Pedagogika kafedrasi

Harom o‘lmish sharob olamda balkim jahli johildin, 
Nechakim ichdi johil, bo‘ldilar mayning adosi. 
Sharobni ablah ichsa, chun gunohi haddidan oshgay, 
Tilidin lof yog‘ilg‘ay, o‘zgarib fikri-havosi… 
Shunday qilib, Ibn Sino ham boshqa ilg‘or fikrli allomalar singari xalqlar va 
davlatlar o‘rtasida tinchlik bo‘lishini, zolim shohlar o‘rnida adolatli, ma’rifatparvar 
shohlar va hokimlar davlatni boshqarishini, shuningdek, jamiyatda ilm-fan taraqqiy 
etishini orzu qilgan. 
11
Qomusiy olim 
Abu Rayhon Muhammad ibn Ahmad al-Beruniy
(973-
1048) ong, idrok jarayoni va uning kechishini puxta o‘rganishga harakat qilgan. 
Idrok etish faoliyatini faollashtiruvchi o‘qitish shakl va usullarini ilmiy jihatdan 
asoslab bergan. 
Alloma quyidagi pedagogik tamoyillar, o‘quv-tarbiya shakllari va 
usullarining shaxsini kamolga yetkazishdagi o‘rni va roli beqiyos ekanligini
ta’kidlaydi: 
-
berilayotgan ma’lumotning tushunarliligi (bilimlarni berishda 
o‘quvchi-talabalar uchun tanish bo‘lgna, ya’ni yaqindagi ob’ektlar asosiad unga 
tanish bo‘lmagan, (uzoqdagi) ob’ektlarning mohiyatini yoritib berish, ma’lum
bilimlar negizida noma’lum tushunchalarning asoslanishi ijobiy natijalarni 
kafolatlashiga e’tiborni qaratadi); 
-
o‘quvchi-talabalarni ilmiy asoslar bilan qurollantirish (ushbu jaryonda 
o‘quvchi-talabani ilmiy adabiyotlar bilan tanishtirish, unda tajriba o‘tkazish va 
amaliy kuzatishni yo‘lga qo‘yish ko‘nikmalarini shakllantirish, o‘zlashtirilgan 
ma’lumotlarni doimiy ravishda takrorlab borish bilimlarning puxta 
o‘zlashtirilishiga yordam berishini qayd etib o‘tadi). 
11
Расулова Ф., Дўстжонов Т., Ҳасанов С. Хоразм Маъмун академиясининг олис-яқин юлдузлари. Т,: 
2005,78-85-бетлар. 

---

108 
Beruniyning ta’limning muhim masalasi ta’lim jarayonida amaliyotda 
sinalgan, ishonchli dalilllar bilan o‘quvchi-talabalarni qurollanishidir, deb 
hisoblaydi. Uning fikricha, har qanday ta’lim jarayoni o‘quvchi-talabalarning 
ongli faoliyatini, uning mantiqiy mushohada yuritishini faollashtirishga yo‘naltiril-
gandir. Chunki anglamagan hodisalar anglagan hodisalar orqali tushuniladi. 
Tajriba asosida yangilik o‘zlashriladi. 
Og‘zaki va yozma ma’lumotlarni o‘rganish tajribasi, dalillarga tanqidiy 
yondashishi, qiyoslash, mnatiqiy umumlashtirish, bilimni ongda qayta ishlash 
borliqni anglashning ilmiy uslubidir, deydi Beruniy. 
Beruniyning ta’kidlashicha, bilim olish va insoniyat yaratgan bilimlarni
egallash uchun o‘quvchi-talabadan dastlab axloqiy poklikni talab qiladi.
Shuningdek, ta’lim bilan tarbiyaning bir butunligini ko‘rsatadi, faqat shu birlikka 
amal qilgan shogirdlar kamolot sari bora oladi, deb ishontiradi. 
O‘quvchi-talabalarning yaxshi o‘qishi uchun muallim rostgo‘y, savodxon, 
shogirdlariga prinsipial yumshoq muomalali bo‘lishi kerak. Muallim o‘kuvchi-
talabani doimo to‘g‘ri yo‘lga boshlashi, uning sezgir va talabchan bo‘lishi 
lozimligini uqtiradi. Zotan, o‘quvchi-talabaga mehr-muhabbatli bo‘lish ta’lim-
tarbiya mezonidir. 
Beruniy o‘qitish jarayoni muallimning o‘qib-o‘rgatishi, takror-lashi bilan 
bevosita bog‘liq ekanini alohida uqtiradi. Shuning-dek, u kitob o‘qishning usul va 
metodlariga alohida e’tibor beradi. Kitoblarni shunchaki emas, balki fikrlab, 
kichik-kichik bo‘limlarga bo‘lib o‘qish, hamma o‘qilgan joylarini umumlashtirib, 
qayta o‘qish haqida didaktik mulohazalar bildiradi. 
Beruniy o‘qitishga faqat 
induktiv
yo‘l bilangina emas, balki 
deduktiv
yo‘l
bilan ish tutish lozimligini ta’kidlaydi. Bunda olim har qaysi metodni o‘z joyida 
qo‘llamok zarurligini yaxshi bilgani ko‘rinib turibdi. Bunday o‘qish tafakkurni 
o‘stirib, bilishning sifatini yaxshilaydi, aqliy bilimlarni boyitadi. 
Ma’lumki, o‘kuvchi-talabani to‘g‘ri, ravon o‘qishga o‘rgatish, asosan, 
alifboni o‘rgatish davrida amalga oshiriladi. O‘qish bilan savod o‘rganish 
jarayonida o‘kuvchi-talabaning bilim va malakalari takomillashtiriladi. O‘qish 
darslari grammatika, orfografiya, matematika, tabiatshunoslik va boshqa fanlardan 
beriladigan bnlimlarni mustahkam egallashda muhim rol o‘ynaydi. 
Abu Rayhon Beruniy dastlab o‘quvchi-talabaning ongli o‘qishi, matnning 
hajmi kichik, mazmuni sodda, keyinchalik esa xajmn katta mazmuni murakkabrok 
bo‘lganlarini o‘qishga kirishishi, o‘qish jarayonida taqkoslash, kiyoslashga e’tibor 
berish talabalarning ongli bo‘lishiga asos solishini eslatib o‘tgan. 
Olim o‘qilganlarning xammasini qaytarib o‘qish deganda, asosan, xato 
qilmay, so‘zlarni buzmay, ortiqcha tovush ishlatmay, bo‘g‘inlarni tushirib 
koldirmay, so‘z urg‘usini o‘z o‘rnida qo‘llab to‘g‘ri o‘qishni ta’kidlaydi. 
O‘kishning tez, to‘gri va ifodali bo‘lishi, o‘qish davomida bolaning o‘z-uzini 
tuzatib borishi xatosiz o‘qishga yordam beradi. Bunday o‘qishda asar mazmunini 
tushunib so‘zlarni to‘g‘ri talaffuz kilib va ifoda etilgan voqea-larning ichki va 
tashqi mohiyatini anglab o‘qishni ta’kidlaydi. 
Hozirga vaqtda o‘kuvchi-talabaning savodli o‘qishida to‘rtta asosiy tarkibiy 
kism, ayniqsa ahamiyatlidir. Bular ongli, ifodali, to‘g‘ri va tez o‘kishdir. Ular 

---

109 
o‘zaro ichki bog‘lanish motivlariga ega. O‘rta asrning buyuk donishmandi Beruniy 
o‘kish haqida ana shu o‘zaro bog‘liqlik o‘quvchi-talabalarning o‘qish faoliyatini 
mukammallashtirishga, rivojlantirishga imkon yaratishini nazarda tutgan edi. 
Abu Rayhon Beruniy ilm olishda takrorlashni ustun qo‘yadi, shu bilan birga, 
bilim berish xilma-xil yo‘l bilan, eng muhimi, o‘quvchi-talabani toliqtirmasdan, 
charchatmasdan turli vositalar bilan o‘quvchi xotirasini kuchaytirish, tafakkurini 
boyitish va bilishni chukurlata borish orqali amalga oshirilishi zarurligini uqtiradi. 
U hakiqiy maqsadga erishish uchun yo‘lini to‘sib turgan hamma noaniqliklar va 
shubhalarni bartaraf qilish, bunda juda ehtiyotkorlik bilan xarakatlanish lozimligi, 
o‘zlashtirilgan bilimlar xayotda tajriba qilib olinmasa bundan hech naf bo‘lmasligi 
haqida gapiradi. X-XI asrlarda Beruniyning didaktikasidagi ta’lim berish usullari 
va metodlari ayrim jihatlarining soddaligi va qarama-qarshiliklariga qaramasdan, 
katta kashfiyotligi va ilmiyligi bilan qimmatlidir. 
Beruniy 
“Hindiston”, “Qadimgi xalqlardan qolgan yodgor-liklar”, 
“Mineralogiya”, “Geodeziya” kabi asarlarida inson va jamiyatning paydo bo‘lishi, 
davlatni boshqarish siyosati, ijtimoiy adolat, jamoa faoliyati, mehnat taqsimoti va 
pul muomalasi, oila va nikoh munosabatlari masalalariga ham to‘xtaladi. 
Beruniy inson va jamiyatning paydo bo‘lishi masalasiga to‘xtalib: “Qadimgi 
tarixlarning eng avvalgisi va eng mashhuri bashariyatning boshlanishidir”, deydi. 
Beruniy kishilik jamiyati paydo bo‘lishi haqida fikr yuritar ekan, insonlar o‘rtasida 
tafovutlar bo‘lsa-da, kishilarning ichki tuzilishi barchada umumiydir, degan 
xulosaga keladi. Ana shu nuqtai nazardan xalqlarning turli ajdodlaridan paydo 
bo‘lgan degan ehtimolni butunlay rad etdi. U inson bilan maymun o‘rtasida 
o‘xshashlik borligini juda ko‘p ilmiy dalillar asosida tushuntirib beradi: “Ular 
a’zolarining o‘xshashligi bilan, tashqi ko‘rinishlari ham o‘xshab ketadi”. 
Beruniy fikricha, inson hayvondan aql bilan farq qiladi. Lekin mutafakkir 
insonning hayvondan farq qiladigan bu xususiyati qanday paydo bo‘lganligini 
tushuntirganda, xudoga murojaat qilib, insonni xudo azaldan shunday yaratgan, 
deydi. 
Ayniqsa, mutafakkirning insonning jismoniy tuzilishi va butun faoliyatini 
aniqlashda jo‘g‘rofiy omilning roli haqidagi fikrlari katta ahamiyatga ega: 
“…(odamlar) tuzilishlarining rang, sur’at, tabiat va axloqda turlicha bo‘lishi 
faqatgina nasablarning turlichaligidan emas, balki tuproq, suv, havo va yer (odam 
yashaydigan joy)larning turlichaligidan hamdir”.