Pedagogika kk

Paydalang`an a`debiyatlar: 

1. I.A.Karimov. Barkamol avlod 

–

 Uzbekiston taraqqietining poydevori. T-1997 y 

2. I.A.Karimov. Uzbekiston XXI- asr bosag`osida. T-1997 y 

3. I.A.Karimov. Barkamol avlod arzusi. T-2000 y. 

4. I.A.Karimov. Yuksak manaviyat engilmas kuch. T-2008 y. 

5. K.Xoshimov, E.Nishanova, M.Inomova, R.Xasanov. Pedagogika tarixi. T-1996 

y. 

6. Uzbek pedagogikasi tarixi. A.Zunnonov.  T-1997 y. 

7. Avestoda axloqiy ta`limiy qarashlar. J.Yuldoshev, S.Xasanov. T-1992 y. 

8. J.Bazarbaev. Milliy ideya 

–

 bizin` ideyamiz. N-2003 j 

9. M.Xayrullaev. Uzbek pedagogikasi antologiyasi. T-1995 y 

10. Qarakalpakstanda ta`lim 

–

 ta`rbiyaliq oylardin` qa`liplesiwi ha`m rawajlaniwi.  

U.Alewov.  N-1993 j. 

---

 

33

«Avesto»  diniy  muqaddes  kitap  boliwi  menen  birge,  adamzatti  a`dep-

ikramliliq  penen  qurallandiratug`in  tariyxiy-a`debiy  estelik.  Uliwma  insaniy 

qa`diriyat  kitabi  jaslarimiz  ushin  en`  kerekli  miynetlerdin`  biri.  Kitaptin`  basqa 

miynetlerge qarag`anda o`zine ta`n o`zgeshelikleri sonnan ibarat. 

      Bul  kitapta  adamzat  tsivilizatsiyasi  do`retken  ma`deniy  miyraslardin`  en` 

da`slepkisi  bolg`an  ha`m  bunnan  keyingi  milliy  ja`ne  du`n`yaliq  ruwxiy 

rawajlaniwdin`  sarqilmas  bulag`i  bolg`an  zardushtiylik  dininin`  muqaddes  kitabi 

«Avesto»  ondag`i  filosofiyaliq,  ja`miyetlik  siyasiy,  huqiqiy  ideyalar,  gumanitar, 

tabiyattaniw ha`m meditsinag`a tiyisli bo`limler ken` tu`rde bayan etilgen. 

      Zardusht  a`dalatliliq  ha`m  jaqsiliq  ushin  gu`resken  o`z  zamaninin`  ulli 

danishpani  bolg`an  tariyxiy  shaxs.  Ol  o`tmishte  jasag`an  babalarimiz  arasinan 

shiqqan diniy isker boliw menen qatar, uliwma insaniy qa`diriyatlardi binyat etken 

ha`m  olardi  a`meliy  iske  asirg`an,  a`wladlardan 

–

  a`wladlarg`a  jetiwi  ushin 

ma`n`gilik  nurin  sepken  muqaddes  tulg`a.  Ol  zardushtiylik  dininin`  tiykarin 

saliwshi  boliw  menen  qatar  Shig`istin`  birinshi  filosofi,  ta`biyat  izrtlewshisi, 

shayiri.  Ol  bizin`  eramizdin`  aldin`g`i  588-jili  tuwilg`an.  Kitapta  ko`rsetiwinshe 

ko`pshilik  alimlardin`  tastiyiqlawinsha,  Zardushtiylik  dini  Xorezmde,  yag`niy 

Doitie  (A`miwdar`ya)  da`r`yasi  boyinda  payda  bolg`an.  Bul  dinnin`  muqaddes 

kitabi  «Avesto»  patsha  Vishtasptin`  pa`rmani  boyinsha  on  eki  min`  altin 

taxtashalarg`a  jazilg`an,  son`inan  bull  jaziwlar  qaramaldin`  terisine  altin  ha`ripler 

menen  ko`shirilgen.  Eger  de  «Avesto»  so`zin  qarakalpak  tiline  awdarg`anda 

«qatan` tu`rde ornatilg`an nizam 

–

 qag`iydalar» degendi an`latiw menen qatar, bull 

muqaddes  kitap  ulli  quday  Axuramazdanin`  Zardusht  payg`ambar  arqali 

adamlarg`a  jibergen  so`zi.  Al,  ulli  babamiz  Zardusht  77  jasinda  ko`p  qudayliliq 

dini wa`killeri ta`repinen o`ltirilgen. Ha`mmesinen beter ashinarli bolg`an waqiya, 

Beruniy  o`zinin`  «O`tken  a`wladlardan  qalg`an  estlikler»  kitabinda  jazg`aninday, 

Aleksandr Makedonskiy «Avesto» ni o`rtetip jibergeni bolip tabiladi. Dushpannin` 

jawiz ha`reketi na`tiyjesinde babalarimiz o`zlerinin` ma`nawiy ma`datkari bolg`an 

altin g`aziynesinin`  tup nusqasinan ayirilip qalg`an. Al, bul muqaddes kitapti qayta 

tiklew  bizin`  eramizdan  alding`i  250-  jillardan  baslanip,  bizin`  eramizdin` 

---

 

34

u`shinshi a`sirlerine shekem dawam etken. A`lbette qa`nshelli ha`reket etilse de joq 

etilip jiberilgen miyrasti burin`g`i nusqasinday etip qayta tiklew mu`mkinshiligi az 

ekenligin  esapqa  alsaq,  qata  tiklengen  nusqa  21  kitaptan  turg`an.  Onin`  348  babi 

bolip, 345700 so`zden ibarat.  

      Bizin`  ata-babalarimiz  a`yyemgi  da`wirlerden  baslap  islam  dini  payda 

bolg`ang`a  shekem  Zardushtiylik  dininin`  qag`iydalari  onin`  muqaddes  kitabi 

«Avesto»  ko`rsetpeleri  boyinsha  jasag`an.  «Avesto»  boyinsha  adamzat  u`sh 

printsiptei a`dep 

–

 ikramliliq qag`iydani basshiliqqa alip jasawi tiyis: a`diwli pikir, 

a`diwli so`z ha`m a`diwli a`mel.  Mine, usi u`sh printsip a`yyemgi babalarimizdin` 

moralliq kodeksi bolg`an. 

      Onda  bala  ta`rbiyasi  u`sh  bag`darda  alip  bariliwi  kerekligi  ko`rsetilgen. 

Birinshi diniy ha`m a`dep 

–

 ikramliliq ta`rbiyasi, ekinshi dene ta`rbiyasi, u`shinshi 

oqiw  ha`m  jaziwg`a  u`yretiw.  Balalar  jeti  jastan  oqiwg`a  berilgen.  Uliwma 

alg`anda, sap deneli, a`skeriy islerge tayar, ruwxiy pa`k, a`dep 

–

 ikramli boliwg`a 

ta`rbiyalang`an. 

      «Avesto»  da  insan  o`z  o`miri  dawaminda  suwdi,  topiraqti  tti  uliwma 

du`n`yadag`i  barliq  na`rselerdi  pa`k  ha`m  pu`tin  saqlawg`a  minnetli,  jer,  suw, 

hawa,  otti  buzg`an  adamg`a  400  qamshi  uriw  jazasi  beriledi.  Muqaddes  kitapta 

berilgen bull qatan` jazalar babalarimizdin` jasag`an da`wirinde-aq, ta`biyatti ha`m 

qorshag`an ortaliqti muqaddes na`rseler sipatinda saqlawdin`, ekologiyaliq sana 

–

 

sezimdi  ta`rbiyalawdin`  a`hmiyetli  waziypa  ekenligine  itibar  beriwi  ta`rbiyaliq 

nasiyatqa toli miyras ekenliginen derek beredi. 

      Uliwma  «Avesto»  milliy  o`zligimizdi  qa`liplestiriwde    paydali  miynet 

«Avesto»dan  ele  de  ko`birek  miyrasliq  u`lgilerdi  aliwimiz  kerek.  Onnan  ruwxiy 

nar  aliw  arkali  o`tmishimizde  jasag`an  ata-babalarimizdin`  uliwma  insaniy 

qa`diriyatlardi  qa`nshelli  qa`dirlep  kelgenligin  sezemiz.  Sebebi,  ol  xalqimizdin` 

turmisi menen ma`deniyatinin` tiykarg`i o`zegi. Sol sebepli de Prezidentimiz Islam 

Karimov  bilay  degen  edi:  «Biz  ja`ha`n  maydaninda  ku`ni  keshe  payda  bolg`an 

xaliq  emespiz.  Bizin`  milletimiz,  xalqimiz  a`yyemgi  Xorezm  jerinde  «Avesto» 

---

 

35

payda  bolg`an  zamanlardan  berli  o`z  turmisi,  o`z  ma`deniyati,  o`z  tariyxi  menen 

jasap kiyatir» 

      Quran  arabtin`  «Qaraa»  -  «oqimaq»  -  degen  so`zinen  alinip  «oqiw  yamasa 

oqitilatug`in kieli» degen ma`nisti an`latadi. Bul kitapti «Kalamiy sharif» «Kalami 

allax» dep atag`an. 

      Quran  610 

–

  632-  jillar  dawaminda  yag`niy  22-  jil  dawaminda  Ja`brayim 

perishte  arqali  Muxammedke  u`yretilip  Zayd  Ibn  Sabit  ta`repinen  632-  jil  xatqa 

tu`sirilgen. 

      Muxammed  Ibn  Abdullanin`  ta`lim 

–

  ta`rbiyaliq  ko`z

–

qaraslari  onin` 

du`n`yag`a tu`siniginde orin alg`an asketizm ha`m mistizm menen baylanisatug`in 

panteizm ja`n sufizm ta`limati tiykarinda qa`liplesken. 

      Payg`ambar  su`yengen  ideyalizm  ruwxiy  dun`ya  menen  turmisliq  praktikani 

baylanistirip  alip  bariwshiliq  ta`biyatina  iye  edi.  Ko`z-qaraslarinda  turmisliq 

waqiyalardi duris sheshiw shiyi ushirasti. Ol qudaydi barliq na`rsenin` tiykari dep 

aytqan menen is ju`zinde ko`pshilik orinda turmistin` bergen ob`ektiv sheshimleri 

using`an ideyalardi ta`riypledi. Usi dun`yag`a tu`sinigi tiykarinda ta`lim 

–

 ta`rbiya 

mazmunin  a`lemdi  jaratiwshi  pa`rwardigardan  waziypa  etip  alg`anlig`in,  sonday-

aq  ja`miyetlik  turmistin`  o`zi  adamlardi  Alla  sipatlarina  iye  etip  qa`liplestiriwdi 

talap 

etkenligin, 

adamlardin` 

jaqsi 

ja`miyette 

jasawinda 

basshilardin` 

danishpanlig`i  u`lken  a`hmiyetke  iye  bolatug`inin,  ja`miyetlik  turmis  tuwrali 

haqiyqatti aytiw kerekligin, duris pikirlerdi aytiw aqil menen oylawdin` na`tiyjesi 

ekenligin  turmisti  jaqsi  qa`siyetlerge  bay,  bekkem  etiw  ushin  basshilar 

danishpanliq  penen  is  etiwi  tiyisligin  bayanladi.  Ol  u`lken  ja`miyetlik  o`zgerisler 

islew  ta`reptari  boldi.  Adamlardi  jikke  ayirip,  bir-birine  qarama-qarsi  qoyiw 

musilmannin`  isi  emesligin,  ilg`iy  jaman  adamlar  qalg`anda  g`ana  aqir  zaman 

bolatug`inin,  aqir  zamannin`  aldin  aliw  ushin  jaman  adamlardi  boldirtpaytug`in 

ta`rbiyag`a  ku`sh  saliw  lazimlig`in,  ta`rbiya  adamlardi  bir  qa`lipte  uslap  turiwshi 

ja`miyettin` su`tini sipatinda za`ru`rligin tu`sindirdi.  

      Ta`rbiyanin`  maqseti haqiyqiy  mo`hmin  adamdi  qa`liplestiriw  dep  esaplanadi. 

Sol  ushin  qudanin`  ha`r  bir  bendesi  insang`a  ta`n  ta`rbiyadan  bos  qalmawi 

---

 

36

kerekligin,  ata-anasi  joq,  jetimlerdi  de  quday  ushin  asirap  alip  ta`rbiyalaw 

lazimlig`in,  bull  musilmanshiliqtin`  en`  jaqsi  pa`ziyleti  ekenligin  aytti.  Ul  ha`m 

qizdi teren` bahalap, olardin` ha`r birine o`zine ta`n ta`rbiya beriw ta`repdari boldi. 

Ata 

–

  ananin`  perzentine,  perzenttin`  ata-  anag`a  mu`na`sibeti,  atalar  ha`m 

balalardin`  siylasiqli  qatnasi  ja`miyettegi  jaqsiliq  pa`ziyletlerdi  u`zliksiz  dawam 

ttiriwshi qubilisqa aylanip otiratug`inlig`in, adamlar jaratilisi jag`inan bir tekke iye, 

olardi  artiq  kem  etiwshi  alg`an  ta`lim-ta`rbiyasi  ekenligin,  minez-quliqtin` 

psixologiyaliq-fiziologiyaliq 

tiykari, 

ta`biyiy 

o`zgesheligi 

temperamentine 

baylanisli qa`liplesetug`inin tu`sindirdi.  

      Qayta  ta`rbiyalaw,  o`zin-o`zi  ta`rbiyalaw  ha`m  tawbege  keliw,  qorqiw,  qa`te 

isine  pushayman  etiw,  jaqsiliqqa  qa`liplestiriwshi  sezimler  ekenligin,  bulardi 

barkulla  iske  salip  turiw  lazimlig`in,  a`sirese  ta`rbiyada  o`rnek  usili  u`lken 

a`xmiyetke  iye  bolatug`inin,  ustaz  ulamalardin`  o`rnekli  minez-quliqinan  u`lgi 

aliwg`a  na`siyatlaw,  danalar  menen  gu`rrinlesiw  o`tkeriw,  xadal  miynet  etiwge, 

adamgershilikli  bolip  doslar  menen  inaqliqta,  o`zin  pa`kize  ju`ris-turista  uslap 

tutiwg`a u`yretiwlerdi jaslardi a`dep-ikramliliqqa ta`rbiyalaw usillari dep qarag`an 

ha`m  ta`rbiya  menen  ruwxiyyatti  o`z-ara  baylanisliliqta  tu`singen.  A`sirese 

danishpan ta`lim-ta`rbiyaliq ko`z-qaraslarinda  jaslarg`a ilim  u`yretiwdi  aytip, ha`r 

bir adam sawatli boliwi kerek degen talabi arqali adamlarg`a g`alaba bilim beriwdi 

waziypa etti. 

      Din  menen  ilimdi  baylanisli  dep  esapladi,  dinnen  go`re  ilimnin`  xaliq  ushin 

paydasi  ulli  ekenligin,  dinge  siyiniwdan  go`re  ilim  u`yreniwge  waqitti  ko`birek 

bo`liw lazimlig`in talap qildi. Ilim ha`m turmis ta`jiriybeleri o`z-ara baylanisliliqta 

rawajlanatug`inin,  ilimdi    sapali  o`zlestiriw  ushin  bekkem  yad,  qabillap  alatug`in 

aqil ha`m ko`z benen ko`riw, ko`rsetpelilik za`ru`r ekenligin, ilimnin` o`z da`wiri 

ushin  g`ana  emes  al  keleshek  a`wladlar  ushin  da  xizmet  islewi  lazimlig`in 

tu`sindirdi.  

      Danishpan  jaslardi  gozzaliqqa  ta`rbiyalaw  jo`ninde  ga`p  ete  otirip  buni  oqiw-

bilim  beriw  tuwrasindag`i  oylari  menen  baylanistiradi.  Bilimlilik  adamnin` 

mazmun ta`repin, al ta`rbiya sirtqa sekil ta`repin jetilistiredi dep tu`singen. Ta`lim 

---

 

37

ha`m  ta`rbiyani  mazmun  ja`ne  sekil  sipatinda  qabil  etip,  bull  ekewin  ajiralmas 

baylanisliliqqa    iye  dep  esaplang`an  ha`m  adamnin`  gozzallig`i  ta`lim-ta`rbiya 

aliwi da`rejesine  baylanisli qa`liplsedi dep pikirlegen. 

      Muxammed  ibn  Abdullanin`  ta`lim-ta`rbiyaliq  oy-pikirleri  pu`tkil  ja`ha`n 

ma`deniyatinda, islam du`n`yasinda tek erte orta a`sirler da`wirinde g`ana emes al 

ha`zirgi  da`wirde  de  ayriqsha  a`hmiyetke  iye  adamgershilik  pikirlerdin` 

rawajlaniwina,  ta`lim-ta`rbiya  mazmuninin`  jetilisiwine  qosilg`an  u`lken  u`les 

bolip esaplanadi. 

      Milliy  ideologiya  ja`miyetimizdin`  o`zine  ta`n  rawajlaniw  jolinda  tutar  orni 

ayriqsha.  Ha`zirgi  waqitta  ideya  tiykarinda  milliy  ideologiyani  keleshek  awladlar 

sanasina  sin`diriw  bizin`  basli  waziypamiz.  Sonliqtan,  milliy  ideologiyani 

qa`liplestiriw de ha`m rawajlandiriwda elimiz basshisi, Prezidentimiz I.A.Karimov 

belgilep Bergen bag`darlamalari tiykarinda is tutiwimiz darkar. 

      Respublikamizda  milliy  g`a`rezsizligimizdi    bekkemlew,  huqiqiy  ma`mleket 

ha`m  puqaraliq  ja`miyet  quriw  siyaqli  a`hmiyetli  ma`selelerdin`  iske  asiriliwi 

tikkeley bizin` jaslarimizdin` qatnasiwina baylanisli bolmaqta. 

      Ha`r  qanday  el  joqari  ma`deniyati,  ruwjiylig`i,  sawatlilig`i  menen  qu`diretli 

ha`m abiroyli. Sebebi, ha`r bir elde, adamnin` qa`dir-qimbatin, eldin` natriotizmin, 

xaliqtin` awiz-birishligin qa`liplestiretug`in milliy maqtanish sezimleri ha`m joqari 

paziyletler bar. 

      Ideya 

–

  adamlardin`  is-ha`reketlerinin`  ma`nis  ha`m  mazmunin  aniqlaytug`in, 

keleshek  turmisqa  bag`darlaytug`in,  adamnin`  du`n`yadag`i  ornin  belgileytug`in 

ruwxiy ku`sh. 

      Milliy  ideya 

–

  insan  ha`m  ja`miyet  o`mirine  ma`nis 

–

  mazmun 

bag`ishlaytug`in, oni iygilikli maqsetke qaray jeteleytug`in pikirler jiyindig`i. 

      Birinshi  gezekte  bizin`  milliy  ideyamiz  xaliqtin`  a`sirlerden  beri  kiyatirg`an 

da`stu`rlerine; u`rip-a`detlerine , onin` tiline, dinine, ruwxiylig`ina xaliqtin` milliy 

bayliqlarina, du`n`ya ko`z-qarasina ha`m oy-pikirine tiykarlaniwi tiyis. 

      Sonin`  menen  birge  ol  ha`zirgi  zamannin`  uliwma  adamgershilik  bayliqlarin 

ha`m  jetiskenliklerin  qamitip  ha`m  o`zine  sin`ire  otirip,  elimizde  paraxatshiliq 

---

 

38

ha`m  kelisimdi  bekkemlewge,  watanimizdin`  gu`lleniwine,  xaliqtin`  ma`plerine 

ha`m abadanshilig`ina xizmet etiwi tiyis. 

      Milliy ideologiya 

–

 bul Ana Watang`a bolg`an sheksiz muxabbat, oni su`yiw, 

ko`z-qarashig`imizday  ardaqlaw,  onin`  gu`lleniwi  haqqinda  g`amxorliq  etiw.  Ol 

ja`miyettin` ruwxiy ha`m ma`deniy da`rejesinin` ko`rsetkishi. 

      Milliy ideologiyanin` ajiralmas bo`lekleri to`mendegilerden quraladi:  

1. G`a`rezsizlikti toliq seziw ha`m onin` ma`nisin ken`nen tu`siniw 

2. Watandi su`yiwshilik ruwxi 

3. Ko`p milletli O`zbekstan xalqinin` ma`deniy-ruwxiy  

    miyraslarin o`z ishine alaldi. 

      Milliy  ideologiya 

–

  bul  biyg`a`rez  milliy  ma`mleketlik  ha`m  huqiqiy  du`zim 

quriw  ushin  mu`ddeti  go`zlegen  reformalardin`  a`melge  asiriliwi,  ulli 

keleshegimizge  isenim  ruwxi  menen  teren`nen  suwg`arilg`an  ideyalar  ha`m 

ha`reketler  jiynag`i.  Milliy  ideologiyani  qa`liplestiriw  teoriyaliq,  a`meliy  ha`m 

ta`rbiyaliq a`hmiyetke iye. 

      A`dalatli puxaraliq ja`miyetti salamat, ha`r ta`repleme ka`mil jetilisken adamlar 

g`ana  qura  aladi.  Milliy  ideologiyag`a  g`a`rezsizlik,  milliylik  ha`m  rawajlaniw 

ta`n. Milliy ideologiyamiz ruwxiy ta`repten alip qarag`anda ulli danishpan babamiz 

Farabiydin`  so`zi  menen  aytsan`  ideal  ja`miyet  adamlarin  qa`liplestiriwdi 

ta`rbiyalawdi o`zinin` aldina maqset etip qoyadi. 

      Bilimlendiriwdin`  ha`m  kadrlar  tayarlawdin`  milliy  modelin  a`melge  asiriw 

xaliq  araliq maydanda nag`iz ilayiqli orin iyelew imkanin beredi. 

      Bu`gingi  xaliq  araliq  turmistag`i,  adamzattin`  rawajlaniwinda  a`skeriy  ku`sh 

emes, al jeke imkaniyat, aqil, oy, texnologiyalar sheshiwshi a`hmiyetke iye boladi. 

Ha`zirgi  waqitta  ulli  babimiz  A`mir  Temurdin`  «Ku`sh  a`dillikte»  degen  belgili 

pikirin  toliqtirip  «Ku`sh 

–

  bilimde  ha`m  aqilda  «  dep  qollaniwg`a  boladi.  IX-XV 

a`sirlerdegidey, sawatli ja`ha`n Al` 

–

 Buxariy, Al 

–

 Farg`oniy, Al 

–

 Xorezmiy, Al 

–

  Beruniy,  Ibn  Sino,  Ulug`bek  siyaqli  ilimpazlardi  ha`m  oyshilardi  baxalag`an, 

hu`rmetlegen. 

---

 

39

      XXI  a`sirde  bizler  ja`ha`nnin`  bizin`  xalqimizg`a,  milletimizge  hu`rmet 

ko`rsetiwine erisiwimiz za`ru`r. Bizin` ilayiqli babalarimizdin` islegen ha`m pu`tkil 

ja`ha`nge  tanilg`an  siyaqli  jan`a  ha`zirgi  ilimiy  mekteplerdin`    rawajlaniwina 

ko`birek  diqqat  bo`liniwi  tiyis.  Bug`an  tek  bilimlendiriw  ha`m  ta`rbiyalaw 

sistemasin tup 

–

 tiykarinan reformalastirip erisiw mu`mkin.