - shartli ravishda: ular muayyan yosh davridagi aqliy imkoniyatlarni anglatadi. Jiddiy aytganda, "iqtidor" tushunchasi bolaning shaxsiy, aqliy xususiyatlarini namoyon qilishdagi holat tushuniladi. Lekin, bu jiqatga harab bola iqtidorini muqokama qilish qiyin. Chunki, bunda shaxsning intellektual, aqliy qobiliyatlar bilan birga ichki potensialni ham inobatga olish zarur. Iqtidorlilikni erta o’rganish vazifasini o’rganishi quyidagicha aniqlanishi mumkin: yillar davomidagi intellekt qay darajada shaxsiy individual xislatlarga taraqqiyot darajasiga ega ekanini ko’rsatadi.
A.I.Savenkova tadqiqotlari. "O’quv faoliyatini alternativ shaklini tashkil qilish bolalar iqtidorini shakllantiruvchi omil sifatida". Iqtidorlilik konsepsiyasi - nazariy, fundamental muammolardan bo’lib, uni qayta ishlamasdan turib boshqa amaliy muammolarni hal qilib bo’lmaydi. U faqatgina diagnostik masalalar, taraqqiyotni rejalashtirish uchungina asos bo’lib qolmay, maqsad, ta'lim shaklini tashkil qilish mazmuni uni amalga oshirish metodi va vositalaridan iborat pedagogik tizim uchun ham asos bo’lib xizmat qiladi. Bizning keng hamrovli ishlarimiz uchun rus olimlari tomonidan ishlab chiqilgan "Iqtidorlilik konsepsiyalari" ishchi konsepsiya bo’lib xizmat qilmoqda (D.B.Bagoevlenskaya, V.D.shadrikov). ular tomonidan "vositali" va "motivasion" iqtidorlilik komponentlari ajratib ko’rsatilgan. Ushbu an'analardan biri sinf-dars tizimidir. Bizning mutaxassislarimiz uni ta'limni tashkil qilishning yetakchi usulida ko’rsatib kamtarlik qiladilar. Aslida - bu yakka qokim tizimidir. Agar sinf-dars tuzilishini ideal tarzda joriy etish imkoni bo’lganida edi, iqtidorli-ijodkor bolalarni shakllantirish borasida hech qanday gap so’z bo’lmas edi. Agar bizda iqtidorli ijodkorlar paydo bo’lsa, bu albatta sinf-dars tizimining natijasidir.
X1X asrning oxiri XX asrning boshlarida pedagogika tarixida radikal qadamlar ko’rina boshladi. Bu mashqur pedagogik modellardir: "erkin bola uylari" (K.N.Ventsel), "dalton-reja" (Dj.Dyui, Ye.Parkxerst, U.Kilpatrik), "brigadaviy - laboratoriya metodi" (I.F.Svadkovskiy, B.V.Vsesvyatskiy). Bu izlanishlar pedagogikada "sinf-auditoriya" tizimidan "sinf-laboratoriya" tizimiga o’tishga turtki bo’ladi. O’quv faoliyatining ushbu shakli X1X asr oxiri XX asr boshlarida pedagogikada faol ishlab chiqila boshlandi (K.N.Ventsel - Rossiya, O.Dekroli - Belgiya, M.Montessori - Italiya, S.Frene - Fransiya). Ushbu yondoshuv vakillarining fikricha, ta'limning oldida turgan muqim vazifalaridan biri maxsus sharoitlarda bolaning mustaqil ta'lim va tarbiya taraqqiyoti uchun o’zida stimul topa olishini ta'minlashi lozim. Mana shunga binoan quyidagi talablar qo’yiladi: bolaning shaxsiy tajribasiga tayanish, harakatlanishiga o’rgatish, bolani kuzatish va eksperimentga o’rgatish, individual va kollektiv ishni almashtirib turish. Fransuz pedagoglaridan biri S.Frene bolalarning mashqulotlari bir vaqtning o’zida jiddiy va yoqimli, individual va kollektiv, erkin va rejalashtirilgan, aqliy va jismoniy bo’lmoqi lozim deb ta'kidlagan. har bir bola gapirish va kuylash, raqs tushish va yasash, o’qish va sanash imkoniyatiga ega bo’lishi uchun u "atele - burchaklarini" tashkil qilish kerak ekanini aytdi. S.Frenening fikricha bolalarga quyidagilar kerak: qo’qirchoqlar xo’jaligi, tikish, chizish, applikasiya, musiqa, oshxona, suv bilan o’ynash,, loy bilan ishlash, qurilish xom ashyolari bilan ishlash,o’qish, yozish va bular uchun burchaklar zarur. Bir burchakda 6 nafar bola shuqullanishi mumkin. Bolalarning har bir ishi kuzatilib jamoada bolalarning o’zlari tomonida olqishlanishi va tanqid qilinishi kerak. Pedagog esa ularning o’quv tadqiqotlarida yordam berib ularni yo’naltirib turishlari darkor. Uning eng asosiy vazifasi har bir bolaga o’z ritimlarida rivojlanishlari uchun sharoit yaratib berishdir. Pedagogga qo’yiladigan talablardan biri erkin tashabbus bilan ishlash. Bu ta'lim shakli fransiya MTM sida keng tarqalgan.
O.V.Saplina tomonidan o’tkazilgan eksperimentga ko’ra katta bog’cha bolalaridagi ijodiy taraqqiyot uchun predmetli ta'sir ichida o’quv faoliyatining ushbu shakli asosiy sifatida qo’llaniladi. Eksperiment natijasida qator maxsus va o’ziga xos jiqatlar aniqlandi. Biz tomonimizdan bu tayyorlov guruqlarini tayyorlash davomida qo’llaniladi. Bu model an'anaviy ta'limdan tubdan farq qiladi. Bunga ko’ra "progressiv konsepsiya" singari bola ta'lim markazidan joy oladi. Mashg’ulotlar davomida asosiy e'tibor individual tadqiqotchilik faoliyatiga haratiladi. Bolalarning o’zlari mashg’ulotlar davomiyligi va intensivligini, vaqt chegarasini belgilab oladilar.
Bu tizimda pedagog o’zining "diktorgorlik" funksiyasidan voz kechadi. Pedagogning asosiy majburiyati - bolaning tadqiqotchilik tashabbusini kengaytirish va yo’naltirish, turli usullar bilan bolada mustaqillik, ijodkorlik, tashkilotchilikni rivojlantirishi kerak. Tabiyki har bir sinf bir-biridan o’zining betakrorlik 2 asosga ega: o’quvchilarning moyilliklari va individual qiziqishlari va pedagoglarning analogik qiziqishlari. O’quv faoliyatini stimuli va o’z-o’zini boshharuvi bolalarning qiziquvchanligi asosida amalga oshadi va pedagog hamda ijtimoiy muhit tomonidan stimullashtirilib turiladi. Muqim stimullashtiruvchi omillardan biri bu bolalarning bir-birlari bilan muloqotidir.bolalar umumiy maqsad va qiziqishlar asosida guruqlarga bo’linishlari mumkin. O’zgalar bilan muloqotda bo’lish, axborot, tajriba almashishi o’quv izlanuvchanlik ishlarini faol tashkil qilishga yordam beradi. "Sinf-laboratoriya" tizimida bola o’z yo’nalishini aniqlab olib, o’z ustida mustaqil ish olib boradi. Pedagogning vazifasi - har bir bolaga o’zining bazaviy bilim, ko’nikma, malakalarini namoyon qilishga yordam berish.
Tadqiqotlar natijasida ma'lum qonuniyatlar yaratildi. Emperik tadqiqotlarda o’quvi shakli ko’rsatib berildi. Bunday shakl iqtidorli bolalar uchun foyda bersa, iqtidorsizlar uchun kam samara berdi. Iqtidorli bolalar qiziquvchandir, agar pedagoglar tomonidan to’g’ri stimul berilsa eng qiyin topshiriqlar ustida ham berilib ishlaydilar. Ammo, shunday sharoitda oddiy bolalar o’zlarini boshqacha tutadilar. Bu tizimda ochiqini aytsak, ularning ko’pi yo’q bo’lib ketdi. Buning sabablari aniqlanishicha, bolada predmetga nisbatan qiziqish tez so’nib, u bir xil sharoitdagi turmushga o’tib oladi, bir-birini ortidan quvadi, primitiv o’yinlar o’ynaydi va xokozo. V.M.Sluskiy:
iqtidorli bolalar muammosi Ota-onalar birinchi marta iqtidorli bola dunyoga kelganidan so’ng muammoga duch keladilar.
Uning haddan ortiq faolligi ota-onaga noqulayliklar tug’diradi: kam uyqu, tez-tez ovqatlanish. Keyin esa iqtidorli bolakayning faol bilishi jarayonlari bilan boqliq muammolar kelib chiqadi. Bunday faollik qator oqibatlarni keltirib chiharadi: siniq telefon, sochib tashlangan soatlar va tikuv mashinasi - bolaning qo’liga tushgan har qanday predmet uning qiziquvchanligi qurboniga aylanadi. Bu esa ota-onalarni qoniqtirmaydi. Bu muammolar ichida ota-onani xavotirga soladigani - iqtidorli bolalarning xaddan ortiq savol berishi va maktab ta'limining dastlabki bosqichidagi qiyinchiliklar. Gap shundaki, iqtidrli bolalarning asosiy qiziqishlar sohasi erta shakllanadi. Shuning uchun ham maktab fanlari uchun iqtidorli bolalar ko’p vaqt ajrata olmaydilar. Ota-onalar bu muammoni hal qilishlari uchun juda, juda ko’p sabr kerak bo’ladi. Muammoning boshqa tomoni esa - iqtidorli bola va jamiyatdir. Bu muammoning markazida antillektualizm yotadi. Zamonaviy jamiyatda "oddiy", "o’rta" odamlarning "aqllilarga" nisbatan ishonchsizligi kuchli. Buning natijasida ota-onalar ham o’z bolalariga boshhalardek haray boshlaydilar. Natijada ota-ona ham, iqtidorli bola ham qiynaladi. Bu esa ularning o’z-o’ziga bahosi va shaxsiy taraqqiyotiga salbiy ta'sir etadi. O’qituvchi va o’quvchilar talantli bolalar tomonidan intellektual bosimni, iqtidorli bolalar esa muhitning unga nisbatan ishonchsizligini qis qiladilar. Bularni qanday bartaraf etish, qanday qilib iqtidorli bolalarga yordam berish va qay usulda ularning qobiliyatlarini rivojlantirish mumkin.
Afsuski, donodan aqmoq tuqiladi. Ul aqmoqki, otasidan talant va bilimlarni o’rganmaydi. Rudaki Abu Abdullox Mening fikrimcha, iqtidor muammosi juda qiziqarli. M.Matyushkinning maqolasidan ma'lum bo’lishicha bu muammo olimlarni qadimdan qiziqtirgani bilan haligacha javob topilgani yo’q. . .
S.S.Stepanov asosiy muammoni to’g’ri ko’rsatib bergan: "Iqtidorlilik tabiati va ildizlari haqidagi muammo shiddatli baxs-munozaralar predmetidir". Mening fikrimcha, iqtidor muammosini to’liq ochib berish uchun layoqatlarga murojaat qilish lozim. Fikrimcha, barcha bolalar "bir xil"da tuqiladi. Ularning muayyan bilim, ko’nikmalarni egallashi muhitga boqliq. Lekin, hamma narsa genotipga boqliq emas. Albatta, u ham, bu ham bola taraqqiyotiga ta'sir etgani bilan layoqat - bu har bir insonning shaxsiy platformasidir. "Gap shundaki, qobiliyatlar genetik negizlarga ega bo’lib, ular o’z-o’zidan, hech qanday taraqqiyotlarsiz mavjud bo’ladi" - deb yozadi Yu.B.Gippenreyter. aslida qobiliyatlarning o’zi genetik asos emas, balki bu layoqatlardir. Mana necha yildirki xoxlovchilar mashxur gipnoterapevt M.Nyutoning o’limdan keyingi hayot haqidagi shov-shuvli meqnatlari bilan tanishish imkoniga egalar. Turli soha olimlari ish bilan tanishib chiqib ko’p savollarga javob topdilar. Uning kitoblari orqali men qobiliyatlarning negizlari (layoqat) haqidagi savolga javob topdim: 10 yil davomidagi gipnoz seanslaridan ma'lum bo’lishicha, jismoniy o’limdan so’ng inson ruxi "asl uyi"ga qaytadi va u yerda chin hayot muqokamasi boshlanadi. Demak, har birimiz Yerda o’z "vazifamizni" bajaramiz va
ta'lim olamiz. har bir rux o’z yoshiga ega: yosh, hari va boshhalar. Mening fikrimcha, layoqatlar ruxning yoshiga va avvalgi hayotda egallagan bilimlariga boqliq. Layoqat muammosini o’rganish orqali olimlar iqtidorlik muammosini o’rganish orqali olimlar iqtidorlik muammosini hal qilishlari mumkin bo’lar. Albatta hamma ham o’limdan keyirgi hayot haqidagi an'anaviy bilimlardan voz kecha olmaydi. Xulosa o’rnida shuni aytish kerakki iqtidor muammosini ko’pgina olimlar tadqiq qilmoqda va rivojlantiruvchi dasturlar ishlab chiqmoqda dasturlar ishlab chiqmoqda. O’ylashicha muammo yuzasidagi tadqiqotlar emas, balki ularning xulosalari, bolalarning iqtidorini rivojlantirishga yordam beruvchi dasturlari muqim.