Pedagogika, innovatsiya, integratsiya

IN TEG R A TSIY A -TA ’LIM JARAYONINI  QULAYLASHTIRISHNTNG 
MUHIM PRINSIPI
D avlat  ta ’lim  standartlari  qabul  qilingach,  ta ’lim  m azm uni  qism an 
yangilandi.  Davlat  ta ’lim  standarti  talablari  asosida  yangi  o ‘quv  dasturlari 
va  darsliklar  ishlab  chiqildi.  Lekin,  kuzatishlar  shuni  k o ‘rsatadiki,  o ‘quv 
rejasida  o ‘quv  predm etlarning  soni  ortib  ketgan.  C hunonchi:  1992-yilga 
q a d a ro ‘quv rejasida fanlarningsoni  18 tani tashkil etgan bo‘lsa,  1992-yildan 
1997-yilgacha  b o ‘lgan  davr  ichida  ularning  m iqdori  21  tani,  «Kadrlar 
tayyorlash  m illiy  dasturi»  qabul  qilingach  24  taga  yetkazildi.  Bugungi 
kunda  esa  o ‘quv  rejasida  27  ta  o ‘quv  fani  m avjud.  Shu  o 'rin d a  haqli  bir 
savol  tu g ‘iladi.  0 ‘quv  fanlari  m iqdorini  k o ‘paytirish  orqali  o ‘quvchining 
bilim  darajasini  oshirishga erishilyaptim i? Yo‘q  albatta!  Chunki:
1) o ‘quv fanlari k o ‘paygan sari o ‘quvchilarga taqdim  etiladigan bilim lar 
m aydalashib borm oqda;
2)  o ‘quv  darsliklarida takror m ateriallarning  m iqdori  ortm oqda;
3)  o ‘quvchining  ijtimoiy  tajribasiga  kirm ay  qolayotgan  bilim   va 
tushunchalar k o ‘paymoqda;
4)  DTS  lari  bilan  o 'q u v   dasturlari  orasida  nom uvofiqlik  vujudga 
kelm oqda.  Chunonchi,  hukum at  tom onidan  qabul  qilingan  boshlang‘ich 
ta ’lim  D avlat  ta ’lim  standartida  4  ta  ta ’lim  sohasi,  y a ’ni  «Ona  tili», 
«M atem atika»,  «Tabiat»,  «Inson  va jam iyat»  ta ’lim  sohalari  berilgan  holda 
bugungi  kunda  o ‘quv  rejasida  10  ta  o 'q u v   predm eti  m avjud.  Bu  sohada 
jahon  tajribasiga  nazar  tashlaydigan  b o ‘lsak,  Singapur  ta ’lim  tizimida 
boshlan g‘ich  sinflar  uchun  bor-yo‘g ‘i  4  ta  o ‘quv  predm eti  m avjud  ekan. 
Ular:  «Ona tili»,  «M atem atika»,  «Estetika»  ham da «Jism oniy tarbiya».
16
  -  
116
241

---

M a ’lumki,  t a ’lim jaray o n id a  m uayyan  o ‘quv  fani,  «O na  tili»,  «Tarix», 
«A dabiyot»  kabilarga  oid  bilim lar  bilan  bir  qatorda  xalqning  ijtim oiy 
tajribasi,  til  boyligi,  m a ’naviy,  m adaniy  qadriyatlari,  axloqiy  m e ’yorlari 
bilim  va tushunchalar shaklida o ‘rgatilishi lozim. A m aldagi t a ’lim jaray o n in i 
tahlil  qilish  natijalari  shuni  k o ‘rsatadiki,  u  yoki  bu  o ‘quv  fani  m azm unida 
o ‘quvchining  ijtim oiy  tajribasiga  kirm ay  qolgan  bilim  va  tu shu nch alar 
mavjud. B uning asosiy sababi o ‘quv fanining m azm unini o ‘ta m urakkab yoki 
haddan  tashqari  sodda  ekanligidadir.  A gar  o ‘quv  m ateriali  оЧа  m urakkab 
bo'lsa,  o ‘quvchi  uni  to ‘liq  o ‘zlashtirishga  qiynaladi.  A gar  sodda  va  takror 
holda  ifodalangan  b o ‘lsa  bunday  o ‘quv  m aterialini  o ‘zlashtirishga  ehtiyoj 
sezm aydi,  undan  bezadi.
B ugungi  kunga  kelib  jaho n d ag i  m am lakatlarning  70  foizi  t a ’lim 
tizim ida 
integrativ  xarakterdagi 
o ‘quv 
dasturlari 
va 
darsliklardan 
foydalariib  kelm oqda.  H ar bir m am lakat ayni  shu davlatning ta ’lim tizim iga 
q o 'y ilg an   buyurtm aning  tabiatidan  kelib  chiqqan  holda  integratsiyaning 
turli  dairajalarini  ishlab  chiqqan  va  jo riy   qilib  kelm oqda.  C hunonchi, 
B uyuk  B ritaniya  ta ’lim  tizim ida  asosan  integrativ  fanlar  jo riy   qilingan 
b o'lsa,  K oreya  va  Shveytsariyada  integratsiyalashgan  fanlar  yoki  alohida 
o 'q u v   predm etlari,  A vstraliyada  integratsiyalashtirilgan  fanlar,  Yaponiya, 
Shim oliv  Irlandiya,  U els,  G ong-K ong va G erm aniyada  ham   alohida  fanlar, 
V engriyada  m adaniyat  y o ‘nalishidagi  o ‘quv  predm etlari,  inson  va  tabiat, 
integrativ  fanlar, N iderlandiyada alohida o 'q u v   predm etlari,  Irlandiyada fan 
va  texnika  kabi  bloklarda  barcha  o 'q u v   fanlari  m ujassam lashtirilgan  holda 
o ‘qitiladi.  Bizfla  bu  sohada  dastlabki  qadam lar  qo'y ilm o qda.  Jum ladan, 
boshlan g‘ich  ta ’lim  D avlat  ta ’lim  standartlarida  «Ona  tili»,  « 0 ‘qish», 
«M atem atika»,  «Tabiat»  ham da  «Inson  va jam iyat»  ta ’lim  sohalari  belgilab 
berilgan.
«Inson  va jam iyat»  ta ’lim  sohasi  o 'z id a  bir  qator  o 'q u v   predm etlariga 
oid tushunchalarni m ujassam lashtirgan. C hunonchi, axloq, nafosat tarbiyasi, 
iqtisodiy  bilim larga  oid  tushunchalar,  jism oniy  tarbiya,  badiiy  t a ’lim, 
huquqiy  bilim lar va h.  k.  Ta’lim jaray onini  integrativ  dasturlar v a d arsliklar 
asosida  tashkil  etish  orqali  o ‘quv-bilish jarayoni  natijasida  sam aradorlikka 
erishish  nazarda  tutilar  ekan,  bunda  integratsiyaning  turli  darajalaridan 
foydalanish  m aqsadga m uvofiqdir.  M asalan:
1. 
M avzularni  ketm a-ket  taqdim   etish  asosidagi  integratsiya:  bunda 
o ‘quv  m ateriallarini  bayon  qilishda  konsentrizm   prinsipiga  am al  qilinadi, 
y a ’ni  oldingi  o ‘quv  m ateriali  keyingisini  to ‘ldiradi.  Lekin  hech  qachon  bir- 
birini  takrorlam aydi.  B unday  integrativ  natijasida  o ‘quvchilarning  bilim , 
k o ‘nikm a  va  m alakalari  ham da  ijodiy  faoliyatlari  m untazam   ravishda 
rivojlanib,  boyib boradi.
242

---

2.  0 ‘quv  dasturlarida  o ‘zaro  uyg‘unlashgan  nuqtalarni  vujudga  kelti- 
rishga  asoslangan  integratsiya:  bunda  ham  takror  tarzda  beriladigan 
taftalogiya  asosidagi  o ‘quv  m ateriallarining  oldini  olish  uchun  dasturlarda 
m avzulararo  u yg‘unlikni  ta ’minlash  muhim  aham iyatga  ega.  M asalan, 
l-sinfda  qish  fasli  haqida  «Atrofim izdagi  olam»,  «O 'qish»,  «O na  tili» 
darsliklarida  turli  xildagi,  am m o  m ohiyati  va  m a ’lumot  berish  darajasi 
bir  xil  b o ‘lgan  m atnlar  o ‘rniga  faqat  «O 'qish»  kitobining  o ‘zida  qishning 
barcha xususiyatlarini  ochib  bera  oladigan  badiiy  m atn v a  rasm larni  berish 
m aqsadga  muvofiqdir.  Buning  afzalligi  shundaki,  o ‘quvchining  vaqti  va 
kuchi tejaladi,  darsliklarning hajmi  ixcham lashadi va tannarxi  arzonlashadi.
3.  M odullashgan  integratsiya:  bunday  integratsiya  doirasida  turdosh 
o'q u v   fanlariga  oid  bilim  va  tushunchalar  bir  tizim ga  solingan  holda, 
uzviy  tarzda  o ‘quvchilarga  taqdim   etiladi.  Chunonchi,  aniq  fanlar  blokida 
«M atem atika»,  «A lgebra»,  «G eom etriya»  va  «C hizm achilik»ka  oid  bilim 
va  tushunchalar  m uayyan  bir  tizim ga  solinadi  va  ayni  bir  m avzu  m azkur 
tizim   doirasida  o 'quvchiga bir marta,  am m o  uzviy tarzda taqdim   etiladi.
4.  Integrativ dasturlar:  ushbu turdagi  dasturlar bir necha o ‘quv  predmeti 
yoki  o ‘quv  fanlariga  oid  m avzularni  uyg'unlashgan  holda  taqdim   etishni 
nazarda tutadi.  Bugungi  kunga  kelib  o ‘quv  rejasida  o ‘quv  predm etlarining 
soni  maksim um   k o 'payib  ketganligini  hisobga  oladigan  b o ‘lsak,  bunday 
turdagi dasturlaryaratishga kuchli ehtiyoj sezilm oqda. D astur va darsliklarni 
o ‘rganish,  tahlil  qilish  natijalari  shuni  ko ‘rsatadiki,  boshlang‘ich  sinflardagi 
y o ‘l-harakati  qoidalari,  odobnom a,  konstitutsiya  saboqlari,  salom atlik 
darsliklariga  oid  tushunchalarni  yagona  holda  «Ona  tili»,  «O 'qish» 
dasturlariga  u y g ‘unlashtirish  lozim.  Bunday  tadbirni  am alga  oshirish 
ayni  bir  vaqtning  o ‘zida  ham  pedagogik,  ham  iqtisodiy  nuqtayi  nazardan 
samaralidir.
5.  M avzulararo  integratsiya:  bunda  ayni  bir  kurs  doirasida  beriladigan 
o 'q u v   m ateriallari  boshqa  bir  kurs  doirasidagi  m ohiyatan  yaqin  bo ‘lgan 
o ‘quv  m ateriallari  bilan  uyg'unlashtiriladi.  M asalan,  m atem atik  m uloqot 
m adaniyatini  shakllantirishga  oid  m ashqlarni  «Ona  tili»  darsliklarida, 
iqtisodiy  bilim  va  ko'nikm alarni  rivojlantirishga  y o ‘naltirilgan  masalalar, 
m ashqlar va  m atnlarni  «M atem atika»  va  «Ona  tili»,  « 0 ‘qish»  darsliklarida 
berish  mum kin.
A m alga  oshirilishi  ko‘zda  tutilayotgan  integratsiya  darajasi  ayni  bir 
o ‘quv  fani  m azm unida  chuqur,  har  tom onlam a  aloqadan  boshlanib,  o ‘quv 
fanlararo  bog‘lanish,  uyg^unlashtirish  darajasida ta ’m inlanishi  kerak.
1. 
O na  tili  va  o ‘qish  o ‘quv  fanlari  m azm unida  um um iy  kom ponentlar, 
nutq  o ‘stirish,  m illiy  va  um um insoniy  qadriyatlarni,  axloq  va  nafosat, 
m uloqot  m adaniyati  m e’yorlarini,  tabiat,  jam iyatga  oid  tushunchalarni
243

---

m atnlar,  sh e’rlar,  m aqollar,  m ashqlar,  hikoyalar  orqali  yetkazish  nazarda 
tutilganda  «O dobnom a»,  «A trofim izdagi  olam »,  «Iqtisodiy  bilim   asoslari», 
«K onstitutsiya  saboqlari»  kabi  darslik  v a  o ‘quv  q o ‘llanm alarga  ehtiyoj 
qolm aydi.
2. 
5-9 -sinflarda  ham   «Ona  tili»,  «A dabiyot»,  «Tarix»,  «D avlat  va 
huquq  asoslari»  kabi  o ‘quv  fanlari  m azm uniga  Vatan  tu y g ‘usi,  m illiy 
istiqlol  g ‘oyasi  va  m a’naviyat  asoslari,  K onstitutsiya  saboqlari,  H adis  ilmi 
saboqlari  kab ilam i  u y g ‘unlashtirish,  qulaylashtirish  nuqtayi  nazaridan 
sam aralidir.  5 -9-sinflarda  o ‘quv  fanlarini  integratsiyalash  natijasida  o ‘quv 
rejasiga  quyidagi  ijtim oiy-gum anitar  fanlarni  kiritish  m um kin:  «O na  tili», 
«A dabiyot»,  «Tarix»,  «D avlat huquq asoslari», aniq fanlar -  «M atem atika», 
«Inform atika», tabiiy fanlar: «Fizika», «K im yo», «B iologiya», «G eografiya» 
va  h.k.  B unda  birinchi  navbatda  o ‘quv  m aterialining  m azm uni  jihatdan  
muhim  aham iyatga ega. B unday m aqsadgaerishish uchun: ta ’lim m azm unida 
o 'q u v   fanlarini  integratsiyalashning  ilmiy  va  pedagogik  asoslarini  ishlab 
chiqish;  ta ’lim jaray o n in i  liberallashtirish  talablaridan  kelib  chiqqan  holda 
o ‘quv  rejasini  takom illashtirish;  integral  m azm undagi  o ‘quv  dasturlari  v a 
dasturlarining  yangi  avlodini  yaratish;  ta ’lim  m azm uni  integratsiyasini 
ishlab  chiqish  v a qabul  qilish  m aqsadga  muvofiqdir.