269.Voyaga yetmagan jazoga hukm qilinganlarning tarbiyaviy muassasalarda joylashuvi Balog‘atga yetmagan hukm etilganlar munosabatlari o‘ziga xosliklari. Ularning kattalardan farq qilish xususiyatlari. Balog‘atga yetmaganlarga tarbiyalash koloniyalarida bo‘lishi boshlang‘ich davri, hayot sharoitiga moslashishlari katta ta’sir ko‘rsatadi. Moslashish yaxshi va yomon ham bo‘lishi mumkin, lekin salbiy va ijobiy ham belgilarga ega bo‘lishi mumkin. Bu davrda yuqori o‘rinni egallash, jamoadagi rollarini taqsimlash uchun kurash boradi. Bu davrda tartibni buzish va jinoyatlar sodir etishning o‘sishi kuzatiladi. Tashqi dunyodan ajratib qo‘yilishi hukm etilganlarning munosabatlariga katta ta’sir ko‘rsatadi. Rejimli tashkilotlarda munosabatlar ikki turga ajratiladi: rasmiy va norasmiy. Rasmiy munosabatlar jazoni o‘tash rejimi va ichki tartib bilan boshqariladi. Norasmiy munosabatlar - hukm etilganlarning norasmiy munosabatlar tizimida tutgan o‘rniga binoan ularni kategoriyalarga ajratuvchi “boshqa hayot” qoidalari bilan boshqariladi.
Stratifikatsiya hukm etilganning o‘z guruhida balog‘atga yetmaganlarni “o‘zlariniki va begonalarga” ajratish mavqeini qat’iy belgilashdan iborat bo‘ladi.
Retsidivistlar keng jinoiy aloqalarga ega bo‘lib, ular ancha yuqori mavqega ega bo‘ladilar. Ko‘plab sonli guruhlar mavjud bo‘lishiga qaramay hukm etilganlar ikkita asosiy guruhlarga ajratiladi:
1) Yuqori mavqeli - mustahkam, qat’iylar, “o‘g‘il bolalar”
2) past statusli – ezilganlar, “pastlar” xo‘rlanganlar.
Bu guruhlardan har biri o‘z guruhlariga ega, bu ko‘plab janjallar kelib chiqishiga olib keladi. Tarbiyalash koloniyasiga kelgan yangi odamni mavqei odatda “ro‘yxatga olish” yo‘li bilan aniqlanadi. Yangi bolani faxm-farosatliligini, aqlini, o‘zini himoya qila olishini tekshirib ko‘radilar.
Ko‘pincha bu sinovlar beshavqat va beraxmlik ko‘rinishida bo‘ladi. Sinovdan o‘tayotganning sog‘lig‘i uchun ma’lum xavf mavjud bo‘ladi. Balog‘atga yetmagan hukm etilganlarning kattalardan farqi ko‘pchilik o‘smirlarda ma’lum hayotiy rejalari, kelajakdagi istiqbollari yo‘qligidan iborat bo‘ladi, bu ular bilan tarbiyaviy ishlar olib borishni ancha qiyinlashtiradi.
Shunday qilib, balog‘atga yetmagan hukm etilgalar – bu shaxsi ijtimoiylashishi jarayoni oxiriga yetmagan odamlar, bu jarayon turli ijtimoiy o‘rin egallashni, ijtimoiy aloqalar va munosabatlar tizimiga qo‘shilishini ko‘zda tutadi.
O‘smirni jinoyat sodir etganda aybdor deb hisobladilar. Uni tarbiyalash koloniyasiga, ya’ni yopiq turdagi tarbiyalash tashkilotiga yuboradilar. Bu albatta shaxsning ijtimoiylashish jarayonini to‘xtatib qo‘yadi va uning bir tekis rivojlanishini yanada qiyinlashtiradi.
Ijtimoiylashish yakunlanmagan jarayonini jamiyatdan ajratib qo‘yilgan holatda davom ettirishga to‘gri keladi. Bu Ushbu jarayonning mohiyatiga qarama-qarshidir. Ko‘pchilik o‘smirlar (jinoyat sodir etgan) ijtimoiy muhit uchun jiddiy xavf tug‘diradilar. Shuning uchun ularni jamiyatdan ajratib qo‘yish zarurdir. Shu sababli ular uchun ozodlikdan mahrum etish jazosini qo‘llashdan bosh tortishning iloji bo‘lmay qoladi.
Shunda qarama-qarshilik yuzaga keladi: o‘smirni jamiyatdan ajratib quyish zarurligi va shu bilan bir vaqtda uni ijtimoiylashtirish jarayonini yakuniga yetkazish.
Milliy va chet el tajribalarining ko‘rsatishiga jazo choralarini kuchaytirish, qattiq nazorat qilish o‘smirlar orasida jinoyatchilikning o‘sishi muammosini samarali hal etish yo‘li deb qaralishi mumkin emasligini ko‘rsatdi. Jinoyatchilikni yo‘q qilish – bu birinchi navbatda ijtimoiy muammodir.
Jinoyatchilik darajasi faqatgina uni yuzaga keltiruvchi omillarni yo‘qotib borilgan holdagi asta-sekin pasayib borishi mumkin. Balog‘atga yetmaganlar jinoyatchiligi bilan kompleks va samarali kurashish maqsadlarida davlat milliy dasturi rejalashtirilmoqda va amalga oshirilmoqda. Masalan, 70-yillarda AQShda axloqi buzilgan yoshlar hayoti ijtimoiy, turmush madaniy va moddiy sharoitlarini yaxshilash bo‘yicha 36 dastur amalga oshirildi. XX asrning 90-yillarida AQShda yoshlar orasida axloqi buzilganlar bilan kurashish bo‘yicha 65 ta dastur amalga oshirilgan. Ana shu dasturlarni bajarish uchun kongress 15 mlrd. dollar ajratdi. Yevropa parlamenti ekspert komissiyasi 1996 yili balog‘atga yetmaganlar orasida jinoyatchilik muammolarini ko‘rib chiqib yoshlar va balog‘atga yetmaganlar orasida jinoyatchilik bilan kurashish samaradorligi oshirish bo‘yicha takliflarni ishlab chiqdi. Ular asosan quyidagilardan iborat: politsiya xodimlari, ijtimoiy tashkilotlar va yoshlar, balog‘atga yetmaganlar ishlari bo‘yicha milliy tashkilotlarning jinoyatchilikni oldini olish sohasidagi hamkorliklarini ancha kuchaytirish kerak: balog‘atga yetmagan huquqbuzarlarni jinoiy javobganlikka tortish va ularni tergov paytida ushlab turish amaliyotini o‘zgartirish kerak; O‘smirlarni jazr o‘tash muddatlarini ikki yil bilan chegaralash, muddatidan avval ozod etish huquqini berish. Umuman olganda balog‘atga yetmagan huquqbuzarlarni tuzatish tashkilotlariga joylashtirmay qayta tarbiyalashni afzal bilish taklif etiladi.
Ozodlikdan mahrum etish ko‘rinishidagi jinoiy jazodan to‘la bosh tortishga erishish masalasi mumkin bo‘lmaganligi sababli ko‘pchilik mutaxassislar jazo choralari belgilanayotganda o‘smir huquqbuzarlarning undan psixologik ta’sirlanishlari va ularning yoshi xususiyatlarini hisobga olishni tavsiya etadilar. Tarbiyalash koloniyalariga joylashtirilgan balog‘at yoshiga yetmagan huquqbuzarlar bilan ishlashda tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatish choralari, maktab va o‘smirlarning ozod etilishiga psixologik tayyorgarligi asosiy rol o‘ynashi kerak.
