Pedagogika kafedrasi

 
 
5- Mavzu: Qardosh halqlar mutafakkirlari va ma’rifatparvarlarining 
ma’rifiy-pedagogik qarashlari. 
Reja 
1.
 
Abulqosim Firdavsiyning pedagogik fikrlar taraqqiyotiga qo‘shgan 
xissasi. 
2. Muslihiddin Sa’diy Sheroziy ta’lim-tarbiyaga oid g‘oyalari. 
3. Jaloliddin Rumiyning pedagogik qarashlari. 
4. Mirzo Abdulqodir Bedilning ilm-ma’rifatga oid fikrlari. 
Tayanch iboralar: 
pedagogik fikrlar, ilm-ma’rifat, fazilat, aqliy 
tarbiya, nafosat tarbiyasi, mehnat tarbiyasi, jismoniy tarbiya. 
 
Abulqosim Firdavsiy
(taxminan 940/941-1025/1026)
jahon madaniyati va 
ijtimoiy-pedagogik fikrlar taraqqiyotiga bebaho hissa qo‘shgan buyuk 
mutafakirdir. 
Uning 
“Shohnoma”si xalq qahramonligi, vatanparvarlik, 
markazlashgan davlatni vujudga keltirish, adolatli shoh, yaxshilik va ezgulik, 
samimiy muhabbat va sadoqat, nasihatnoma hamdir. Unda Firdavsiy mehnat va 
mehnatsevarlik, ilm va ma’rifatparvarlik, aql va hikmat, sahovat va himmat haqida 
fikr bildirib, kishilarni oqil va odil bo‘lishga chaqiradi, zolimlik, qonxo‘rlik, 
tanballik va himmatsizlikni qoralaydi.
12
Firdavsiy mehnat va g‘ayrat-shijoatli bo‘lishni ulug‘lab, tanbal, dangasa 
bo‘lmaslikka da’vat etadi. Uning fikricha, ishdan qochgan kishidan nom, or-nomus 
va jur’at ham yiroqlashadi. Kishilarning dangasaligi yomon qalblik oqibatidir, 
yomon qalblik dangasalikka hamovozdir... Jahonda mehnatsiz foyda yo‘qdir, 
kimki dangasa bo‘lsa, unga boylik kelmaydi...Yosh kishi dangasa bo‘lsa, 
xayotning qalbi undan to‘yadi (bezor bo‘ladi). 
Firdavsiy mehnat qilish bilan kasb-hunar egallashni targ‘ib qilar ekan, kasb-
hunarning mohiyatini ta’riflab, shohlarga uch narsani orzu qilishni maslahat 
beradi. 
Toza bo‘lsa agar podshoh zoti,
Yaxshilikka qolur jahonda oti. 
Unga uch nimarsa bo‘ladi orzu.
Agar uchdan o‘tsa, to‘rt bo‘ladi u. 
Pok zotu, hunaru, nasabing agar,
12
Н.М.Маллаев., Абулқосим Фирдавсий, УзССР Давлат бадиий адабиёт нашриёти., – Т.: 1962, 55-бет. 

---

112 
Birlashsa ajoyib mevalar berar. 
Yazdon inoyati kishi gavhari,
Yomonga yo‘lamas, qochar u nari. 
Hunar o‘rganursan har hil kishidan,
Qochmasang mehnatu ranj tashvishidan. 
Firdavsiy kasb-hunarni e’zozlab, kasb-hunar eng avvalo gavhardan yaxshi, 
xunarmand tomonidan gavhar pardozlanishini, kasb-hunar tajriba va matonat bilan 
egallanishini aytadi. Firdavsiyning takidlashicha, inson qancha boylik egasi bo‘lsa 
ham agar u tajribasiz bo‘lsa, biror kasb-hunarni egallay olmaydi, har bir inson 
hayotda yaxshilik va yomonlikni boshdan kechirsagina, mo‘min-qobil bo‘ladi. 
Firdavsiyning uqtirishicha, aql – idrok va bilim har bir insonning fazilati va 
boyligidir:
Xudo ne’matlarin oliysi idrok,
Aqlni vasf etar kimki dili pok.
Aql bir tirik jon, bilmaydi zavol,
Aql turmush asli, buni yodlab ol. 
Aql yo‘l ko‘rsatib, dilni etar shod,
Har ikki olamda aqlli obod.
Aqldan g‘amginlik, shodlik, o‘ktamlik,
Aqldan borligu-yo‘g‘ligu, kamlik.
Agar aqli xira bo‘lsa har inson, 
Shodlikka erisha olmas bir zamon
Aql va idrokdan bezak topsa dil,
Uni gavhar to‘la ganjga qiyos qil.
13
Mutafakkirning fikricha, aql rahnamodir, ko‘ngilni shod qiluvchidir, shodlik 
va odamiylik aql tufaylidir, ko‘plik va ozlik undandir. Kimki aqlsiz bo‘lsa, uning 
bag‘ri o‘z qilmishidan yaralanadi. 
Firdavsiy ilmni qudratli kuch hisoblaydi. U toj-taxt uchun ham, shodlik uchun 
ham bilim bo‘lishi shart ekanligini, ilmsiz toj-taxt foydasizligini ta’kidlab, ilmlarni 
egallashga chaqiradi: 
Har nechuk ilmdan eshitsang bir so‘z, 
Uni tinmay o‘rgan kechayu-kunduz.
Ilmdan bir shu’la dilga tushgan on,
Shunda bilursanki, ilm bepoyon.
Firdavsiy har bir insonning pand-nasihatga va ibratli xatti-harakatlarga amal 
qilishini maslahat beradi. Uning ta’kidlashicha, har bir kishi eshitgan foydali 
so‘zlarini unutmasligi kerak. 
Buyuk alloma ezgulik va yaxshilik, shirinsuxanlik, insoniy fazilatini kamol 
toptirishni, chin inson bo‘lishni, har bir kishi uchun baxt va sharaf ekanini uqtirib, 
dunyoda odamiylikdan ko‘ra yaxshiroq ish yo‘qligini aytadi: 
Jahonda qoldirsang agar yaxshi nom,
Bizdan so‘ng faqat shu etadi davom.
13
Қаранг: Ўзбек педагогикаси тарихи. А.Зуннунов умумий таҳрири остида. –Т.: “Ўқитувчи”, 1997, 242-бет. 

---

113 
Shoir hirs, ochko‘zlikni qoralaydi, uning inson boshiga keltiradigan falokatini 
ko‘rsatib deydi: 
Faqat odam ko‘zin hirs nomli olov,
Ko‘r qilib tanitmas kim o‘g‘il, kim yov.
Firdavsiy manmanlik, takabburlik kishi boshiga tashvish keltiruvchi, ishni 
orqaga ketkazuvchi illat ekanini uqtiradi: 
Manmanlik, takabbur keltirdi tashvish,
Shundan so‘ng orqaga ketaverdi ish.
Firdavsiy yoshlarni ona-Vatanni yovdan asrashga va e’zozlashga da’vat etadi: 
Jahonni bermaylik, keling yomonga,
Barchani boshlaylik yaxshi tomonga.
Mutafakkir o‘z asarida bola tarbiyasiga alohida e’tibor berib, bola garchi sher 
kabi yovvoyilashgan bo‘lsa ham, otaning kushandasi bo‘lmasligini, agarda u 
shunday yo‘l tutsa, buning uchun ona javob berajagini aytadi: 
Farzand bo‘lsa hamki sher kabi gushna,
Otasin qonig‘a bo‘lmag‘ay tashna.
Agar boshqacharoq bo‘lib chiqsa ish,
Sirin onasidan kerakdir bilish.
Umuman, Abulqosim Firdavsiy o‘zining «Shohnoma» asari bilan Markaziy 
Osiyo va Eron xalqlarining ko‘p asrlik ma’naviy madaniyati taraqqiyotiga, 
shuningdek, pedagogik fikrlar rivojiga ulkan hissa qo‘shdi. Uning falsafiy, 
ijtimoiy, axloqiy-tarbiyaviy qarashlari o‘z davri va undan keiingi davr uchun ham 
muhim ahamiyatga ega bo‘ldi.