Pedagogika kk

 

Paydalanilg`an a`debiyatlar: 

1. Karimov I.A. Barkamol avlod- O`zbekiston taraqqiyotining poydevori. 

Tashkent.1997. 

2. Karimov I.A Milliy istiqlol g`oyasi: asosiy tushunchalar va tamoyillar Tashkent. 

2000 

3. Karimov I.A Sog`lom avlod-xalqimiz kelajagi. «Xalq so`zi» gazetasi 8-dekabr 

1999 

4. O`zbekiston Respublikasinin` «Ta`lim to`g`risidagi» Qonuni. Toshkent 1997 

5. Kadrlar tayyorlashning milliy dasturi. Toshkent,1997 

6. Ibragimov X.I. Abdullaeva Sh.A. Pedagogika. Oquv qullanma. Toshkent 2005 

---

 

9 

7. Abdullaeva Sh.A. Uquvchilarni pedagogik tashxislashda qo`llaniladigan 

metodlar. Xalq ta`limi 2003№3,40-45-bet 

8. Abdulla Avloniy. Muxtasari tarixi anbiya va tarixi islom. T. Fan,1994 293-bet 

9. Klauer K. Pedagogicheskoe diagnostirovanie. M. Logos,1999.421-str..3 

 

 

 

 

Aniq  izertlew  predmetine  iye  bolg`an  pedagogika  pa`ni  de  basqa  pa`nler 

siyaqli  o`z  mazmunin  jaratiw  ha`m  materiallar  toplaw  ushin  arnawli  usil  ha`m 

qurallardan paydalanadi. Olar pa`nnin` metodlari dep ju`ritiledi.   

Metod  (lotinsha  «metodos»-jol)  izertlew  joli,  teoriya,  ta`liymat  degen 

ma`nisti  bildiredi.  Ilimiy  tu`sinik  sipatinda  «metod»  so`zi  ken`  ma`niste  belgili 

maqsetke  erisiw  joli,  tar  ma`niste  ta`biyat  ha`m  ja`miyetlik  turmis  ha`diyseleri 

ha`m  de  nizamliliqlarin  biliw  maqsetinde  qandayda  waziypani  sheshiw  usilin 

bildiredi. 

 Pedagogikada  sonday  arnawli  metodlar  bar  olar  ja`rdeminde  ta`lim-

ta`rbiya  protsessine  tiyisli  ahmiyetli  faktler,  tu`rli  pedagogikaliq  waziypalar 

mazmuni, mexanizmleri, o`zgeshelikleri u`yreniledi. 

Pedagogikaliq 

izertlew 

basqishlari 

to`mendegilerden 

ibarat: 

mag`liwmatlardi  jiynaw,  na`tiyjelerdi  ja`mlew,  izertlew  boyinsha  mug`darliq 

analiz,  korreliattsiya  koeffitsientli  grafiklerin  du`ziw,  na`tiyjelerdin`  durislig`in 

ta`miyinlewshi mag`liwmatlardi jiynaw, ta`lim-ta`rbiya tiyisli isshi diagnozdi ilgeri 

su`riw,  oni  teoriyaliq  ha`m  a`meliy  ta`repten  sinawdan  o`tkeriw,  arnawli 

metodikasin islep shigariw ha`m basqalar. 

Obektiv  dun`yani  biliw,  teoriyada  neni  u`yreniw  kerek,  kimdi  qanday 

tarbiyalaw kerek degen ma`seleler bar bolip, olar o`z-ara baylanisli. 

Pedagogika  pa`ni  o`z  mazmunin  bayitiwda,  janalawda  bar  pedagogikaliq 

ha`diyse  ha`m  teoriyalardi  onin`  waziypalari  ha`m  maqsetine  muwapiq  usillari 

menen  u`yrenedi.  Usi  ilimnin`  ilimiy-izertlew  metodlari  degende  jas  a`wladti 

---

 

10

tarbiyalaw,  bilimli  etiw  ha`m  oqitiwdin`  real  protsesslerine  ta`n  bolg`an  ishki 

baylanis  ha`m  qatnaslardi  tekseriw,  biliw  jollari,  usillari  ha`m  qurallarinin` 

jiyindisi tu`siniledi. 

Pedagogika pa`ninin` ilimiy-izertlew metodlari: 

Baqlaw  metodi  ta`lim-ta`rbiya  protsesslerinin`  a`meldegi  jag`dayi  menen 

tanistiradi,  olardin`  na`tiyjelerin  biliwge  ja`rdem  beredi  ha`m  sol  tiykarda 

jaratilg`an  jan`a  ashiliwlar  ushin  da`liller  jiynaw  imkaniyatin  beredi.  Bul  usil 

birqansha  qospali  bolip,  na`zerde  tutilg`an  maqset  qanday  a`melge  asirilatug`inin 

aniqlaw,  oqitiwshi  ha`m  oqiwshilardin`  o`z-ara  qatnaslari,  jeke  o`zgesheliklerin 

salistiriw ushin da qollaniladi. 

Ta`biyg`iy  baqlaw  arqali  oqiwshilardin`  pa`nlerdi  o`zlestiriwleri,  olardin` 

minez-qulqi ha`m mashqalalarindag`i o`zgerislerdi esapqa aliw ha`m tiyisli ta`lim-

ta`rbiyaliq ta`sir ko`rsetiw jollarin belgilew ushin qollaniladi. 

Ilimiy  baqlawlar bolsa    oqiwshilardin` ta`biyg`iy  jag`dayin  g`ana  emes,  al 

olardin`  ilimiy  ko`z-qaraslarinin`  qa`liplesiwi,  pikirlew  protsessinin`  ku`shi, 

na`tiyjeler shigariwdag`i aktivliligin aniqlaydi, olardi analizleydi. 

Pedagogikaliq  izertlewlerde  gurrin`lesiw  metodinin`  orni  ta`lim-ta`rbiya 

protsessin jaqsilaw yaki jaratilg`an ilimiy diognozlardin` qanshelli duris ekenligin 

aniqlaw  maqsetinde  gurrin`  metodinan  paydalanadi.  A`dette,  gurrin`  metodi 

oqitiwshi  ha`m  oqiwshilar  ja`ma`a`ti  menen,  ata-analar  ha`m  ken`  ja`ma`a`tshilik 

penen jeke ha`m toparli tartipte alip barilg`anda qollaniladi. Bunda gurrin` metodin 

tan`lawdan aldin joba du`ziledi, oni a`melge asiriw jollari belgilenedi, na`tiyjeleri 

analizlenedi ha`m tiyisli juwmaq jasaladi. 

Balalar  do`retiwshiligin  u`yreniw  metodi  balalar  do`retiwshiligin 

u`yreniwde  mektep  oqiwshilarinin`  o`zine  say  individual  iskerligine  tiyisli  faktler 

analizlenedi,  belgili  juwmaqqa  keledi.  Bunda  oqiwshilardin`  tu`rli  jaziw 

da`pterleri,  ku`ndelikleri,  jazg`an  xatlari,  qosiq  ha`m  gurrin`leri,  aldag`i  jobalari, 

shig`armalari, esabatlari olardin` dun`yag`a ko`z-qarasi ha`m ruxiyatin u`yreniwde 

derek bolip xizmet etedi. 

---

 

11

   Bul  metod  arqali  oqiwshilar  arasinan  jetilisip  shig`ip  atirg`an  qa`biletli 

jaslar  aniqlanip,  olar  menen  ayriqsha  jumis  alip  bariladi.  Balalar  do`retiwshiligin 

to`mendegi protsesslerde alip bariw mu`mkin:  

-pa`n olimpiadalari; 

-temalar boyinsha konkurslar; 

-mektepler boyinsha ko`rgizbeler; 

-jarislar; 

-sayaxatlar ha`m t.b. 

 Ilimiy  izertlewde  test,  sorawnamalar  metodi  jetekshi  metod  sanaladi. 

Sorawnama-anketa  metodi  qollanilg`anda  ilimiy  diagnozdin`  jan`alig`in  biliw, 

aniqlaw, oqiwshilardin` jeke yaki toparli pikirlerin, qaysi ka`sipke qizig`atug`inin, 

keleshek  arzu  u`mitlerin  biliw  ha`m  tiyisli  juwmaq  shig`ariw,  usinislar  beriw 

maqsetinde o`tkeriledi. 

Test  sinawlari  o`tkeriwden  maqset  az  waqit  arasinda  oqiwshilardin` 

bilimlerin  aniqlaw ha`m  bahalaw.  Test  sorawlarinin` orni ha`m  olardin`  mazmuni 

boyinsha  tu`rlishe  du`ziliwi,  oqiwshilardin`  o`z  betinshe  pikirlewin  o`siredi, 

keleshekti real bahalaw qa`biletin rawajlandiradi. 

Mektep  hu`jjetlerin  analizlew.  Bul  metod  arqali  oqitiwshilar  ha`m 

oqiwshilar ja`ma`a`ti olardin` pedagogikali` iskerligi haqqinda aniq mag`liwmatlar 

alinadi.  Mektep  hu`jjetleri  degende  oqitiwshi  ha`m  oqiwshilardin`  sani, 

oqiwshilardin`  jeke  hu`jjetleri,  klass  jurnallari,  ku`ndelik  da`pterleri,  buyriq 

da`pterleri,  pedagoglar  ken`esinin`  qararlari  da`pteri,  mekteptin`  jobadag`i  pul 

esabi ha`m onin` sariplaniwina tiyisli hu`jjetleri ha`m basqalar tu`siniledi. 

  Eksperiment-ta`jiriybe  sinaw  metodi  «ekcperiment»  so`zi  latinsha  «sinap 

ko`riw» ma`nisin bildiredi. Eksperimental ta`jiriybe isleri tiykarinan ta`lim-ta`rbiya 

protsessine  tiyisli  diagnoz  yaki  a`meliy  islerdin`  usiniw  protsesslerin  tekseriw, 

aniqlaw maqsetinde qollaniladi. 

   Eksperiment metodi jag`dayg`a qaray 3 tu`rde o`tkeriledi. 

1. Ta`biyg`iy eksperiment 

2. Laboratoriya eksperimenti 

---

 

12

3. A`meliy ta`jiriybe  

Statistikaliq mag`liwmatlardi analizlew pedagogikaliq izertlew statistikaliq 

mag`liwmatlarsiz,  olardin`  analizlewisiz  o`zligin  ko`rsete  almaydi.  Tek  g`ana 

ilimiy izleniwler tarawinda emes al xaliq ta`limi tarawinda ajiratilg`an qarjilardin` 

arttiriliwi,  xaliq  ta`limi  mekemelerinin`  artip  bariwi,  sabaqliq  ha`m  oqiw 

qollanbalari,  ko`rsetpeli  qurallar,  oqitiwshi  kadrlar  tayarlaw,  mektep  qurilisi, 

xojaliq sha`rtnamalari ha`m olardan tu`sip atirg`an qarjilar statistika metodi arqali 

aniqlanadi. Statistikaliq usil aniq bolsa ilimiy-izertlewdin` bahasi joqari boladi.   

Pedagogikaliq 

izertlewde 

matematika 

ha`m 

kibernetika 

metodi. 

«Kibernetika»  so`zi  yunon  tilinen  aling`an  bolip  «ro`ldi  orinlayman»  degen 

ma`nini bildiredi. Kibernetika islep shig`ariwdi, texnikani, tiri organizmlerdi, adam 

iskerligin  basqariwdin`  uliwmaliq  nizamliliqlarin  ha`m  qurallarin  islep  shig`adi. 

Onin`  mazmuni  axbarot  beriw,  da`stu`rlestiriw,  algoritmler,  basqariwshi  sistema, 

model jasaw siyaqli tiykarg`i teoriyalarda o`zligin ko`rsetedi. 

Oqitiw  teoriyasi,  a`meliyatinda  esaplaw  matematikasi  ha`m  kibernetika 

mashinalari ja`rdeminde bir tilden ekinshisine awdariw, da`stu`rli ta`lim ha`m oni 

mashina  arqali  basqariw,  oqitiwdi  bekkemlew,  bahalaw  arqali  ta`lim-ta`rbiya 

na`tiyjeliligin  asiriw,  differentsial  ha`m  individual  ta`lim  beriw,  mektep  esabatin 

mashinalar ja`rdeminde du`ziw siyaqli protsessler orinlanbaqta. 

 Demek,  pedagogika  pa`ni  o`z  mazmunin  bayitiw  ha`m  jan`alaw 

maqsetinde  bar  bolg`an  pedagogikaliq  ha`diyse  protsesslerdi    onin`  maqseti  ha`m 

waziypalarina muwapiq keletug`in usillari menen u`yrenedi. 

Ilimiy  –  pedagogikaliq  izertlewlerdin`  qurami  og`an  ilimiy-izleniwlerdin` 

ol yamasa bul elementlerin kiritiw menen baylanisli ha`r qiyli o`zgerislerdi bastan 

keshiredi.  Bizin`she,  ilimiy-pedagogikaliq  izertlewler  bir  qansha  uliwmalasqan 

ko`riniste  beriw  mu`mkin.  Ilimiy-pedagogikaliq  izertlewler  to`rt  u`lken  bloktan 

ibarat: 

1-blok-tayarliq isleri 

2-blok-izertlewdi o`tkeriw 

3-blok-izertlewge juwmaq jasaw 

---

 

13

4-blok-izertlew na`tiyjelerin bahalaw. 

 Tayarliq isleri protsessi-birinshi basqishta ta`limnin` ja`miyet za`ru`rlikleri 

maydang`a  taslang`an  rawajlaniw  jollari  u`yreniledi  ha`m  ilimiy-pedagogikaliq 

izertlew mashqalasi qoyiladi. 

Bul  basqishta  mashqalanin`  isshen`lik  da`rejesi  ko`rsetiledi,  onin`  ta`lim 

sistemasi yaki pedagogika teoriyasinin` ahmiyetli mashqalasin islep shig`iw ushin 

za`ru`rligi tiykarlap beriledi. Izertlewshi sol mashqala boyinsha bilimlerdi ja`miyet 

za`ru`rligi ushin qanshelli a`hmiyetli ekenligin tu`sinip jetiwi kerek.     

Da`slepki    mag`liwmatlar  menen  qon`si  pa`n  tarawlarinda  qanshelli 

da`rejede  sheshiw  kerekligin  na`zerde  tutiw  kerek.  Ilimiy-pedagogikaliq 

izertlewlerdin`  bul  basqishindag`i  en`  a`hmiyetli  ma`sele  –bul  tema  mashqalasin 

aniqlap aliw. 

Tayarliq  islerindegi  ekinshi  basqish-bul  tema  tan`law  ha`m  onin` 

a`hmiyetliligin 

ilimiy 

ta`repten 

tiykarlaw. 

Tema 

menen 

mashqalanin` 

baylanislilig`i  pedagogika  pa`ni  metodologiyasinda  en`  a`hmiyetli  ma`selelerden 

biri  esaplanadi.  Temag`a  qarag`anda  bag`dar  tu`sinigi  birqansha  uliwmaliraq, 

sebebi  ol  bir  qiyli  temalardi  baylanistiriwshi  bolip  esaplanadi.  Bunday  jag`dayda 

mashqalani  temanin`  mazmuni  jag`inan  aniqlamasi  sipatinda  qaraw  lazim,  sebebi 

pedagogikaliq  xizmettin`  qandayda  bir  bo`liminin`  mashqalali  jag`dayi 

sa`wlelenedi. 

Tayarliq  islerinin`  keyingi  basqishinda  izertleu  ob`ekti  aniqlanadi,  onin` 

maqset ha`m waziypalari ko`rsetiledi, sonday-aq, isshi gipoteza islep shig`iladi. 

Izertlew ob`ektin aniqlap atirip ne qaralip atir degen sorawg`a juwap beriw 

kerek.  Izertlew  predmeti  bolsa  ilimiy  tekseriw  ta`repin  belgileydi,  ob`ekt  qanday 

qaraliwi haqqinda oylawdi payda etedi. 

Ilimiy-pedagogikaliq  izertlewler  alip  bariwda  tayarliq  islerinin`  gezektegi 

basqishinda isshi joba-prospekt du`ziledi. 

A`dette, joba-prospekt o`z ishine to`mendegilerdi qamrap aladi: 

1.

 

Kirisiw. Mashqalanin` qoyiliwi. Temanin` a`hmiyetliligin tiykarlaw. 

---

 

14

2.

 

Izertlew  mashqalasi,  onin`  maqseti,  izertlew  gipotezasi,  ob`ekt, 

predmeti, izertlew ma`seleleri. 

3.

 

Izertlewdin` shamaliq qurami. Baplar ha`m paragraflardin` atlari. 

4.

 

Izertlewde ko`zde tutilg`an mazmun. 

5.

 

Izertlew  metodikasi.  Jumis  babinda  izertlewdin`  qanday  metodlari 

ha`m formalari qollaniliwi tiykarlap beriledi. 

6.

 

Ta`jiriybege tiyisli materiallar, eksperiment alip bariw ushin hu`jjetler 

ko`rsetiledi. 

Izertlewler o`tkeriw to`mendegi basqishlardan turadi: 

-  tan`lang`an  mashqala  boyinsha  materiallar  toplanadi  ha`m  olar 

u`yreniledi; 

-eksperimental  materiallarin  islep  shig`iw  ha`m  olardi  da`slepki 

tekseriwden o`tkeriw; 

-pedagogikaliq  texnologiyalardi  islep  shig`iw  ha`m  olarg`a  du`zetiwler 

kiritiw; 

-eksperiment  o`tkeriw,  onin`  na`tiyjelerin  maydang`a  taslang`an  ilimiy 

diagnozg`a sa`ykesliligin aniqlaw. 

Birinshi  basqishta  izertlewshi  mashqalanin`  teoriya  ha`m  a`meliyattag`i 

isshen`lik jag`dayin analizlew kerek.  

Izertlew alip bariwdin` keyingi basqishinda eksperimental materiallar islep 

shig`iw ha`m olardi tekserip ko`riw a`melge asiriladi. Ortag`a taslang`an diagnozdi 

tekseriw  maqsetinde  izertlewshi  ta`repinen  sinaw  yaki  tekseriw  yaki 

aydinlastiriwshi  eksperiment  sho`lkemlestiriledi.  Bunda  eksperimental  isler 

metodikasinin`  o`zin  puxta  islep  shigiw  za`ru`r,  izertlenip  atirg`an  mashqala 

boyinsha  kerekli  eksperimental    materiallardi  tan`law  lazim.  Da`slepki 

tekseriwlerge  juwmaq  jasawda  joba  ha`m  isshi  gipotezaga  du`zetiwler  kiritiw 

kerek, bul bolsa ilimiy-pedagogikaliq izertlewler u`stinde  alip barilatug`in keyingi 

isler na`tiyjeliligine de ja`rdem beredi 

---

 

15

Ilimiy-pedagogikaliq  izertlewler  qurami  ekinshi  bloginin`  song`i  basqishi 

eksperimmental isler alip bariwdi na`zerde tutadi ha`m to`mendegilerdi o`z ishine 

aladi: 

-islep shig`ilg`an materialdi eksperimental tekseriw; 

-materiallardi ha`r qiyli jag`daylarda sinawdan o`tkeriw; 

-izertlew na`tiyjelerin analizlew; 

-izertlew islerin baspadan shig`ariw. 

Ilimiy-pedagogikaliq  izertlew  quraminin`  u`shinshi  blogi  izertlewge 

juwmaq jasaw bolip, ol eki tiykarg`i basqishtan du`zilgen: 

-izertlew na`tiyjelerin hu`jjetlestiriw; 

-izertlew na`tiyjelerin a`meliyatqa alip shig`iw. 

Izertlew  na`tiyjeleri,  a`dette,  juwmaqlawda  beriledi.  Izertlewge  juwmaq 

jasaw  qolg`a  kiritilgen  na`tiyjelerdi  uliwmalasqan  variantta  ilimiy  is  ko`rinisinde 

hu`jjetlestiriwdi na`zerde tutadi. 

Alip barilg`an izertlew na`tiyjeleri a`meliyatqa eki usil menen beriledi: 

-aling`an na`tiyjeler tuwridan-tuwri tutiniwshilarg`a usiniladi; 

-alingan  natiyjeler  teoriyaga  kiritiledi  ha`m  ol  teoriyani  bayitqan  halda 

birgelikte a`meliyatqa  o`z ta`sirin o`tkeredi. 

Ilimiy-pedagogikaliq izertlewler quraminin` song`i to`rtinshi blogi izertlew 

na`tiyjelerin bahalawdi na`zerde tutadi o`z ishine izertlew na`tiyjeliligi ta`replerin 

islep  shig`iw  ha`m  u`yrenilip  atirg`an  mashqala  boyinsha  jan`a  bag`darlardi 

aniqlawdi ko`zde tutadi.  

Fundamental  izertlewler  na`tiyjeliliginin`  jetekshi  bag`darlarinin`  biri  –

izertlewdin`  teoriyaliq  a`meliyati.  Fundamental  izertlewdin`  bas  bag`dari  onin` 

na`tiyjelerin rawajlandiriwg`a onin` ishki logikalilig`ina ta`siri. 

Ilimiy-pedagogikaliq  izertlewler  na`tiyjeliliginin`  ekinshi  a`hmiyetli 

bag`dari-bul  onin`  jan`alig`i.  Bul  bag`dar  izertlewdin`  teoriyaliq  a`hmiyeti  menen 

bekkem baylanisqan. 

Pedagogika  tarawindag`i  izertlewler  na`tiyjeliliginin`  gezektegi  bag`dari 

dep  ilimiy  istin`  konseptuallig`in  yag`niy  izertlewshinin`  teoriyaliq  ha`m 

---

 

16

metodologiyaliq  ko`z-qarasin  u`yrenilip  atirg`an  mashqalanin`  ha`r  ta`repleme 

tiykarlap 

beriliwin 

aytiw 

mu`mkin. 

Izertlew 

konseptuallilig`i 

ilimiy 

tiykarlang`anliq penen bekkem baylanisli boladi. 

Pedagogikanin` ilimiy-izertlew metodlari qanshelli tuwri tan`lansa, ta`lim-

ta`rbiya  mazmunin`  jan`alaw  sonday  da`rejede  jaqsilanadi  pedagogika  pa`ni  de 

bayip baradi.  

---

 

17