Pedagogika javoblar Korreksion pedagogika fani va uning dolzarb masalalari

50. Aqliy zaiflikni sabablari inson aql-idroki ham ekologik, ham genetik omillar bilan belgilanadi. Ota-onalariga aqliy zaiflik tashxisi qo'yilgan bolalar allaqachon xavf guruhiga kiradi. Ular aqliy kasalliklarning rivojlanishiga ko'proq moyil bo'lishadi, ammo bu juda kam uchraydigan genetik yo'l bilan yuqadi. Genetika rivojlanganiga va bu sohada ma'lum yutuqlarga qaramay, kasalliklarning 70-80% sabablari aniqlanmagan. Ko'pincha ular ayniqsa og'ir holatlarda aniqlanadi. Ammo shunga qaramay, biz bunday holatning boshlanishiga sabab bo'lgan eng keng tarqalgan omillarni tushunishni taklif qilamiz.
Prenatal sabablar
Ko'rib chiqilayotgan holatning sababi ko'pincha xromosoma anomaliyalari, genetik, asab kasalliklari. Aqliy qoloqlikka sitomegalovirus, qizilcha virusi, OIV sabab bo'lgan tug'ma kasalliklar ham sabab bo'ladi. Ota-onalarning giyohvand moddalar, alkogol ichimliklarni iste'mol qilishi, homila tarkibidagi toksinlar ta'siri bolalarning aqliy zaifligi bilan tug'ilishiga olib keladi. Voyaga etmaganlik, muddatidan oldin tug'ilish, shuningdek markaziy asab tizimidagi qon ketish, forseps bilan tug'ilish, brech prezentatsiya, ko'p homiladorlik, intrapartum asfiksiya bilan bog'liq asoratlar aqliy zaiflashish xavfini oshiradi. Ammo bu erda ko'p narsa bola tug'ilgandan keyingi birinchi oylarda unga g'amxo'rlik qilishga bog'liq bo'ladi. postnatal sabablar
Rivojlanish, o'sish, ijtimoiy moslashuv uchun zarur bo'lgan hissiy, jismoniy, kognitiv yordamning etishmasligi, hayotning birinchi yillarida yomon ovqatlanish dunyoda aqliy zaiflikning eng keng tarqalgan sabablari hisoblanadi. Kasallik bakterial, virusli ensefalit, meningit, to'yib ovqatlanmaslik, zaharlanish, bosh jarohati va hokazolarning natijasi bo'lishi mumkin.
51. Aqliy zaiflik – bu
Oligofrеniya yunoncha oligos — kam, oz frеn — aql so`zlaridan olingan bo`lib, esi past, aqli past dеmakdir. Oligofrеn bolalar markaziy nеrv sistеmasining organik kasalliklari natijasida bilish faoliyati pasayib kеtishi va bu nuqsonlar umrbod saqlanib qolish bilan boshqa anomal bolalardan far qiladilar.
Amaliyotda "aqlan zaif", "oligofren", "demensiya" degan atamalar ko’p ishlatiladi
"Aqlan zaiflik" — bu yig`ma tushuncha bo’lib, aqliy jihatdan qoloqlikning sodir bo’lgan vaqti, boshidan kechirilgan kasallikning xarakteri, patologik o’zgarishlarning o’tishi darajasi bilan bog`liq bo’lgan masalalarni ko’zda tutadi.
Aqliy qoloqlikni belgilashda klinik, psixologik va pedagogik mezonlarni tafovut qilmoq kerak.
Klinik-aqliy qoloqlik va bu markaziy nerv sistemasining qanday organic kasalliklarga aloqadorligini.
Psixologik mezon-bilish faoliyatining turg`un buzilganligini.
Pedagogik mezon-o’zlashtirish qobiliyati past bo’lib, bolaning dastur materiallarini o’zlashtira olmasligini ifodalaydi.
Oligofrеniya kеlib chiqish sabablariga ko`ra tug`ma hamda orttirilgan bo`lishi mumkin.
Onaning homiladorlik davrida turli kasalliklar — og`ir virusli gripp, tif, qizilcha bilan kasallanishi, ona organizmidagi turli parazitlarning homilaga yuqishi, homilaning shikastlanishi, otaonalarning alkogolizmi ham oligofrеniyaga sabab bo`lishi mumkin.
Oligofrеniya bola uch yoshgacha bo`lgan davr ichida turli xil og`ir kasalliklar bilan kasallanishi (mеningit, mеningoentsеfalit, markaziy nеrv sistеmasining shikastlanishi) natijasida ham vujudga kеladi.

52. Aqliy qoloqlikka sitomegalovirus, qizilcha virusi, OIV sabab bo'lgan tug'ma kasalliklarni sabab bo'lishi

Kelib chiqish sabablariga ko’ra oligofreniya tug’ma hamda orttirilgan bo’lishi mumkin. Rezus faktorning to’g’ri kelmasligi, xromosom kasalliklari, fenilketonuriya va shu kabilar tug’ma oligofreniyaga olib kelishi mumkin.
Masalan, oligofreniyaning, Daun kasalligi deb ataladigan bir turli xromosomalar nisbatining buzilishi natijasida 46 ta yoki 23 juft xromosoma o’rniga bitta ortiqcha xromosomaning vujudga kelish natijasida paydo bo’ladi. Shunisi qiziqki, irsiy hujayralardagi patologik o’zgarishlar Daun kasalligi bilan kasallangan barcha oligofren bolalarning tashqi ko’rinishini bir xil qilib qo’yadi. Ular kam harakat, beso’naqay, ko’zlari qisiq, burni puchuq, tili katta, lablari qalin, shalpang quloq, barmoqlari kalta bo’ladi va hokazo. Millatidan qat’i nazar, ular bir ota-onaning bolasiga o’xshab ketishadi.
Onaning xomiladorlik davrida turli kasalliklar — og’ir virusli gripp, tif, qizilcha bilan kasallanishi, ona organizmidagi turli parazitlarning homilarga yuqishi, xomilaning shikastlanishi, ota-onalarning alkogolizmi, ham oligofreniyaga sabab bo’lishi mumkin.
Tug’ruq vaqtida bolaning ombur yoki vakuum ekstraktor bilan olinishi, bola boshining siqilishi, bolaning tug’ilish yo’lidan uzoq o’tishi, cho’zilib ketgan yoki, aksincha, haddan tashqari tez o’tgan tug’ruq natijasida ham markaziy nerv sistemasi shikastlanib, oligofreniya paydo bo’lishi mumkin.
Oligofreniya bola uch yoshgacha bo’lgan davr ichida turli xil og’ir kasalliklar bilan kasallanishi (meningit, meningoensefalit, markaziy nerv sistemasining shikastlanishi) natijasida ham vujudga keladi.
53. Aqliy qoloqlik darajasi
Aqliy (intellektual) rivojlanishiga ko’ra oligofreniya uch darajada namoyon bo’ladi: 1) debillik; 2) imbesillik; 3) idiotiya. Debillik — aql pastlik oligofreniyaning eng yengil darajasi bo’lib, bunday bolalarni tashqi ko’rinishiga qarab sog’lom tengdoshlaridan ajratib bo’lmaydi. Ular ko’pincha o’qishni ommaviy maktabning birinchi sinfidan boshlaydilar-u, lekin qisqa muddat ichida ulgurmovchi o’quvchilar orasiga qo’shilib qoladilar. Umuman, zehn va fahm-farosatga bog’liq ishlarda debil bolalar ancha qiynaladi, biroq ular yordamchi maktabga o’tib, dasturini o’zlashtirib chiqishsa, sanoat va hamda qishloq xo’jalik ishlab chiqarishida, maishiy hizmat sohasida oddiy turdagi mehnat bilan shug’ullana oladi. Tarbiyachi va o’qituvchilar debil bolalarni boshqa bolalardan ajratib olib, ularning maxsus bog’cha va maktablarda tarbiyalanishi va ta’lim olishini ta’minlashlari yoki integrasiyalashgan ta’limga jalb etishlari lozim.
Imbesil va idiot bolalar xattoki yordamchi maktab dasturi bo’yicha ham ta’lim olish qurbiga qodir emaslar. Ular ijtimoiy ta’minot vazirligi qoshidagi bolalar internatlarida tarbiyalanadilar. Ammo umumiy rivojlanishida kamroq orqada qolgan imbesil bolalar, afsuski, yordamchi maktablarda goho uchrab turishadi. Ular yordamchi maktab dasturini o’zlashtira olmaydilar. Idiot bolalar hattoki o’z ota-onalarini ham tanimaydi. Ular o’zini-o’zi uddalay olmaydi.__o’ziga-o’zi xizmat ham qila olmaydi. Imbesil bolalar idiot bolalarga qaraganda nisbatan tuzukroq rivojlangan bo’lsa ham, mustaqil hayot kechirolmaydi. Mexnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi qoshidagi muassasalarda ularga sodda bilimlar, mehnatning ayrim sodda turlari (o’z-o’ziga xizmat qilish, ekinlarni parvarish etish, kartondan qutichalar yasash va h. k.) o’rgatiladi.
Oligofreniyaning uchala darajasida ham tarbiyachi va o’qituvchilar oligofren o’quvchilarni sog’lom tengdoshlari hamda o’xshash tarzdagi boshqa kamchiliklari bor bolalardan ajrata olishlari lozim. Lekin oligofreniyaning eng yengil darajasini — debillikni boshqa o’xshash anomaliyalardan va sog’lom bolalardan ajratib olish amalda ancha kiyin bo’ladi.
Debil bolalar o’z sog’lom tengdoshlaridan yoshligidanoq farq qiladi. Ularda, odatda, ixtiyoriy shakldagi murakkab harakatlar uncha rivojlanmagan bo’ladi. Ular boshini tutish, o’tirish, yurishga kechroq o’rganadi, nutqi kechikib rivojlanadi. Debil bolalar atrofdagilarning sodda nutqini tushunadi-yu, lekin murakkab so’z va gaplarni, iboralarni fahmlay olmaydilar. Debil bola nutqida qo’pol, uni tushunib bo’lmaydigan nuqsonlar kuzatilmasa ham, ko’p tovushlar noto’g’ri talaffuz etiladi, bunday bola lug’ati kambag’al, chegaralangan bo’ladi.
54. Aqliy qoloqlikni belgilari
Aqli zaiflikning asosiy belgilari:

1. 
   Bosh miyada organik buzulishning mavjudligi.
   
2. 
   Bilish faoliyatining chuqur buzulganligi.
   
3. 
   Bilish faoliyatining buzilganining turg’un harakterdaligi.
   

Kelib chiqish sabablarga ko’ra oligofreniya tug’ma hamda orttirilgan bo’ladi:

• 
  homila davrida turli salbiy ta’sir etuvchi infeksiya,
  

- intoksikasiya va jarohatlar;
- tug’ilish vaqtidagi jarohat va asfiksiya .

• 
  chaqaloqning ilk yoshida salbiy ta’sir etuvchi yuqumli kassalliklar:
  
• 
  turli irsiy yul bilan avloddan-avlodga o’tadigan gen, xromosoma kasalliklari.
  
• 
  ota-onalarning ichkilikka berilishi, narkomaniya, taksikomaniya.
  

Oligofreniyaga ikki muhim belgi xosdir:

• 
  ularning ruhiy rivojlanishi, kamolatga yetmasdan to’xtab qoladi va asosan, ularning klinik manzarasida aql yetishmovchilik belgilari ustunlik qiladi.
  
• 
  ularda prosessual kasalliklarga xos bo’lgan a’lomatlar hastalikni yomon tomonga qarab yo’nalishi, rivojlanishi kuzatilmaydi.
  

55. Psixopat bola bilan olib boradigan korreksion ishlar

Ruhan rivojlanish kamchiliklarining ba’zi bir shakllarida bolalarni vaqti-vaqti bilan maxsus psixonevrologik sanatoriylarda davolash foydalidir.Sanatoriyada bola kollektiv ishiga asta-sekinlik bilan jalb etiladi. Unda charchash alomatlari paydo bo’lganda, u o’quv mashg’ulotlaridan vaqtincha ozod etiladi yoki unga soddaroq boshqa vazifalar beriladi.Sanatoriyda davolanib kelgandan so’ng bola o’qishni o’z maktabida davom ettiraveradi.
Ruhiy rivojlanishi sustlashgan bolalar uchun mamlakatimizda maxsus maktabgacha tarbiya muassasalari internatlari, kuni uzaytirilgan maktablarda tenglashtirish sinflari tashkil etilgan.Ushbu masalalarda ta’lim umumta’lim oddiy bog’cha yoki maktab dasturi va darsliklari asosida olib boriladi,himoyalaydigan muloyim davolovchi maxsus tartib tashkil etiladi. Ta’lim-tarbiyaviy ishlar bolalarning fikrlash qobiliyati, diqqati, ish qobiliyati, xotirasi, nutqi va tafakkuridagi kamchiliklarni bartaraf etishga qaratilgan bo’lib,bunday bolaga bilim berishda o’qituvchi uning o’ziga xos individual xususiyatlarini e’tiborga olgan holda maxsus sharoitda, maxsus usullar bilan ishlaydi, tegishli yordam tashkil etadi.
Sog’liqni saqlash vazirligi qoshidagi bolalar va o’smirlar gigiyenasi instituti xodimlari, jumladan N.P.Vayzman va boshqa olimlarning o’tkazgan ilmiy tekshirishlari shuni ko’rsatadiki, ruhiy rivojlanishi sustlashgan bolalar o’zlashtirish jihatidan olganda sog’lom va debil bolalar o’rtasida oraliq o’rinda turadi. Bu olimlar tekshirish vaqtida debil va ruhiy rivojlanishi sustlashgan bolalarga bir xildagi topshiriqlarni berib ko’radilar, shunda normal sog’lom bolalar berilgan vazifani to’g’ri tushunib, uni kerakli tartibda bajargan bo’lsalar,debil bolalar vazifani tushunmay, bajara olmaydilar, ruhiy rivojlanishi sustlashgan bolalar esa xuddi shunday vazifani qisman tushunib, qisman bajarishadi. Demak, ruhiy rivojlanishi sustlashgan bolalar aqli zaif, debil bolalarga nisbatan ancha yaxshi tushunadi va bularni bajarish uchun ularda kerakli imkoniyatlar mavjud bo’ladi.Ruhiy rivojlanishi sustlashgan bolalarning o’zlashtirish qobiliyati sog’lom tengqurlariga nisbatan past bo’lsa-da, debil bolalarnikidan ancha durust bo’lganligi uchun bunday bolalarni yordamchi maktabga yuborish noto’g’ri, chunki ushbu maktab dasturi ular uchun soddalik qiladi. Ommaviy maktab esa bola uchun zarur bo’lgan sharoitni yaratib (maxsus sinf-tenglashtiruvchi sinf ochib) o’z dasturini o’lashtirishini ta’minlash uchun maxsus yordam ko’rsatishi lozim.
Bog’cha tarbiyachilari va boshlang’ich maktab o’qituvchilari ruhiy rivojlanishi sustlashgan bolalarning maxsus sharoitda ta’lim-tarbiya olishlariga yordam berishlari kerak, ularni o’z vaqtida aniqlab, boshqa bolalardan ajratib olib, ota-onalarga mutaxassis psixonevrologlarga murojaat qilishga maslahat berishlari lozim. Ruhiy rivojlanishi sustlashgan bolalar bilan inklyuziv sog’lom tengdoshlari orasida yoki maxsus muassasalarda davolab, himoya etish va ruhiy faoliyatni rostlashni ko’zlab alohida ta’lim-tarbiya ishlari olib boriladi.
56. Nuqsonli bolalar bilan ishlashda oligofreno-pedagogikani roli

57. Aqliy qoloqlikning oldini olish

Aqliy qoloqlikning sababi odamning qornida bo'lganida paydo bo'ladigan miya rivojlanishining buzilishidir. Homilador ayollar ushbu holatni homila uchun xavfini minimallashtirishlari mumkin:
Chekmang va spirtli ichimliklarni iste'mol qilmang.
Muntazam tekshiruvlarni o'tkazing.
Zarur bo'lganda vitaminlarni iste'mol qiling.
Emlashlardan o'ting.
Tasodifiy bosh jarohati tufayli kelib chiqadigan aqliy zaiflik uchun, masalan, dalada ishlash, sport bilan shug'ullanish yoki haydash paytida, tegishli tadbirlarda shaxsiy himoya vositalarini qo'llash orqali uni oldini olishingiz mumkin.

58. Aqliy zaiflikni darajalari

Aqliy (intellektual) rivojlanishiga ko’ra oligofreniya uch darajada namoyon bo’ladi: 1) debillik; 2) imbesillik; 3) idiotiya. Debillik — aql pastlik oligofreniyaning eng yengil darajasi bo’lib, bunday bolalarni tashqi ko’rinishiga qarab sog’lom tengdoshlaridan ajratib bo’lmaydi. Ular ko’pincha o’qishni ommaviy maktabning birinchi sinfidan boshlaydilar-u, lekin qisqa muddat ichida ulgurmovchi o’quvchilar orasiga qo’shilib qoladilar. Umuman, zehn va fahm-farosatga bog’liq ishlarda debil bolalar ancha qiynaladi, biroq ular yordamchi maktabga o’tib, dasturini o’zlashtirib chiqishsa, sanoat va hamda qishloq xo’jalik ishlab chiqarishida, maishiy hizmat sohasida oddiy turdagi mehnat bilan shug’ullana oladi. Tarbiyachi va o’qituvchilar debil bolalarni boshqa bolalardan ajratib olib, ularning maxsus bog’cha va maktablarda tarbiyalanishi va ta’lim olishini ta’minlashlari yoki integrasiyalashgan ta’limga jalb etishlari lozim.
Imbesil va idiot bolalar xattoki yordamchi maktab dasturi bo’yicha ham ta’lim olish qurbiga qodir emaslar. Ular ijtimoiy ta’minot vazirligi qoshidagi bolalar internatlarida tarbiyalanadilar. Ammo umumiy rivojlanishida kamroq orqada qolgan imbesil bolalar, afsuski, yordamchi maktablarda goho uchrab turishadi. Ular yordamchi maktab dasturini o’zlashtira olmaydilar. Idiot bolalar hattoki o’z ota-onalarini ham tanimaydi. Ular o’zini-o’zi uddalay olmaydi.__o’ziga-o’zi xizmat ham qila olmaydi. Imbesil bolalar idiot bolalarga qaraganda nisbatan tuzukroq rivojlangan bo’lsa ham, mustaqil hayot kechirolmaydi. Mexnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi qoshidagi muassasalarda ularga sodda bilimlar, mehnatning ayrim sodda turlari (o’z-o’ziga xizmat qilish, ekinlarni parvarish etish, kartondan qutichalar yasash va h. k.) o’rgatiladi.
Oligofreniyaning uchala darajasida ham tarbiyachi va o’qituvchilar oligofren o’quvchilarni sog’lom tengdoshlari hamda o’xshash tarzdagi boshqa kamchiliklari bor bolalardan ajrata olishlari lozim. Lekin oligofreniyaning eng yengil darajasini — debillikni boshqa o’xshash anomaliyalardan va sog’lom bolalardan ajratib olish amalda ancha kiyin bo’ladi.
Debil bolalar o’z sog’lom tengdoshlaridan yoshligidanoq farq qiladi. Ularda, odatda, ixtiyoriy shakldagi murakkab harakatlar uncha rivojlanmagan bo’ladi. Ular boshini tutish, o’tirish, yurishga kechroq o’rganadi, nutqi kechikib rivojlanadi. Debil bolalar atrofdagilarning sodda nutqini tushunadi-yu, lekin murakkab so’z va gaplarni, iboralarni fahmlay olmaydilar. Debil bola nutqida qo’pol, uni tushunib bo’lmaydigan nuqsonlar kuzatilmasa ham, ko’p tovushlar noto’g’ri talaffuz etiladi, bunday bola lug’ati kambag’al, chegaralangan bo’ladi.

59. Ota-onalariga aqliy zaiflik tashxisi qo’yilgan bolalar

Inson aql-idroki ham ekologik, ham genetik omillar bilan belgilanadi. Ota-onalariga aqliy zaiflik tashxisi qo'yilgan bolalar allaqachon xavf guruhiga kiradi. Ular aqliy kasalliklarning rivojlanishiga ko'proq moyil bo'lishadi, ammo bu juda kam uchraydigan genetik yo'l bilan yuqadi. Genetika rivojlanganiga va bu sohada ma'lum yutuqlarga qaramay, kasalliklarning 70-80% sabablari aniqlanmagan. Ko'pincha ular ayniqsa og'ir holatlarda aniqlanadi. Ko'rib chiqilayotgan holatning sababi ko'pincha xromosoma anomaliyalari, genetik, asab kasalliklari. Aqliy qoloqlikka sitomegalovirus, qizilcha virusi, OIV sabab bo'lgan tug'ma kasalliklar ham sabab bo'ladi. Ota-onalarning giyohvand moddalar, alkogol ichimliklarni iste'mol qilishi, homila tarkibidagi toksinlar ta'siri bolalarning aqliy zaifligi bilan tug'ilishiga olib keladi.Ba'zida radiatsiya, metilmerkuriy, qo'rg'oshin, kimyoviy terapiya dorilarining ta'siri bunday oqibatlarga olib keladi. Voyaga etmaganlik, muddatidan oldin tug'ilish, shuningdek markaziy asab tizimidagi qon ketish, forseps bilan tug'ilish, brech prezentatsiya, ko'p homiladorlik, intrapartum asfiksiya bilan bog'liq asoratlar aqliy zaiflashish xavfini oshiradi. Ammo bu erda ko'p narsa bola tug'ilgandan keyingi birinchi oylarda unga g'amxo'rlik qilishga bog'liq bo'ladi. Rivojlanish, o'sish, ijtimoiy moslashuv uchun zarur bo'lgan hissiy, jismoniy, kognitiv yordamning etishmasligi, hayotning birinchi yillarida yomon ovqatlanish dunyoda aqliy zaiflikning eng keng tarqalgan sabablari hisoblanadi. Kasallik bakterial, virusli ensefalit, meningit, to'yib ovqatlanmaslik, zaharlanish, bosh jarohati va hokazolarning natijasi bo'lishi mumkin
60. Prental sabablar
Ko'rib chiqilayotgan holatning sababi ko'pincha xromosoma anomaliyalari, genetik, asab kasalliklari. Aqliy qoloqlikka sitomegalovirus, qizilcha virusi, OIV sabab bo'lgan tug'ma kasalliklar ham sabab bo'ladi. Ota-onalarning giyohvand moddalar, alkogol ichimliklarni iste'mol qilishi, homila tarkibidagi toksinlar ta'siri bolalarning aqliy zaifligi bilan tug'ilishiga olib keladi.Ba'zida radiatsiya, metilmerkuriy, qo'rg'oshin, kimyoviy terapiya dorilarining ta'siri bunday oqibatlarga olib keladi.
61. Intranatal sabablar
Voyaga etmaganlik, muddatidan oldin tug'ilish, shuningdek markaziy asab tizimidagi qon ketish, forseps bilan tug'ilish, brech prezentatsiya, ko'p homiladorlik, intrapartum asfiksiya bilan bog'liq asoratlar aqliy zaiflashish xavfini oshiradi. Ammo bu erda ko'p narsa bola tug'ilgandan keyingi birinchi oylarda unga g'amxo'rlik qilishga bog'liq bo'ladi.
62. Postnatal sabablar
Rivojlanish, o'sish, ijtimoiy moslashuv uchun zarur bo'lgan hissiy, jismoniy, kognitiv yordamning etishmasligi, hayotning birinchi yillarida yomon ovqatlanish dunyoda aqliy zaiflikning eng keng tarqalgan sabablari hisoblanadi. Kasallik bakterial, virusli ensefalit, meningit, to'yib ovqatlanmaslik, zaharlanish, bosh jarohati va hokazolarning natijasi bo'lishi mumkin.
63. Aqliy qoloqlikni belgilari va darajalari
Aqli zaiflikning asosiy belgilari:

4. 
   Bosh miyada organik buzulishning mavjudligi.
   
5. 
   Bilish faoliyatining chuqur buzulganligi.
   
6. 
   Bilish faoliyatining buzilganining turg’un harakterdaligi.
   

Kelib chiqish sabablarga ko’ra oligofreniya tug’ma hamda orttirilgan bo’ladi:

• 
  homila davrida turli salbiy ta’sir etuvchi infeksiya,
  

- intoksikasiya va jarohatlar;
- tug’ilish vaqtidagi jarohat va asfiksiya .

• 
  chaqaloqning ilk yoshida salbiy ta’sir etuvchi yuqumli kassalliklar:
  
• 
  turli irsiy yul bilan avloddan-avlodga o’tadigan gen, xromosoma kasalliklari.
  
• 
  ota-onalarning ichkilikka berilishi, narkomaniya, taksikomaniya.
  

Aqliy (intellektual) rivojlanishiga ko’ra oligofreniya uch darajada namoyon bo’ladi: 1) debillik; 2) imbesillik; 3) idiotiya. Debillik — aql pastlik oligofreniyaning eng yengil darajasi bo’lib, bunday bolalarni tashqi ko’rinishiga qarab sog’lom tengdoshlaridan ajratib bo’lmaydi. Ular ko’pincha o’qishni ommaviy maktabning birinchi sinfidan boshlaydilar-u, lekin qisqa muddat ichida ulgurmovchi o’quvchilar orasiga qo’shilib qoladilar. Umuman, zehn va fahm-farosatga bog’liq ishlarda debil bolalar ancha qiynaladi, biroq ular yordamchi maktabga o’tib, dasturini o’zlashtirib chiqishsa, sanoat va hamda qishloq xo’jalik ishlab chiqarishida, maishiy hizmat sohasida oddiy turdagi mehnat bilan shug’ullana oladi. Tarbiyachi va o’qituvchilar debil bolalarni boshqa bolalardan ajratib olib, ularning maxsus bog’cha va maktablarda tarbiyalanishi va ta’lim olishini ta’minlashlari yoki integrasiyalashgan ta’limga jalb etishlari lozim.
64. Konflikt kechinmali bolalar
ko`p vaqtlar bolalar o`zlarining biror jismoniy kamchiliklaridan (cho`loqlik, g`ilaylik, ko`zi xiralik, bukrilik) ma`lum bir asab kasalliklaridan(duduqlanish, biror a`zosining uchib turishi, qorquv) juda iztirob chekib yuradilar. Bolada ana shunday kamchiliklarning birortasi bo`lsa, unga atrofdagilar noto`g`ri munosabatda bo`lgan taqdirda bola o`zining qimmatli emasligini his qiladi, ba`zi hollarda esa uning ulg`ayishi pasayib ketishiga olib keladi. Og`ir kechinmalar bir qancha hollarda bolalar ichki konfliktni paydo bo`lishiga olib keladi va bu hol uning psixik kamol topib borishini ham buzishi mumkin. Konfliktli kechinmalar hamisha ijtimoiy xarakterda bo`ladi. Ular bolani oilada yoki maktabda iztirob chekishga majbur etuvchi psixogen faktorlar oqibatida vujudga keladi. Ichki konflikt uchun bolaga yaqin bo`lgan ma`lum bir kishiga yoki yuz bergan vaziyatga nisbatan bola ongida bir-biriga qarama-qarshi affektiv tus olgan munosabatlarning olishib qolishi xarakterlidir. Ichki konflikt bolaning kechinmalari chidab bo`lmas darajada og`ir bo`lgan hamda uning hayotida va ongida uzoq vaqt davomida markaziy o`rin olgan taqdirdagina vujudga kelishi mumkin, qandaydir bir vaqtda bu konfflikt bola uchun hal qilib bo`lmaydigan muammoga aylanib qoladi. Bundat hal etilmagan konflikt uzoq cho`zilib va muttasil davom etib, xarakter xususiyatlarning tarkib topishiga o`ziga xos tarzda ta`sir ko`rsatadi hamda aqliy o`sishiga to`sqinlik qilishi mumkin. Ko`pincha oilaviy konfliktlar hamda maktab konfliktlari bolaning xulq-atvori va xarakterida qiyinchilik tug`ilishiga sabab bo`ladi.
65. Nuqsonli bolalar bilan ishlaganda oligofreno-pedagogikasini roli
66. Shizoid psixopatiyali bolalar bilan olib boriladigan korreksion ishlar
Ichki dunyosi boy va tashqi olamdan oʻzini doim olib qochadigan shizoidlar koʻpchilikning tasavvurida “gʻalati, odamovi” degan taassurot qoldiradi. Ular juda sezgir va taʼsirchanligi uchun tashqi taʼsirlardan tez charchaydi, shu sababli ham oʻz olamiga ravona boʻladilar. Shizoid bir vaqtning oʻzida yaqinlikka intiladi va undan qochadi. “Yaqinroq kel, men yolgʻizman, lekin juda yaqinlashma, qoʻrqaman” – shizoidning munosabatlardagi holati xuddi shunday. Odamlarni qanaqaligini juda tez va yaxshi fahmlaydi, yaxshi kuzatuvchi. Kimgadir dilini ochgisi keladi, ammo unga qaram boʻlib qolishdan qoʻrqib, oʻzidan itaradi. Hech kim uning xavfsizligi va individualligiga rahna solmasligi kerak. Tashqaridan hissiz koʻrinsada, ichida ehtiroslar vulqoni qaynab yotgan boʻladi. Kechinmalarini ifodalashga qiynaladi.
Yuzaki va hech narsa haqidagi suhbatlarni yomon koʻradi, undan koʻra gaplashmaslikni maʼqul koʻradi. Unga suhbatdagi samimiylik vs rostgoʻylik muhim. Oʻzini bolalar va hayvonlar orasida yaxshi his qiladi.
Shizoidga ayrim faoliyat turlarigina qiziq boʻladi. Biror faoliyatga, sohaga qiziqsa, miridan sirigacha oʻrganib, professional darajasiga yetadi. U haqiqiy nazariyotchi. Falsafiy gʻoyalar, dunyoni yaxshilashga oid fikrlarni oʻylashni yoqtiradi. Koʻp energiyasini amaliy faoliyat emas, aynan oʻylashga sarflaydi. Shu sababli chetdan dangasaday koʻrinishi mumkin. Maqtov va tanqidlarga befarq. Yolgʻizlikda ishlash jonu dili. Sheriklar bilan ishlash uning uchun azob. Koʻpincha tunda, hech kim halal bermaydigan pallada ishlashni yoqtiradi.
Shizoidning doʻsti boʻlmaydi, boʻlsa ham bitta boʻladi. Tanishlari ham koʻp emas. Koʻpincha shizoidlar oʻziga oʻxshagan shizoidlar bilan qalin doʻst boʻlishadi. Tarix darsligidagi hamma sanalarni yoddan bilishi mumkin, lekin yaqinlarining tugʻilgan kunlarini unutib qoʻyadi. Biror vazifani ishonib topshirib boʻlmaydi shizoidga. U oʻzi xohlaganday yoʻl tutadi.
Shizoidning yaqinlariga maslahatlar
– Bemaʼni ulfatchilik va bazmlarga, mehmondorchilikka hadeb chaqirmang. Shizoid uchun bu mislsiz azob.
– Ish jarayonida bezovta qilmang va burningizni suqmang. Biror kashfiyotning yaralishiga toʻsqinlik qilayotgan boʻlishingiz mumkin.
– Betartib va dangasaligini aytib, asabiga tegmang. Sizga shunday koʻrinyapti xolos. Nimaning qayerdaligini yaxshi bilishadi. Ularning tanasi qimir etmasa ham, miyasi ulkan ishlar bilan shugʻullanayotgan boʻladi.
67. Konfliktli kechinmali bolalar
ko`p vaqtlar bolalar o`zlarining biror jismoniy kamchiliklaridan (cho`loqlik, g`ilaylik, ko`zi xiralik, bukrilik) ma`lum bir asab kasalliklaridan(duduqlanish, biror a`zosining uchib turishi, qorquv) juda iztirob chekib yuradilar. Bolada ana shunday kamchiliklarning birortasi bo`lsa, unga atrofdagilar noto`g`ri munosabatda bo`lgan taqdirda bola o`zining qimmatli emasligini his qiladi, ba`zi hollarda esa uning ulg`ayishi pasayib ketishiga olib keladi. Og`ir kechinmalar bir qancha hollarda bolalar ichki konfliktni paydo bo`lishiga olib keladi va bu hol uning psixik kamol topib borishini ham buzishi mumkin. Konfliktli kechinmalar hamisha ijtimoiy xarakterda bo`ladi. Ular bolani oilada yoki maktabda iztirob chekishga majbur etuvchi psixogen faktorlar oqibatida vujudga keladi. Ichki konflikt uchun bolaga yaqin bo`lgan ma`lum bir kishiga yoki yuz bergan vaziyatga nisbatan bola ongida bir-biriga qarama-qarshi affektiv tus olgan munosabatlarning olishib qolishi xarakterlidir. Ichki konflikt bolaning kechinmalari chidab bo`lmas darajada og`ir bo`lgan hamda uning hayotida va ongida uzoq vaqt davomida markaziy o`rin olgan taqdirdagina vujudga kelishi mumkin, qandaydir bir vaqtda bu konfflikt bola uchun hal qilib bo`lmaydigan muammoga aylanib qoladi. Bundat hal etilmagan konflikt uzoq cho`zilib va muttasil davom etib, xarakter xususiyatlarning tarkib topishiga o`ziga xos tarzda ta`sir ko`rsatadi hamda aqliy o`sishiga to`sqinlik qilishi mumkin. Ko`pincha oilaviy konfliktlar hamda maktab konfliktlari bolaning xulq-atvori va xarakterida qiyinchilik tug`ilishiga sabab bo`ladi.
68. Nuqsonli boblalar ta’lim-tarbiyasi
Nuqsonli bolalar uchun mamlakatimizda maxsus maktabgacha tarbiya muassasalari internatlari, kuni uzaytirilgan maktablarda tenglashtirish sinflari tashkil etilgan.Ushbu masalalarda ta’lim umumta’lim oddiy bog’cha yoki maktab dasturi va darsliklari asosida olib boriladi,himoyalaydigan muloyim davolovchi maxsus tartib tashkil etiladi. Ta’lim-tarbiyaviy ishlar bolalarning fikrlash qobiliyati, diqqati, ish qobiliyati, xotirasi, nutqi va tafakkuridagi kamchiliklarni bartaraf etishga qaratilgan bo’lib,bunday bolaga bilim berishda o’qituvchi uning o’ziga xos individual xususiyatlarini e’tiborga olgan holda maxsus sharoitda, maxsus usullar bilan ishlaydi, tegishli yordam tashkil etadi.
Bog’cha tarbiyachilari va boshlang’ich maktab o’qituvchilari nuqsonli bolalarning maxsus sharoitda ta’lim-tarbiya olishlariga yordam berishlari kerak, ularni o’z vaqtida aniqlab, boshqa bolalardan ajratib olib, ota-onalarga mutaxassis psixonevrologlarga murojaat qilishga maslahat berishlari lozim. Nuqsonli bolalar bilan inklyuziv sog’lom tengdoshlari orasida yoki maxsus muassasalarda davolab, himoya etish va ruhiy faoliyatni rostlashni ko’zlab alohida ta’lim-tarbiya ishlari olib boriladi.
69. Bolalarda uchraydigan psixik kasalliklarni kelib chiqish sabablari
Ruhiy rivojlanishi sustlashganlikning kelib chiqish sabablari xar xil bo’ladi:

• 
  onaning xomiladorlik davridagi toksikozlari;
  
• 
  bolaning chala tug’ilishi, asfiksiya;
  
• 
  onaning yurak tomir kasalliklari;
  
• 
  bolaning yurak kasalliklari, tug’ma parok;
  

O’zlashtirmaslikning eng tarqalgan sababi, bolaning maktab ta’limiga tayyor emasligi;

• 
  bolada o’quv faoliyati zaminlari va malakalarining shakllanmaganligi;
  

- bolalar talabalariga buysunishga o’rganmaganlar, boshlagan ishlarini ohiriga yetkazishni, topshiriqni bajarganda diqqat qilishni bilmaydilar.
70. Epileptik bolalarga xos bo’lgan xususiyatlar va ular bilan korreksion ishlar
– Oddiy tilda biz uni tutqanoq yoki quyonchiq deb ataymiz. Kasallik etiologiyasi va patogenezi oxirigacha o‘rganilmagan. Birinchi tutqanoq vaqtidagi bemorning yoshi bevosita kasallikning paydo bo‘lish sabablari bilan bog‘liqdir. Yangi tug‘ilgan chaqaloq va emizikli bolada og‘ir gipoksiya, bosh miya rivojlanish nuqsonlari va metabolik genetik nuqsonlar (gipoglikemiya, gipokaliyemiya, vitamin B 6 yetishmasligi) xastalik kuchayishiga sabab bo‘lishi taxmin qilingan. Epilepsiya etiologiyasida tug‘ruq travmalari (qisqich ishlatish sababli homila boshchasi va chanoq o‘lchamlarining to‘g‘ri kelmasligi) o‘ziga xos rol o‘ynaydi. Ayrim hollarda epilepsiyaga duchor bo‘lgan bemorlarning onasi homiladorlik vaqtida qizilcha, grippning og‘ir formasi yoki bosh miya jarohatlanishiga uchragan, spirtli ichimlik, giyohvand modda iste’mol qilgan va tetratogen ta’sirga ega dorilar (rezerpin, remantadin) qabul qilgani aniqlangan.
Epilepsiya patogenezini aniqlash mutaxassislarga anchagina qiyinchiliklar tug‘dirmoqda. Turli xil etiologik omillar – alohida neyronlarning ichki qo‘zg‘alishi, funksiponal bog‘langan sistemali neyronlarning qo‘zg‘alishi yoki tormozlanishi, bosh miyaning energetik holati, ayrim aminoksilotalar metabolizimining buzilishi tufayli talvasa kelib chiqishi mumkin. Hozirgi vaqtda epilepsiya patogenezida yangi konsepsiya, ya’ni kaliy (K+) kanallari blokadasidan keng foydalanilmoqda. Bu esa neyronalararo halqa sirkulyatsiyasidagi impulslarning o‘tishini qiyinlashtiradi. Qo‘zg‘atuvchi transmitter (aspartat va glyutamat) tutqanoq rivojlanishida asosiy mexanizm bo‘lib, tormozlovchi (gamma-aminomoy kislotasi) uning tugashini ta’minlaydi.
– Ko‘pincha epileptik bemorni nevrologik xarakterdagi kasal, deb hisoblashadi. Bemorga tashxis qo‘yish nevropatolog yoki psixonevrolog zimmasiga tushadi. Psixik nuqson ayrim bemorlarda (25-30 foiz) turli darajada yaqqol namoyon bo‘lishi mumkin. Davolashni boshlashdan avval shifokor bemorda serebral (o‘sma, ensefalit va boshqalar) yoki ekstratserebral (insuloma, gipoparatireoz) yo‘qligiga ishonch hosil qilishi kerak. Kasallik kompleks, individual, uzluksiz va uzoq muddat davolanishi kerak. Davolash epileptik tutqanoq turini hisobga olgan holda bitta preparat (monoterapiya)dan boshlanadi.
71. Eshitish va nutq qobiliyatidagi nuqsonlar
Nutq — murakkab ruhiy faoliyatdir. U ruhiy jarayonlaming tarkib topishiga va bolaning umuman barkamol bo‘lib o4sishiga katta ta’sir ko’zrsatadi. Nutq eshituv organlari vositasi bilan idrok etishga asoslangan bo4lib,atrofdagilarga taqlid etish yo’li bilan rivojlanib boradi. Og’zaki nutqning shakllanishida eshituv analizatori, nutqni harakatga keltiruvchi analizator ishtirok etadi. Nutqni harakatga keltiruvchi analizator eshituv analizatori bilan mahkam bog4langan holda ishlaydi, eshituv analizatorining rivojlanish darajasi esa ko’zp jihatdan talaffuzga bog4liq. Bola nutqining o 4sib borishi tovushlar talaffuzi, fiziologik va fonematik eshitishning kamol topib borish darajasi bilangina harakterlanib qolmay, balki eng muhimi — o4z nutqi va atrofdagilar nutqidagi so'zlaming tuzilishini, tovush tarkibini farqlay olish qobiliyati bilan ham harakterlanadi. Surdopedagogikada eshitishida nuqsonlari bor bolalar kar, zaif eshituvchi, keyinchalik zaif eshituvchi bo4lib qolgan bolalar guruhiga bo4lib o ‘rganiladi. Tug4ma hali tili chiqmagan go4daklik davrida ikkala qo4loqning mutlaqo eshitmasligi kar-soqovlikka olib keladi. Eshitish qobiliyatining qisman buzilishi natijasida nutqiy nuqsonga uchragan bolalar zaif eshituvchi bolalar guruhiga kiritiladi. Nutqi rivojlanib, shakllanib olgandan so4ng yaxshi eshitmaydigan bo4lib qolgan bolalar keyinchalik zaif eshituvchi bo‘lib qolganlar guruhiga kiradi. Bu nuqson nutq tarkib topganidan so4ng vujudga kelsa ham, quloqdagi nuqson tufayli eshitishda xos kamchiliklar bo'laveradi. Turg‘un eshitish nuqsonlari kelib chiqish sabablariga ko‘ra tug‘ma va orttirilgan bo‘lishi mumkin. Kar-soqov bolalarning 25— 30 foizida eshitish nuqsonlari tug‘ma bo‘ladi. Bunga sabab: onaning xomiladorlik davrida turli kasalliklar, masalan, gripp bilan kasallinishi, ota-onalaming ichkilik ichib turishi, onaning xomiladorlik davrida bilar-bilmas dori-darmonlami iste’mol qilishi (ayniqsa streptomitsin, xinin, singari dorilami), xomilaning shikastlanishi; irsiyat, genetik faktorlar (quloq tuzilishidagi patologik o‘zgarishlar bo‘lishi, masalan, eshitish yo‘li atreziyasi — bituvi). Eshitishdagi orttirilgan nuqsonlar quloq yoki eshitish analizatorining tuzilishidagi kamchiliklardan kelib chiqishi mumkin. Bunga oliy nerv markazi, o'tkazuvchi yo‘llar yoki quloqning o'zidagi o‘zgarishlar sabab bo‘ladi. Bolaning ilk yoshida otit, parotit (tepki), meningit, meningoensefalit, qizamiq, qizilcha, gripp kasalliklari bilan kasallanishi ba’zi hollarda kar-soqovlik yoki turli darajalardagi zaif eshitishga olib kelishi mumkin. Hozirgi kunda ekologiya masalalalaming keng o‘rganilishi eshitish nuqsonlarining oldini olishda ham katta ahamiyatga ega
72. Nuqsonli bolalar ta’lim-tarbiyasi bilan shug’ullanadigan muassasalar tarmog’i
Nuqsonli bolalar uchun mamlakatimizda maxsus maktabgacha tarbiya muassasalari internatlari, kuni uzaytirilgan maktablarda tenglashtirish sinflari tashkil etilgan.Ushbu masalalarda ta’lim umumta’lim oddiy bog’cha yoki maktab dasturi va darsliklari asosida olib boriladi,himoyalaydigan muloyim davolovchi maxsus tartib tashkil etiladi. Ta’lim-tarbiyaviy ishlar bolalarning fikrlash qobiliyati, diqqati, ish qobiliyati, xotirasi, nutqi va tafakkuridagi kamchiliklarni bartaraf etishga qaratilgan bo’lib,bunday bolaga bilim berishda o’qituvchi uning o’ziga xos individual xususiyatlarini e’tiborga olgan holda maxsus sharoitda, maxsus usullar bilan ishlaydi, tegishli yordam tashkil etadi. Bog’cha tarbiyachilari va boshlang’ich maktab o’qituvchilari nuqsonli bolalarning maxsus sharoitda ta’lim-tarbiya olishlariga yordam berishlari kerak, ularni o’z vaqtida aniqlab, boshqa bolalardan ajratib olib, ota-onalarga mutaxassis psixonevrologlarga murojaat qilishga maslahat berishlari lozim. Nuqsonli bolalar bilan inklyuziv sog’lom tengdoshlari orasida yoki maxsus muassasalarda davolab, himoya etish va ruhiy faoliyatni rostlashni ko’zlab alohida ta’lim-tarbiya ishlari olib boriladi.
73. Aqliy rivojlanishida birinchi namoyon bo’lish belgilari
Aqli zaif bolalarni rivojlanishi, uning birinchi yashshash davridanoq normal bolalar rivojlanishidan farq qiladi. Ko’pchilik aqli zaif bolalarda yurish harakatlari kechkib rivojlanadi. Ularda bo’sh, beo’xshov, qadam tashlash sektn harakatlar kuzatiladi. Ularda tevarak atrofda bo’lgan qiziqishlarning pastligi befarqligi normal bolalar bilan farqlanadi. Tevarak atrofdagilarning nutqini darrov tushunish qobiliyati sekin o’sib boradi. Aqli zaif bolalarning 71%da nutq kechikib rivojlanadi. Lug’at boyligi kambag’al bo’ladi. 3/1 qismida ko’rish nuqsonlari mavjud bo’ladi.
Aqli zaif bolalar taraqqiyotida 3-4 sinflar asosiy rol o’ynar ekan. Bu yoshda ularning aqliy rivojlanishida sezilarli siljishlar ro’y beradi.
Aqli zaiflikning asosiy belgilari:

7. 
   Bosh miyada organik buzulishning mavjudligi.
   
8. 
   Bilish faoliyatining chuqur buzulganligi.
   
9. 
   Bilish faoliyatining buzilganining turg’un harakterdaligi.
   

74. Psixopatik xatti-harakat bilan oligrofreniya
Psixopatiya sindromi (yunoncha "qalb kasalligi") boshqalarga nisbatan yuraksiz, hissiyotsiz va manipulyativ tarzda namoyon bo'ladi. Bunday psixopatlar kimningdir boshqalar bilan aloqa qilish imkoniga ega bo'lmagan va muddati eshitilayotgan bo'lsa ham, psixologiyada bunday tashxis yo'q. Kasallik haqida tortishuvlar kamaymaydi. Sindromning tasnifi, simptomatologiyasi va xarakteristikasi tortishuvli hisoblanadi. Hozirgacha psixopatlar qanday bo'lishini va sindromning rivojlanishiga nima sabab bo'lganligi ma'lum emas. Shaxsning anomalisi tug'ma yoki tashqi muhitga salbiy ta'sir ko'rsatishi mumkin, toksik mahsulotlar bilan beyin nöronlarına zarar etkazishi mumkin. Shaxsning kamchiliklari qaytarilmasdir va psixopatiya davolanish qiyin kechadi, garchi bolalikda sindromda asosyal xulq-atvorni nazorat qilish va to'g'rilash osonroq bo'lsa-da. Tadqiqotchilar psixopatning quyidagi belgilarini chaqirishadi:

• 
  zaif xatti-harakatlar nazorati, asabiylashish;
  
• 
  yuzaki tuyg'u, chizmachilik va suhbatlashish;
  
• 
  hayajonga muhtoj, adrenalin qaramligi - bunday odamlar uzoq vaqt davomida idda o'tira olmaydi;
  
• 
  harakatlaridan oldin javobgarlik;
  
• 
  empatiyaning etishmasligi;
  
• 
  yuqori benlik hurmati.
  

Psixopatik sindromli shaxslar shartli ravishda bir nechta turlarga bo'linadi.

1. 
   Portlaydigan (qo'zg'aluvchan) - yuqori darajadagi noqulaylik va tajovuzkorlikka ega.
   
2. 
   Paranoid psixopatlar shubhali, rashkchi odamlardir.
   
3. 
   Psixiatriya - qo'rqinchli, xavfli, o'z-o'zini obsesyonga va obsessif g'oyalarga moyil.
   
4. 
   Jinsiy psixopatlar diqqatni o'ziga jalb qiladi va ularning eksklyuzivligini tan olishga harakat qiladi. Patologik jihatdan noto'g'ri, tashqaridan yoqimli.
   
5. 
   Schizoid - hissiy jihatdan cheklangan, despotik, ammo ayni paytda himoyasiz. Ular ijtimoiy muhitga dushmanlik qiladilar.
   

75. Analizator funksiyasidagi og’ishlar bilan aqliy sustkashlik

Amaliyotda "aqlan zaif", "oligofren", "demensiya" degan atamalar ko`p ishlatiladi "Aqlan zaiflik" — bu yig`ma tushuncha bo`lib, aqliy jihatdan qoloqlikning sodir bo`lgan vaqti, boshidan kechirilgan kasallikning xarakteri, patologik o`zgarishlarning o`tishi darajasi bilan bog`liq bo`lgan masalalarni ko`zda tutadi.Aqli zaif bolalarni rivojlanishi, uning birinchi yashshash davridanoq normal bolalar rivojlanishidan farq qiladi. Ko’pchilik aqli zaif bolalarda yurish harakatlari kechkib rivojlanadi. Ularda bo’sh, beo’xshov, qadam tashlash sektn harakatlar kuzatiladi. Ularda tevarak atrofda bo’lgan qiziqishlarning pastligi befarqligi normal bolalar bilan farqlanadi. Tevarak atrofdagilarning nutqini darrov tushunish qobiliyati sekin o’sib boradi. Aqli zaif bolalarning 71%da nutq kechikib rivojlanadi. Lug’at boyligi kambag’al bo’ladi. 3/1 qismida ko’rish nuqsonlari mavjud bo’ladi.
Kelib chiqish sabablarga ko’ra oligofreniya tug’ma hamda orttirilgan bo’ladi:

• 
  homila davrida turli salbiy ta’sir etuvchi infeksiya,
  

- intoksikasiya va jarohatlar;
- tug’ilish vaqtidagi jarohat va asfiksiya .

• 
  chaqaloqning ilk yoshida salbiy ta’sir etuvchi yuqumli kassalliklar:
  
• 
  turli irsiy yul bilan avloddan-avlodga o’tadigan gen, xromosoma kasalliklari.
  
• 
  ota-onalarning ichkilikka berilishi, narkomaniya, taksikomaniya.
  

Oligofreniyaga ikki muhim belgi xosdir:

• 
  ularning ruhiy rivojlanishi, kamolatga yetmasdan to’xtab qoladi va asosan, ularning klinik manzarasida aql yetishmovchilik belgilari ustunlik qiladi.
  
• 
  ularda prosessual kasalliklarga xos bo’lgan a’lomatlar hastalikni yomon tomonga qarab yo’nalishi, rivojlanishi kuzatilmaydi.
  

76. Psixik rivojlanishi sustlashganlik klinik-psixologik jihatdan konstitutsion turi

Psixik rivojlanishi sustlashgan bolalar aqliy darajasi jihatidan asosan
ikki guruhga bo`linadi:
1.Yengil nuqsoni bor bolalar — bular maxsus sharoitda 1—3 yil ta`limtarbiya olganlaridan keyin o`qishni ommaviy maktabning tegishli sinfida davom ettirishi mumkin.
2.Psixik riyujlanishi sezilarli darajada orqada qolgan bolalar — ular maktabni bitirguniga qadar maxsus sharoitda o`qitilishi kerak. Bunday bolalar maktab dasturini sog`lom tengdoshlari qatori o`zlashtira olmaydi. Psixik rivojlanishi sustlashgan bolalarni ommaviy maktabda hamma qatori o`qitish ta`lim jarayoniga ham salbiy ta`sir ko`rsatadi
Ruhiy rivojlanishining susayishi turlari qo’yidagilardan iborat:

1. 
   Ruhiy rivojlanish susayishining kontitutsion turi.
   
2. 
   Ruhiy rivojlanishi susayishining somatagen turi.
   
3. 
   Ruhiy rivojlanishi susayishining psixogen turi.
   
4. 
   Ruhiy rivojlanishi susayishining organik serebral turi.
   

Konstitutsional shaklini xarakterlovchi belgilarga quyidagilar kiradi: bolaning gavda tuzilishi sog`lom tengdoshlarinikiga nisbatan 1—2 yosh kichik ko`rinadi. U o`zini bog`cha yoshidagilarga o`xshab tutadi va ta`lim olish uchun hali "etilmagan" bo`ladi. Bunday bola o`quv faoliyatiga yaxshi kirishib ketmaydi, chunki unda o`qishga qiziqish yo`q, ish qobiliyati past. Konstitusional shakli. Infaltil bolalar psixik rivojlanishi bo’yicha o’z tengdoshlaridan orqada qoladilar.
Infaltilizm tug’ma yoki o’sish davridagi xar xil kasalliklar taxsirida kelib chiqadi. Bolalarda infaltilizm yuqimli kasalliklar, ichki sekresiya bezlari, miya kasalliklari, tomirdagi nuqsonlar kelib chiqishiga sabab bo’ladi.
Ularning qiziqishlari o’yin faoliyati bilan chegaralanadi. O’yin jarayonida ular o’ziga xizmat qilish malakalarini egallab olsalar ham undan kam foydalanadilar. Mustaqil o’yinlari mazmunli, qizqarli bo’lib, uzoq davom etishi mumkin. Infaltil bolalarning lug’at boyligi yetarlicha bo’lib, ular hikoyaning, ertakning mazmunini tushunib oladilar. Qiynalganda yordamdan yaxshi foydalana oladilar. Infaltil bolalar uchun ayniqsa xulqning murakkab formalarining rivojlanmay qolishi, xarakterlidir. Bunday bolalarda barcha faoliyat turlarining funksional faoligining pasayganigi kuzatiladi. Infaltil bolalar odatda buyi past, gavda tuzilishi noto’g’ri bo’ladi. Ularning ko’pchiligida jinsiy sisitemaning rivojlanmay qolganligi kuzatilib, jinsiy yetilishning orqada qolishi va ikkilamchi jinsiy tomonning rivojlanmay qolishiga olib keladi. Bunday bolalar maktabda o’qishga qiziqmaydilar «ta’lim olish uchun yetilmagan» bo’ladilar.
O’zlashtirmaslik bolaning astenik holatiga ham bog’liq bo’lishi mumkin. Astenik holatni qattiq charchash, ruhiy kechinmalar keltirib chiqaradi. Bunday bolalar o’qish jarayonida tez charchaydilar, bosh og’rig’i, quvvatsizlik natijasida ish qobiliyati pasayadi, xotira, diqqati zaiflashadi. Topshiriqni bajarayotganda e’tiborini bir joyga tuplay olmaydi. Buning natijasida o’qish, yozish, hisoblashda qiyinchiliklar yuzaga keladi. Yozuvda harflarni tashlab ketish, so’zlarni oxirigacha yozmaslik, bug’inlarni tashlab ketish kuzatiladi. Bu bolalarda charchash kuchayib borganda, tinch sharoit bo’lmaganda, sustkashlik, qatiyatsizlik, yig’loqilik, qiziqishning sustligi kuzatiladi.
77. Psixik rivojlanishi sustlashganlik klinik-psixologik jihatdan somatogen turi
Psixik rivojlanishi sustlashgan bolalar aqliy darajasi jihatidan asosan
ikki guruhga bo`linadi:
1.Yengil nuqsoni bor bolalar — bular maxsus sharoitda 1—3 yil ta`limtarbiya olganlaridan keyin o`qishni ommaviy maktabning tegishli sinfida davom ettirishi mumkin.
2.Psixik riyujlanishi sezilarli darajada orqada qolgan bolalar — ular maktabni bitirguniga qadar maxsus sharoitda o`qitilishi kerak. Bunday bolalar maktab dasturini sog`lom tengdoshlari qatori o`zlashtira olmaydi. Psixik rivojlanishi sustlashgan bolalarni ommaviy maktabda hamma qatori o`qitish ta`lim jarayoniga ham salbiy ta`sir ko`rsatadi
Ruhiy rivojlanishining susayishi turlari qo’yidagilardan iborat:

1. 
   Ruhiy rivojlanish susayishining kontitutsion turi.
   
2. 
   Ruhiy rivojlanishi susayishining somatagen turi.
   
3. 
   Ruhiy rivojlanishi susayishining psixogen turi.
   
4. 
   Ruhiy rivojlanishi susayishining organik serebral turi.
   

Somatogen Bolada surunkali infeksiyalar, allergik holat, tug`ma porok va shu kabi kasalliklar, ayniqsa, tez uchrab turadi. Psixik rivojlanishning somatogen sabablarga aloqador sustligi bolada asteniya holagini vujudta keltiradi. Ayrim bolalarda somatogen infantilizm kuzatiladi, ya`ni bola o`sibunmagan, go`dak taxlit bo`lib qolaveradi. Bunda bola psixikasida nevrozga o`xshash holatlardan o`z quchiga ishonmasliq ko`rqoqlik, injikdik, erkalik, qiziqishning pastligi va boshqalar kuzatiladi.
78. Psixik rivojlanishi sustlashganlik klinik-psixologik jihatdan psixogen turi
Psixik rivojlanishi sustlashgan bolalar aqliy darajasi jihatidan asosan
ikki guruhga bo`linadi:
1.Yengil nuqsoni bor bolalar — bular maxsus sharoitda 1—3 yil ta`limtarbiya olganlaridan keyin o`qishni ommaviy maktabning tegishli sinfida davom ettirishi mumkin.
2.Psixik riyujlanishi sezilarli darajada orqada qolgan bolalar — ular maktabni bitirguniga qadar maxsus sharoitda o`qitilishi kerak. Bunday bolalar maktab dasturini sog`lom tengdoshlari qatori o`zlashtira olmaydi. Psixik rivojlanishi sustlashgan bolalarni ommaviy maktabda hamma qatori o`qitish ta`lim jarayoniga ham salbiy ta`sir ko`rsatadi
Psixogen shaklida bola erta yoshligidan nokulay, nogo`g`ri sharoitda tarbiyalanadi va shu tarbiyaning salbiy tomonlari Psixik rivojlanishiga ta`sir o`tkazgan bo`ladi. Psixogen shaklining kelib chiqish sabablari:

• 
  bola tarbiyasi bilan shug’ulanmaslik, burch, mas’uliyat hissining shakllanmasligi, zarur bilim va tasavvurlarning yetishmasligi;
  
• 
  bolani haddan tashqari erkalatish;
  
• 
  bolaga qupol munosabatda bo’lish, jazolash, ota-onaning majoralari, alkogalizmga ruju qo’yishi;
  

Psoxogen shaklida bosh miyaning kasalliklariga yaxshi yetilmaganligiga aloqador o’zgarishlar kuzatiladi, ularning his tuyg’u, irodaviy holatlari taraqqiy etmaganligi asosan organik infatilizm tarzida namoyon bo’ladi:

• 
  ko’tarinki ruhda yuradigan bolalar;
  
• 
  kayfiyati o’zgarib, mayus yuradigan bolalar;
  
• 
  mustaqil harakat qilaolmaslik, qurqib yuradigan bolalar;
  

79. Psixik rivojlanishi sustlashganlik klinik-psixologik jihatdan serebral turi

Psixik rivojlanishi sustlashgan bolalar aqliy darajasi jihatidan asosan
ikki guruhga bo`linadi:
1.Yengil nuqsoni bor bolalar — bular maxsus sharoitda 1—3 yil ta`limtarbiya olganlaridan keyin o`qishni ommaviy maktabning tegishli sinfida davom ettirishi mumkin.
2.Psixik riyujlanishi sezilarli darajada orqada qolgan bolalar — ular maktabni bitirguniga qadar maxsus sharoitda o`qitilishi kerak. Bunday bolalar maktab dasturini sog`lom tengdoshlari qatori o`zlashtira olmaydi. Psixik rivojlanishi sustlashgan bolalarni ommaviy maktabda hamma qatori o`qitish ta`lim jarayoniga ham salbiy ta`sir ko`rsatadi
Serebral. shakli miya shikastlari, meningit, meningoensefalit, gidrotsefaliya va boshka kasalliklar natijasi bo`lib hisoblanadi. Psixik rivojlanishi sustlashgan bolalarnshgg o`kishi pasayib ketadi, biroq bu holat o`z vaqtida va to`g`ri aniqlansa, bolalarga tegishli yordam tashkil etilsa, ular ommaviy maktab dasturini o`zlashtira oladilar.
Psixik sust rivojlanganlikning eng murakkab va keng tarkalgan psixogen shaklida bosh miyaning kasalligiga, yaxshi etilmaganiga aloqador o`zgarishlar kuzatiladi.
Olimlarimizning bergan ma`lumotlariga ko`ra, bunday bolalarning 50 foizida nerv sistemasida organik nuqsonlar bo`ladi. Bu narsa ularning histuygu, irodaviy holatlari tarakqiy etmaganligiga, asosan organik infantilizm tarzida namoyon bo`ladi
80. Psixik rivojlanishi sustlashgan bolalarning boshqa yordamga muxtoj bolalar va sog‘lom tengdoshlaridan farqi, ularning tavsifi.
Ommaviy maktab oldida ta’lim - tarbiya jarayonida har bir bolaning har tomonlama barkamol o’sishini ta’minlashdek muhim vazifa turadi. Bu murakkab vazifani bajara borib, ba’zan ayrim bolalarning o’qishda qiynalishlari kuzatiladi. Bu qiyinchiliklar bolalarning ruhiy rivojlanishiga borishdagi kamchiliklar oqibatida tug’iladi. Bu kamchiliklar maktabda bolaning o’zlashtirmasligiga olib keladi.
Nuqsonli bolalar orasida ruhiy rivojlanishi sustlashgan bolalar ham uchraydi. Bu bolalarda hyech qanday organik jarohatlar bo’lmaydi. Umumta’lim maktablarida rivojlanishda turli nuqsonlari bo’lgan bolalarning ko’pchiligi o’qiydilar va ushbu maktab dasturini o’zlashtirishga qiynaladilar.
Ruhiy rivojlanishining susayishi haqidagi ma’lumotlar asosan XX asrning 2 chi yarimidan keyin ko’zga tashlana boshladi. Dastlabki ma’lumotlarga qaraganda, ruhiy rivojlanish susayishi vaqtinchalik holat deb tasavvur qilingan.
O’zlashtirmaslikni aqliy zaiflik bilan o’xshatmoq, chalkash-tirish qo’pol xatoliklarga olib keladi. O’zlashtirmaslikning ko’pincha aqli zaiflikning yengil darajalariga, zaif eshituvchilarga o’xshatib yuboriladi.
Ruhiy rivojlanishi sustlashgan bolalarning bilish faoliyati, tafakkuri, idrok, diqqat, ish qobiliyati, markaziy nerv ssistemasining kasalliklari, o’qituvchining pedagogik malakasin pastligi, oiladagi majarolar, noto’g’ri tarbiya natijasida bir qdar zarar yetgan bo’ladi. Doimo o’zlashtira olmaslik tufayli bu bolalar xulq – atvorida turli, salbiy xislatlar yuzaga keladi.
N.P.Vayzman va boshqa olimlar tekshirishi shuni ko’rsatdiki, ruhiy rivojlanishi sust bolalar o’zlashtirish jihatidan sog’lom va debel (aqli zaif) bolalar o’rtasidagi oraliq o’rnida turadi. Normal bola topshiriqni to’g’ri tushunib, kerakli tartibda bajargan bo’lsa, debel bolalar vazifani bajara olmaydilar, ruhiy rivojlanishi sust bolalar esa, vazifani qisman tushunib, qisman bajaradilar.
Pedagogik nazardan qolgan bolaning maktabgacha tarbiya davridayoq, oiladagi tarbiyaning yomon sharoitlaridan kelib chiqishi yoki maktabdagi tajribasiz o’qituvchining qoloq bolani e’tiborsiz qoldirishidan, yoki bolaning maktabga muntazzam ravishda qatnashmasligi oqibatida kelib chiqishi mumkin. Bunday o’quvchilar tegishli pedagogik yordamdan so’ng o’zlashtirivuchi o’quvchilar safiga qushilishi mumkin. Agar bu bolalarga o’z vaqtida yordam ko’rsatilmasa, ular borgan sari o’z tegdoshlaridan orqada qoladilar, ta’limdagi muvaffaqiyatsizliklar bolalarda o’qishga nisbatan salbiy munosabatni keltirib chiqaradi va ularda doimiy ravishda maktabdagi xulq qoidalirini buzib boradilar.
81. Psixik rivojlanishi sust bolalar uchun tashkil etilgan muassasalar ularning o‘ziga xosligi
Ruhan rivojlanish kamchiliklarining ba’zi bir shakllarida bolalarni vaqti-vaqti bilan maxsus psixonevrologik sanatoriylarda davolash foydalidir.Sanatoriyada bola kollektiv ishiga asta-sekinlik bilan jalb etiladi. Unda charchash alomatlari paydo bo’lganda, u o’quv mashg’ulotlaridan vaqtincha ozod etiladi yoki unga soddaroq boshqa vazifalar beriladi.Sanatoriyda davolanib kelgandan so’ng bola o’qishni o’z maktabida davom ettiraveradi.
Ruhiy rivojlanishi sustlashgan bolalar uchun mamlakatimizda maxsus maktabgacha tarbiya muassasalari internatlari, kuni uzaytirilgan maktablarda tenglashtirish sinflari tashkil etilgan.Ushbu masalalarda ta’lim umumta’lim oddiy bog’cha yoki maktab dasturi va darsliklari asosida olib boriladi,himoyalaydigan muloyim davolovchi maxsus tartib tashkil etiladi. Ta’lim-tarbiyaviy ishlar bolalarning fikrlash qobiliyati, diqqati, ish qobiliyati, xotirasi, nutqi va tafakkuridagi kamchiliklarni bartaraf etishga qaratilgan bo’lib,bunday bolaga bilim berishda o’qituvchi uning o’ziga xos individual xususiyatlarini e’tiborga olgan holda maxsus sharoitda, maxsus usullar bilan ishlaydi, tegishli yordam tashkil etadi. Sog’liqni saqlash vazirligi qoshidagi bolalar va o’smirlar gigiyenasi instituti xodimlari, jumladan N.P.Vayzman va boshqa olimlarning o’tkazgan ilmiy tekshirishlari shuni ko’rsatadiki, ruhiy rivojlanishi sustlashgan bolalar o’zlashtirish jihatidan olganda sog’lom va debil bolalar o’rtasida oraliq o’rinda turadi. Bu olimlar tekshirish vaqtida debil va ruhiy rivojlanishi sustlashgan bolalarga bir xildagi topshiriqlarni berib ko’radilar, shunda normal sog’lom bolalar berilgan vazifani to’g’ri tushunib, uni kerakli tartibda bajargan bo’lsalar,debil bolalar vazifani tushunmay, bajara olmaydilar, ruhiy rivojlanishi sustlashgan bolalar esa xuddi shunday vazifani qisman tushunib, qisman bajarishadi. Demak, ruhiy rivojlanishi sustlashgan bolalar aqli zaif, debil bolalarga nisbatan ancha yaxshi tushunadi va bularni bajarish uchun ularda kerakli imkoniyatlar mavjud bo’ladi.Ruhiy rivojlanishi sustlashgan bolalarning o’zlashtirish qobiliyati sog’lom tengqurlariga nisbatan past bo’lsa-da, debil bolalarnikidan ancha durust bo’lganligi uchun bunday bolalarni yordamchi maktabga yuborish noto’g’ri, chunki ushbu maktab dasturi ular uchun soddalik qiladi. Ommaviy maktab esa bola uchun zarur bo’lgan sharoitni yaratib (maxsus sinf-tenglashtiruvchi sinf ochib) o’z dasturini o’lashtirishini ta’minlash uchun maxsus yordam ko’rsatishi lozim.
Bog’cha tarbiyachilari va boshlang’ich maktab o’qituvchilari ruhiy rivojlanishi sustlashgan bolalarning maxsus sharoitda ta’lim-tarbiya olishlariga yordam berishlari kerak, ularni o’z vaqtida aniqlab, boshqa bolalardan ajratib olib, ota-onalarga mutaxassis psixonevrologlarga murojaat qilishga maslahat berishlari lozim. Ruhiy rivojlanishi sustlashgan bolalar bilan inklyuziv sog’lom tengdoshlari orasida yoki maxsus muassasalarda davolab, himoya etish va ruhiy faoliyatni rostlashni ko’zlab alohida ta’lim-tarbiya ishlari olib boriladi.
82. Motor nuqsonli bolalar ularning tavsifi.
Harakat tayanch a`zolari jarohatlangan bolalar perebral falaji, poliomielit (shol kasalligi asorati), Harakat tayanch a`zolarining turli tug`ma va orttirilgan deformatsiyasi artrogripoz, oyoq qo`llarning majruhligi, axondroshgaziya yoki xondrodistrofiya — tana, bo`yin, boshning normal rivojlanayotgan bir paytida tug`ma oyoq qo`l suyaklari o`sishining orqada qolishi, miopatiya — mushak to`qimalarida modda almashinuvi bilan bog`liq bo`lgan irsiy kasallikda mushaklar yaxshi qisqarmaydi, kishi ko`l oyoqni harakatta keltira olmaydi.
Harakat tayanch a`zolari jarohatlangan bolalarning ko`pchiligida miya falaji kuzatiladi. Bolalar serebral falaj kasalligi hali etilmagan, shakllanib bo`lmagan miyaning kasalligidir. Onaning homiladorlik davrida ma`lum kasalliklar bilan kasallanishi, tug`ilish vaqtidagi patologik o`zgarishlar, tug’ilgandan to bir yoshgacha davr ichida bola kasallanishi natijasida bosh miyaning harakat zonalari shikastlanadi, uning natijasida esa miyaning yaxlit etilishi kechikadi va buziladi. Oqibatda bolaning umumiy hamda nutqiy motorikasi (harakatchanligi) faoliyati buziladi.
Hozirgi kunda mamlakatimizda maxsus yordamga muhtoj bo`lgan bolalarni sog`lomlashtirish, ularni sog`lom kishilar qatoriga qo`shish, ijtimoiy, moddiy jihatdan himoyalash, mehnatda, ijtimoiy hayotga moslashtirish masalalariga doir qator qarorlar, hujjatlar chiqarilmoqda, qabul qilinmoqda.
83. Bolaning astenik holati
O’zlashtirmaslik bolaning astenik holatiga ham bog’liq bo’lishi mumkin. Astenik holatni qattiq charchash, ruhiy kechinmalar keltirib chiqaradi. Bunday bolalar o’qish jarayonida tez charchaydilar, bosh og’rig’i, quvvatsizlik natijasida ish qobiliyati pasayadi, xotira, diqqati zaiflashadi. Topshiriqni bajarayotganda e’tiborini bir joyga tuplay olmaydi. Buning natijasida o’qish, yozish, hisoblashda qiyinchiliklar yuzaga keladi. Yozuvda harflarni tashlab ketish, so’zlarni oxirigacha yozmaslik, bug’inlarni tashlab ketish kuzatiladi. Bu bolalarda charchash kuchayib borganda, tinch sharoit bo’lmaganda, sustkashlik, qatiyatsizlik, yig’loqilik, qiziqishning sustligi kuzatiladi.
84. Ruhiy rivojlanishi sustlashgan bolalar bilan alohida ta’lim-tarbiya olib borish mazmuni
Ruhan rivojlanish kamchiliklarining ba’zi bir shakllarida bolalarni vaqti-vaqti bilan maxsus psixonevrologik sanatoriylarda davolash foydalidir.Sanatoriyada bola kollektiv ishiga asta-sekinlik bilan jalb etiladi. Unda charchash alomatlari paydo bo’lganda, u o’quv mashg’ulotlaridan vaqtincha ozod etiladi yoki unga soddaroq boshqa vazifalar beriladi.Sanatoriyda davolanib kelgandan so’ng bola o’qishni o’z maktabida davom ettiraveradi.
Ruhiy rivojlanishi sustlashgan bolalar uchun mamlakatimizda maxsus maktabgacha tarbiya muassasalari internatlari, kuni uzaytirilgan maktablarda tenglashtirish sinflari tashkil etilgan.Ushbu masalalarda ta’lim umumta’lim oddiy bog’cha yoki maktab dasturi va darsliklari asosida olib boriladi,himoyalaydigan muloyim davolovchi maxsus tartib tashkil etiladi. Ta’lim-tarbiyaviy ishlar bolalarning fikrlash qobiliyati, diqqati, ish qobiliyati, xotirasi, nutqi va tafakkuridagi kamchiliklarni bartaraf etishga qaratilgan bo’lib,bunday bolaga bilim berishda o’qituvchi uning o’ziga xos individual xususiyatlarini e’tiborga olgan holda maxsus sharoitda, maxsus usullar bilan ishlaydi, tegishli yordam tashkil etadi.Demak, ruhiy rivojlanishi sustlashgan bolalar aqli zaif, debil bolalarga nisbatan ancha yaxshi tushunadi va bularni bajarish uchun ularda kerakli imkoniyatlar mavjud bo’ladi.Ruhiy rivojlanishi sustlashgan bolalarning o’zlashtirish qobiliyati sog’lom tengqurlariga nisbatan past bo’lsa-da, debil bolalarnikidan ancha durust bo’lganligi uchun bunday bolalarni yordamchi maktabga yuborish noto’g’ri, chunki ushbu maktab dasturi ular uchun soddalik qiladi. Ommaviy maktab esa bola uchun zarur bo’lgan sharoitni yaratib (maxsus sinf-tenglashtiruvchi sinf ochib) o’z dasturini o’lashtirishini ta’minlash uchun maxsus yordam ko’rsatishi lozim.
Bog’cha tarbiyachilari va boshlang’ich maktab o’qituvchilari ruhiy rivojlanishi sustlashgan bolalarning maxsus sharoitda ta’lim-tarbiya olishlariga yordam berishlari kerak, ularni o’z vaqtida aniqlab, boshqa bolalardan ajratib olib, ota-onalarga mutaxassis psixonevrologlarga murojaat qilishga maslahat berishlari lozim. Ruhiy rivojlanishi sustlashgan bolalar bilan inklyuziv sog’lom tengdoshlari orasida yoki maxsus muassasalarda davolab, himoya etish va ruhiy faoliyatni rostlashni ko’zlab alohida ta’lim-tarbiya ishlari olib boriladi.
85. Ruhiy rivojlanishi sustlashishning kelib chiqish sabablari
Ruhiy rivojlanishi sustlashganlikning kelib chiqish sabablari xar xil bo’ladi:

• 
  onaning xomiladorlik davridagi toksikozlari;
  
• 
  bolaning chala tug’ilishi, asfiksiya;
  
• 
  onaning yurak tomir kasalliklari;
  
• 
  bolaning yurak kasalliklari, tug’ma parok;
  

O’zlashtirmaslikning eng tarqalgan sababi, bolaning maktab ta’limiga tayyor emasligi;

• 
  bolada o’quv faoliyati zaminlari va malakalarining shakllanmaganligi;
  

- bolalar talabalariga buysunishga o’rganmaganlar, boshlagan ishlarini ohiriga yetkazishni, topshiriqni bajarganda diqqat qilishni bilmaydilar.
86. Yengil nuqsoni bor bolalar
Ruhiy rivojlanishi sustlashgan bolalar aqliy darajasi jihatidan asosan ikki guruhga bo’linadi:
1. Yengil nuqsoni bor bolalar – bular maxsus sharoitda 1- 3 yil ta’lim- tarbiya olganlaridan keyin o’qishni ommaviy maktabning tegishli sinfida davom ettirishi mumkin.
2. Ruhiy rivojlanishida sezilarli darajada orqada qolgan bolalar – bular maktabni bitirguniga qadar maxsus sharoitda o’qitilishi kerak.Bunday bolalar maktab dasturini sog’lom tengdoshlari qatori o’zlashtira olmaydi.Ruhiy rivojlanishi sustlashgan bolalarni ommaviy maktabda hamma qatori o’qitish ta’lim jarayoniga ham salbiy ta’sir ko’rsatadi., ya’ni o’rtacha o’quvchining soviyasini orqaga tortadi, yaxshi va a’lo o’zlashtiruvchi o’quvchilarni yetarli darajada o’stirishga to’sqinlik qiladi.
Dastur materiallarini yaxshi o’zlashtira olmaganligi tufayli ruhiy rivojlanishi sustlashgan bolalar doim muvaffaqiyatsizliklarga uchrayveradi, bu narsa ularning hulq-atvorida aksariyat turli salbiy xislatlar yuzaga kelishiga sabab bo’ladi.
87. Ruhiy rivojlanishida sezilarli darajada orqada qolgan bolalar
Ruhiy rivojlanishida sezilarli darajada orqada qolgan bolalar – bular maktabni bitirguniga qadar maxsus sharoitda o’qitilishi kerak.Bunday bolalar maktab dasturini sog’lom tengdoshlari qatori o’zlashtira olmaydi.Ruhiy rivojlanishi sustlashgan bolalarni ommaviy maktabda hamma qatori o’qitish ta’lim jarayoniga ham salbiy ta’sir ko’rsatadi., ya’ni o’rtacha o’quvchining soviyasini orqaga tortadi, yaxshi va a’lo o’zlashtiruvchi o’quvchilarni yetarli darajada o’stirishga to’sqinlik qiladi.
Dastur materiallarini yaxshi o’zlashtira olmaganligi tufayli ruhiy rivojlanishi sustlashgan bolalar doim muvaffaqiyatsizliklarga uchrayveradi, bu narsa ularning hulq-atvorida aksariyat turli salbiy xislatlar yuzaga kelishiga sabab bo’ladi.
88. Miyaga aloqador organik infantilism
Ruhan sust rivojlanganlikning eng murakkab va keng tarqalgan psixogen shaklida bosh miyaning kasalligiga, yaxshi yetilmaganiga aloqador o’zgarishlar kuzatiladi.Olimlarimizning bergan ma’lumotlariga kura bunday bolalarning 50 foizida nerv sistemasida organik nuqsonlar bo’ladi.Bu narsa ularning his-tuyg’u, irodaviy holatlari taraqqiy etmaganligiga, asosan organik infantilizm tarzida namoyon bo’ladi. Miyaga aloqador organik infantilizmni ikkiga bo’lishi mumkin:
1.Kayfi-ruxiyati o’zgarib, aksari, ko’tarinki ruhda bolalar, ularda o’zlaridan yosh bolalarga xos hislatlar saqlangan bo’ladi.
2.Kuproq kayfiyati past bo’lib mayus tortib yuradigan bolalar, ularda vazifani mustaqil hal qila olmaslik, tashabbus ko’rsata olmaslik, qo’rqish holatlari ko’riladi.
Miyaga aloqador organik xarakterdagi yana shu ikki xil infantilizm ko’p holatlarda qator qo’shimcha hodisalar bilan birga davom etadi.Bularga quyidagilar kiradi: Serebral-endokrin infantilism, Serebrastenik holatlar, Tabiatan nevrozga yaqin holatlar, Psixomotor qo’zg’aluvchanlik, Affektiv o’zgarishlar, Psixopatik o’zgarishlar, Epileptik buzilishlar, Apatik-adinamik buzilishlar.

89. Serebral-endokrin infantilism

Ruhan sust rivojlanganlikning eng murakkab va keng tarqalgan psixogen shaklida bosh miyaning kasalligiga, yaxshi yetilmaganiga aloqador o’zgarishlar kuzatiladi.Olimlarimizning bergan ma’lumotlariga kura bunday bolalarning 50 foizida nerv sistemasida organik nuqsonlar bo’ladi.Bu narsa ularning his-tuyg’u, irodaviy holatlari taraqqiy etmaganligiga, asosan organik infantilizm tarzida namoyon bo’ladi. Miyaga aloqador organik infantilizmni ikkiga bo’lishi mumkin:
1.Kayfi-ruxiyati o’zgarib, aksari, ko’tarinki ruhda bolalar, ularda o’zlaridan yosh bolalarga xos hislatlar saqlangan bo’ladi.
2.Kuproq kayfiyati past bo’lib mayus tortib yuradigan bolalar, ularda vazifani mustaqil hal qila olmaslik, tashabbus ko’rsata olmaslik, qo’rqish holatlari ko’riladi.
Miyaga aloqador organik xarakterdagi yana shu ikki xil infantilizm ko’p holatlarda qator qo’shimcha hodisalar bilan birga davom etadi.Bularga quyidagilar kiradi:
1. Serebral-endokrin infantilizm. Bunda asosan ichki sekresiya bezlari faoliyati buzilgan bo’ladi.Natijada bolalarda his-tuyg’ular yaxshi rivojlanmay nevropatiya holatlari yuzaga keladi. Bolaning uyqusi, ishtahasi yaxshi bo’lmaydi, dispepsiya holatlariga moyillik paydo bo’ladi.
90. Bolada affektiv holatlar
Ruhan sust rivojlanganlikning eng murakkab va keng tarqalgan psixogen shaklida bosh miyaning kasalligiga, yaxshi yetilmaganiga aloqador o’zgarishlar kuzatiladi.Olimlarimizning bergan ma’lumotlariga kura bunday bolalarning 50 foizida nerv sistemasida organik nuqsonlar bo’ladi.Bu narsa ularning his-tuyg’u, irodaviy holatlari taraqqiy etmaganligiga, asosan organik infantilizm tarzida namoyon bo’ladi. Miyaga aloqador organik infantilizmni ikkiga bo’lishi mumkin:
1.Kayfi-ruxiyati o’zgarib, aksari, ko’tarinki ruhda bolalar, ularda o’zlaridan yosh bolalarga xos hislatlar saqlangan bo’ladi.
2.Kuproq kayfiyati past bo’lib mayus tortib yuradigan bolalar, ularda vazifani mustaqil hal qila olmaslik, tashabbus ko’rsata olmaslik, qo’rqish holatlari ko’riladi.
Miyaga aloqador organik xarakterdagi yana shu ikki xil infantilizm ko’p holatlarda qator qo’shimcha hodisalar bilan birga davom etadi.Bularga quyidagilar kiradi:
1. Serebral-endokrin infantilizm. Bunda asosan ichki sekresiya bezlari faoliyati buzilgan bo’ladi.Natijada bolalarda his-tuyg’ular yaxshi rivojlanmay nevropatiya holatlari yuzaga keladi. Bolaning uyqusi, ishtahasi yaxshi bo’lmaydi, dispepsiya holatlariga moyillik paydo bo’ladi.
2.Serebrastenik holatlar, bular ham tez-tez uchrab turadi. Markaziy nerv sistemasi tez charchaydi, neyrodinamik o’zgarishlar kuzatiladi. Natijada aqliy qobiliyati susayib, xotira pasayadi, diqqati tarqoq bo’lib qoladi, tez ta’sirlanish, qiz bolalarda yig’loqilik, o’g’il bolalarda xaddan tashqari qo’zg’aluvchanlik kuzatiladi, bola ish qobiliyati past, arzimagan narsaga tez charchaydigan bo’lib qoladi.
3. Tabiatan nevrozga yaqin holatlar, bular qorong’udan, yakkalikdan qo’rqish, o’zi va atrofdagilar sog’lig’i uchun xavfsirash, giperkinezlar, duduqlanish, enurez, kabi hodisalar bilan birga ifodalanadi.
4.Psixomotor qo’zg’aluvchanlik – asosan o’g’il bolalarda ko’proq uchraydi. Serharakatlik, diqqatning tarqoqligi,tez chalg’ish bunga xarakterlidir.
5. Affektiv o’zgarishlar – kayfu-ruhiyatning aytarli sababsiz aynib turishi, tajovuzkorlik qilishga moyil bo’lish bilan xarakterlanadi.
6.Psixopatik o’zgarishlar – aqliy faoliyatga rag’bat pastligi, o’qishga salbiy munosabatda bo’lish, o’g’rilik qilish(kleptomaniya), ko’proq yolg’on gapirish kabi salbiy xislatlarni o’z ichiga oladi.
7. Epileptik buzilishlar – har xil ko’rinishlarda tutqanoq tutib turishi bilan namoyon bo’ladi.
8. Apatik-adinamik buzilishlar – tashabbuskorlik pasayishi, aqliy faoliyat sustligi, xaddan tashqari emosional bo’shanglik bilan xarakterlanadi.
91. Bolada psixopatik o’zgarishlar
Ruhan sust rivojlanganlikning eng murakkab va keng tarqalgan psixogen shaklida bosh miyaning kasalligiga, yaxshi yetilmaganiga aloqador o’zgarishlar kuzatiladi.Olimlarimizning bergan ma’lumotlariga kura bunday bolalarning 50 foizida nerv sistemasida organik nuqsonlar bo’ladi.Bu narsa ularning his-tuyg’u, irodaviy holatlari taraqqiy etmaganligiga, asosan organik infantilizm tarzida namoyon bo’ladi. Miyaga aloqador organik infantilizmni ikkiga bo’lishi mumkin:
1.Kayfi-ruxiyati o’zgarib, aksari, ko’tarinki ruhda bolalar, ularda o’zlaridan yosh bolalarga xos hislatlar saqlangan bo’ladi.
2.Kuproq kayfiyati past bo’lib mayus tortib yuradigan bolalar, ularda vazifani mustaqil hal qila olmaslik, tashabbus ko’rsata olmaslik, qo’rqish holatlari ko’riladi.
Miyaga aloqador organik xarakterdagi yana shu ikki xil infantilizm ko’p holatlarda qator qo’shimcha hodisalar bilan birga davom etadi.Bularga quyidagilar kiradi:
1. Serebral-endokrin infantilizm. Bunda asosan ichki sekresiya bezlari faoliyati buzilgan bo’ladi.Natijada bolalarda his-tuyg’ular yaxshi rivojlanmay nevropatiya holatlari yuzaga keladi. Bolaning uyqusi, ishtahasi yaxshi bo’lmaydi, dispepsiya holatlariga moyillik paydo bo’ladi.
2.Serebrastenik holatlar, bular ham tez-tez uchrab turadi. Markaziy nerv sistemasi tez charchaydi, neyrodinamik o’zgarishlar kuzatiladi. Natijada aqliy qobiliyati susayib, xotira pasayadi, diqqati tarqoq bo’lib qoladi, tez ta’sirlanish, qiz bolalarda yig’loqilik, o’g’il bolalarda xaddan tashqari qo’zg’aluvchanlik kuzatiladi, bola ish qobiliyati past, arzimagan narsaga tez charchaydigan bo’lib qoladi.
3. Tabiatan nevrozga yaqin holatlar, bular qorong’udan, yakkalikdan qo’rqish, o’zi va atrofdagilar sog’lig’i uchun xavfsirash, giperkinezlar, duduqlanish, enurez, kabi hodisalar bilan birga ifodalanadi.
4.Psixomotor qo’zg’aluvchanlik – asosan o’g’il bolalarda ko’proq uchraydi. Serharakatlik, diqqatning tarqoqligi,tez chalg’ish bunga xarakterlidir.
5. Affektiv o’zgarishlar – kayfu-ruhiyatning aytarli sababsiz aynib turishi, tajovuzkorlik qilishga moyil bo’lish bilan xarakterlanadi.
6.Psixopatik o’zgarishlar – aqliy faoliyatga rag’bat pastligi, o’qishga salbiy munosabatda bo’lish, o’g’rilik qilish(kleptomaniya), ko’proq yolg’on gapirish kabi salbiy xislatlarni o’z ichiga oladi.
7. Epileptik buzilishlar – har xil ko’rinishlarda tutqanoq tutib turishi bilan namoyon bo’ladi.
8. Apatik-adinamik buzilishlar – tashabbuskorlik pasayishi, aqliy faoliyat sustligi, xaddan tashqari emosional bo’shanglik bilan xarakterlanadi.
92. Bolada epileptic buzilishlar
Ruhan sust rivojlanganlikning eng murakkab va keng tarqalgan psixogen shaklida bosh miyaning kasalligiga, yaxshi yetilmaganiga aloqador o’zgarishlar kuzatiladi.Olimlarimizning bergan ma’lumotlariga kura bunday bolalarning 50 foizida nerv sistemasida organik nuqsonlar bo’ladi.Bu narsa ularning his-tuyg’u, irodaviy holatlari taraqqiy etmaganligiga, asosan organik infantilizm tarzida namoyon bo’ladi.
Miyaga aloqador organik xarakterdagi yana shu ikki xil infantilizm ko’p holatlarda qator qo’shimcha hodisalar bilan birga davom etadi.Bularga quyidagilar kiradi:
1. Serebral-endokrin infantilizm. Bunda asosan ichki sekresiya bezlari faoliyati buzilgan bo’ladi.Natijada bolalarda his-tuyg’ular yaxshi rivojlanmay nevropatiya holatlari yuzaga keladi. Bolaning uyqusi, ishtahasi yaxshi bo’lmaydi, dispepsiya holatlariga moyillik paydo bo’ladi.
2.Serebrastenik holatlar, bular ham tez-tez uchrab turadi. Markaziy nerv sistemasi tez charchaydi, neyrodinamik o’zgarishlar kuzatiladi. Natijada aqliy qobiliyati susayib, xotira pasayadi, diqqati tarqoq bo’lib qoladi, tez ta’sirlanish, qiz bolalarda yig’loqilik, o’g’il bolalarda xaddan tashqari qo’zg’aluvchanlik kuzatiladi, bola ish qobiliyati past, arzimagan narsaga tez charchaydigan bo’lib qoladi.
3. Tabiatan nevrozga yaqin holatlar, bular qorong’udan, yakkalikdan qo’rqish, o’zi va atrofdagilar sog’lig’i uchun xavfsirash, giperkinezlar, duduqlanish, enurez, kabi hodisalar bilan birga ifodalanadi.
4.Psixomotor qo’zg’aluvchanlik – asosan o’g’il bolalarda ko’proq uchraydi. Serharakatlik, diqqatning tarqoqligi,tez chalg’ish bunga xarakterlidir.
5. Affektiv o’zgarishlar – kayfu-ruhiyatning aytarli sababsiz aynib turishi, tajovuzkorlik qilishga moyil bo’lish bilan xarakterlanadi.
6.Psixopatik o’zgarishlar – aqliy faoliyatga rag’bat pastligi, o’qishga salbiy munosabatda bo’lish, o’g’rilik qilish(kleptomaniya), ko’proq yolg’on gapirish kabi salbiy xislatlarni o’z ichiga oladi.
7. Epileptik buzilishlar – har xil ko’rinishlarda tutqanoq tutib turishi bilan namoyon bo’ladi.
8. Apatik-adinamik buzilishlar – tashabbuskorlik pasayishi, aqliy faoliyat sustligi, xaddan tashqari emosional bo’shanglik bilan xarakterlanadi.

93. Apatik va adinamik buzilishlar

Ruhan sust rivojlanganlikning eng murakkab va keng tarqalgan psixogen shaklida bosh miyaning kasalligiga, yaxshi yetilmaganiga aloqador o’zgarishlar kuzatiladi.Olimlarimizning bergan ma’lumotlariga kura bunday bolalarning 50 foizida nerv sistemasida organik nuqsonlar bo’ladi.Bu narsa ularning his-tuyg’u, irodaviy holatlari taraqqiy etmaganligiga, asosan organik infantilizm tarzida namoyon bo’ladi.
Miyaga aloqador organik xarakterdagi yana shu ikki xil infantilizm ko’p holatlarda qator qo’shimcha hodisalar bilan birga davom etadi.Bularga quyidagilar kiradi:
1. Serebral-endokrin infantilizm. Bunda asosan ichki sekresiya bezlari faoliyati buzilgan bo’ladi.Natijada bolalarda his-tuyg’ular yaxshi rivojlanmay nevropatiya holatlari yuzaga keladi. Bolaning uyqusi, ishtahasi yaxshi bo’lmaydi, dispepsiya holatlariga moyillik paydo bo’ladi.
2.Serebrastenik holatlar, bular ham tez-tez uchrab turadi. Markaziy nerv sistemasi tez charchaydi, neyrodinamik o’zgarishlar kuzatiladi. Natijada aqliy qobiliyati susayib, xotira pasayadi, diqqati tarqoq bo’lib qoladi, tez ta’sirlanish, qiz bolalarda yig’loqilik, o’g’il bolalarda xaddan tashqari qo’zg’aluvchanlik kuzatiladi, bola ish qobiliyati past, arzimagan narsaga tez charchaydigan bo’lib qoladi.
3. Tabiatan nevrozga yaqin holatlar, bular qorong’udan, yakkalikdan qo’rqish, o’zi va atrofdagilar sog’lig’i uchun xavfsirash, giperkinezlar, duduqlanish, enurez, kabi hodisalar bilan birga ifodalanadi.
4.Psixomotor qo’zg’aluvchanlik – asosan o’g’il bolalarda ko’proq uchraydi. Serharakatlik, diqqatning tarqoqligi,tez chalg’ish bunga xarakterlidir.
5. Affektiv o’zgarishlar – kayfu-ruhiyatning aytarli sababsiz aynib turishi, tajovuzkorlik qilishga moyil bo’lish bilan xarakterlanadi.
6.Psixopatik o’zgarishlar – aqliy faoliyatga rag’bat pastligi, o’qishga salbiy munosabatda bo’lish, o’g’rilik qilish(kleptomaniya), ko’proq yolg’on gapirish kabi salbiy xislatlarni o’z ichiga oladi.
7. Epileptik buzilishlar – har xil ko’rinishlarda tutqanoq tutib turishi bilan namoyon bo’ladi.
8. Apatik-adinamik buzilishlar – tashabbuskorlik pasayishi, aqliy faoliyat sustligi, xaddan tashqari emosional bo’shanglik bilan xarakterlanadi.

94. Inklyuziv ta’lim

Inklyuziv ta’lim-bu maxsus yordamga muxtoj bolalar va yoshlar uchun individuallashgan va sharoitga qarab o`zgaruvchan, g‘amxurlik bilan yondasha oladigan ta’lim tizimidir. Ushbu ishlar oddiy, sog‘lom bolalar o `quv muassasalarida amalga oshiriladi. Inklyuziv-jalb etish (включение) degan ma’noni anglatadi, ya’ni jismoniy yoki ruhiy rivojlanishida nuqsoni bor bolalarni sog‘lom tengdoshlari bilan o`zaro bog‘lanib, birgalikda ta’lim olishidir. Buni amalga oshirish uchun har bir bolaga individual yondoshish, nuqsonidan kelib chiqqan holda ma’lum u uchun qulay sharoit yaratish, kerak bo`lsa dastur va rejani qisman o`zgartirish va h.k. Anomal bola uyiga yaqin, o`ziga qulay ommaviy bog‘cha yoki maktabga qatnaydi. U yerda asosiy ishni sinf rahbari amalga oshiradi. Har bir maktabda maxsus tayyorlangan resurs o`qituvchi bo`lib, u sinf rahbariga maslahatlar beradi va ko`maklashadi: maxsus o`qitish uskunalari, apparatlari bilan ta’minlaydi; ota-onalar, o‘qituvchilar bilan tushuntirish ishlari o`tkazadi: dars jadvali, dasturga kerak bo`lsa o`zgartirishlar kiritadi, ularni asoslab beradi; o`qituvchilarni malakasini oshiradi, bilim mahoratini boyitadi; sog‘likni saqlash xizmatlarini tashkil etadi, qulay psixologik muhitni yaratadi. Jismoniy yoki ruhiy rivojlanishida nuqsoni bo`lgan bolani oddiy bog‘cha yoki maktabga joylashtirish integratsiya yo‘lidagi birinchi qadam.Ta’lim integratsiyasining turli shakllari va darajalari mavjud. Jismoniy integratsiyada nogiron va sog‘lom bola orasidagi jismoniy taffovut iloji boricha kamaytirilishi lozim. Buning uchun maxsus sinf yoki bo`lim tashkil etilishi mumkin. Funksional integratsiyada nogiron va sog‘lom bola orasidagi funksional tafovut iloji boricha bartaraf etilishi lozim. Buning uchun maxsus yordamga muxtoj bolalarni musiqa, san’at drammatik to`garak va sportga jalb etish foydalidir.
95. Ruhiy rivojlanishi sustlashgan bolalar bilan inklyuziv ta’lim
Ruhiy rivojlanishi sustlashgan bolalarning bilish faoliyati, tafakkuri, idrok, diqqat, ish qobiliyati, markaziy nerv ssistemasining kasalliklari, o’qituvchining pedagogik malakasin pastligi, oiladagi majarolar, noto’g’ri tarbiya natijasida bir qdar zarar yetgan bo’ladi. Doimo o’zlashtira olmaslik tufayli bu bolalar xulq – atvorida turli, salbiy xislatlar yuzaga keladi.
N.P.Vayzman va boshqa olimlar tekshirishi shuni ko’rsatdiki, ruhiy rivojlanishi sust bolalar o’zlashtirish jihatidan sog’lom va debel (aqli zaif) bolalar o’rtasidagi oraliq o’rnida turadi. Normal bola topshiriqni to’g’ri tushunib, kerakli tartibda bajargan bo’lsa, debel bolalar vazifani bajara olmaydilar, ruhiy rivojlanishi sust bolalar esa, vazifani qisman tushunib, qisman bajaradilar. Pedagogik nazardan qolgan bolaning maktabgacha tarbiya davridayoq, oiladagi tarbiyaning yomon sharoitlaridan kelib chiqishi yoki maktabdagi tajribasiz o’qituvchining qoloq bolani e’tiborsiz qoldirishidan, yoki bolaning maktabga muntazzam ravishda qatnashmasligi oqibatida kelib chiqishi mumkin. Bunday o’quvchilar tegishli pedagogik yordamdan so’ng o’zlashtirivuchi o’quvchilar safiga qushilishi mumkin. Agar bu bolalarga o’z vaqtida yordam ko’rsatilmasa, ular borgan sari o’z tegdoshlaridan orqada qoladilar, ta’limdagi muvaffaqiyatsizliklar bolalarda o’qishga nisbatan salbiy munosabatni keltirib chiqaradi va ularda doimiy ravishda maktabdagi xulq qoidalirini buzib boradilar.
96. Ruhiy rivojlanishi sustlashgan bolalar
Ulgurmovchi o`quvchilar orasida psixik rivojlanishi sustlashgan bolalar ham uchrab turadi. Ularning bilish faoliyati intellekti, mantiqiy tafakko`ri, idroki, xotirasi,ixtiyoriy diqqati, ish qobiliyati va boshqa xislatlariga birinchi o`rinda markaziy nerv sistemasining kasalliklari va pedagogik qarovsizlik, oilaviy mojaro, noto`g`ri tarbiya ko`shilishi natijasida psixik rivojlanishi sustlashadi. Bunday bolalarda hissiyot, iroda borasidagi kamchiliktar birlamchi, aqliy zaiflik esa ikkilamchi hodisa bo`lib hisoblanadi.
Rivojlanishdagi bu kamchilikka bola onasining homiladorligi davrida qalqonsimon bezlari faoliyatining buzilganligi, yurak tomir kasalliklari sabab bo`lishi mumkin. Ilk yoshda har xil surunkali kasalliklar bilan tez-tez kasallanib turish natijasida bola yaxshi o`sib unmay qolipsh mumkin, bu esa o`z navbatida Psixik jihatdan rivojlanishida orqada qolishga, kechikishga olib keladi, sust rivojlanganlikning somatik shakli deb shunga aytiladi. Psixik sust rivojlanganlikning psixogen shaklida bola erta yoshligidan nokulay, nogo`g`ri sharoitda tarbiyalanadi va shu tarbiyaning salbiy tomonlari Psixik rivojlanishiga ta`sir o`tkazgan bo`ladi.
97. Harakat-tayanch a’zolari jarohatlangan bolalar serebral falaji,
Harakat tayanch a`zolari jarohatlangan bolalar serebral falaji, poliomielit (shol kasalligi asorati), Harakat tayanch a`zolarining turli tug`ma va orttirilgan deformatsiyasi artrogripoz, oyoq qo`llarning majruhligi, axondroshgaziya yoki xondrodistrofiya — tana, bo`yin, boshning normal rivojlanayotgan bir paytida tug`ma oyoq qo`l suyaklari o`sishining orqada qolishi, miopatiya — mushak to`qimalarida modda almashinuvi bilan bog`liq bo`lgan irsiy kasallikda mushaklar yaxshi qisqarmaydi, kishi ko`l oyoqni harakatta keltira olmaydi.
Harakat tayanch a`zolari jarohatlangan bolalarning ko`pchiligida miya falaji kuzatiladi. Bolalar serebral falaj kasalligi hali etilmagan, shakllanib bo`lmagan miyaning kasalligidir. Onaning homiladorlik davrida ma`lum kasalliklar bilan kasallanishi, tug`ilish vaqtidagi patologik o`zgarishlar, tug’ilgandan to bir yoshgacha davr ichida bola kasallanishi natijasida bosh miyaning harakat zonalari shikastlanadi, uning natijasida esa miyaning yaxlit etilishi kechikadi va buziladi. Oqibatda bolaning umumiy hamda nutqiy motorikasi (harakatchanligi) faoliyati buziladi.
Hozirgi kunda mamlakatimizda maxsus yordamga muhtoj bo`lgan bolalarni sog`lomlashtirish, ularni sog`lom kishilar qatoriga qo`shish, ijtimoiy, moddiy jihatdan himoyalash, mehnatda, ijtimoiy hayotga moslashtirish masalalariga doir qator qarorlar, hujjatlar chiqarilmoqda, qabul qilinmoqda.
98. Hozirgi davrda jamiyatimizda shaxsning qanday belgilari mavjud