Pedagogika kafedrasi

Abu Abdulloh ibn Muso al-Xorazmiy (783-850)
osiyolik 
bir guruh mashhur olimlar singari Bag‘dod xalifalari – Abbosiylar sulolasidan 
bo‘lmish 
al-Ma’mun (813-833), al-Mu’tasim (833-842) va al-Vosiq (842-847)
saroylarida yashab, ijod etdi. 
Xorun ar-Rashid (786-809)
va uning o‘g‘li 
al-
Ma’mun (813-833)
davrida. Bag‘dod Sharqning yirik va madaniy markaziga 
aylandi, ayniqsa, falsafa, riyoziyot, tibbiyot va boshqa fanlar rivojlandi.
Bag‘dodda ochilgan 
“Baytul Hikma” (“Donishmandlar uyi”)
ga Xuroson, 
Movarounnahr, Baqtriya, Xorazm, Shosh, Forob, Marv, Qobul va boshqa qo‘shni 
o‘lkalardan kelgan olimu fozillar, shoiru tarjimonlar va hattotlar to‘plangan edi. 
“Baytul Hikma”ning ko‘p yillik faoliyati mobaynida mashhur yunon olimlarining 
bir qancha asarlari arab tiliga tarjima qilindi, shuningdek, riyoziyot, falakiyot, 
jo‘g‘rofiya va boshqa fanlarga doir bebaho asarlar bitildi. 

---

91 
“Baytul Hikma” huzurida yirik kutubxona ochilgan bo‘lib, unda xalifalik va 
qo‘shni mamlakatlardan olib kelingan nodir kitoblar jamg‘arilgan edi. Ma’mun 
davrida kutubxonaga “akademiya”ning ko‘zga ko‘ringan olimi sifatida Muso al-
Xorazmiy boshchilik qildi. “Baytul Hikma” kutubxonasidan tashqari uning 
ixtiyorida ikki rasadxona ham bo‘lib, ulardan biri Bag‘dodning Shamossiya 
mahallasida, ikkinchisi Damashq yaqinidagi Kasiyun tog‘ida barpo qilingan edi. 
Al-Xorazmiy ana shu rasadxonani ham boshqarib, asosan falakiyot ilmi bilan 
shug‘ullanadi. Olim IX asrning 20-yillarida o‘zining mashhur astronomiya va 
trigonometriya jadvallariga doir 
“Zij fi ilm al-falak”
risolasini yozib tugatadi. 
Al-Xorazmiyning bu asariga tayanib arab tilidagi ilmiy adabiyotlarga birinchi 
bo‘lib Sayyoralar, Oy va Quyoshning harakatlari, sayyoralarning sutkalik 
harakatlari va ularni aniqlash yo‘llari, Oy va Quyosh gardishining kattaligi, 
sinuslar jadvali va tangens kiritilgan edi. Asar XII asr boshlarida lotin tiliga tarjima 
qilingan. Al-Xorazmiy “Ziji”ga ko‘pgina olimlar izohlar, tushuntirishlar 
yozishgan.
Al-Xorazmiy 
“Ziji”
dan tashqari Quyosh soatlari, astrolyabiyaning tuzilishi va 
qo‘llanishiga oid 
“Kitob ul-amal bil asturlabat” (“Astrolyabiya bilan ishlash 
haqidagi kitob”)
risolasini ham yozib, amaliy falakiyotning rivojiga salmoqli hissa 
qo‘shdi. Al-Xorazmiyning bu astronomiyaga oid asarlari Quyosh, Oy va 
Sayyoralar harakatini kuzatishda, daryo va ko‘l suvlari harakatini yo‘lga solishda, 
sel va toshqinlarning oldini olishda, olis joylarga dengiz orqali va quruqlikda 
safarga chiqqan vaqtda astronomik chamalashda, suvsiz yerlarga suv chiqarish va 
suv inshootlarini bunyod etishda, qishloq xo‘jalik ishlarining boshlanishi yoki 
tugallash vaqtini belgilashda, dehqonchilik uchun kerak bo‘lgan mavsumiy 
kalendarlarni tuzishda, xalqning kundalik amaliy maqsadlari va hayotiy 
ehtiyojlariga hojatbaror bo‘ldi.