Pedagogika, innovatsiya, integratsiya

PSIXOLOGIYA VA TA’LIM  SAMARASI
D avr  ham m a  zam onlarda  ham  ta ’lim ning  yuqori  darajada  b o ‘lishini 
taqozo  qilgan.  B archa  rivojlangan  m am lakatlarda  xalq  ta ’limi  tizim ining 
m uvaffaqiyati  ushbu  sohada  psixologik  xizm atni  har  tom onlam a  to ‘g ‘ri 
va  sam arali  tarzda  tatbiq  etish  bilan  bevosita  bo g‘liq  ekaniigi  e ’tiborni 
tortm oqda.
Tegishli  adabiyotlar  tahlili  va  kuzatishlarim iz  natijasi  shundan  dalolat 
berm oqdaki,  m aktabga  psixologik  xizm at  tizim ining  ilm iy  va  am aliy 
vazifalari turli m am lakatlarda turlicha jo riy  etilm oqda.  B izning u m u m ta’lim 
m aktablarim izda psixologik xizm at tizim i  o ‘ziga xos  usulda jo riy  etilgan va 
dastlabki  eksprem ental tadqiqotlar olib  borilm oqda.
M aktabda  ta ’lim  olayotgan  har  bir  bola  iqtidorini, 
individual 
im koniyatlarini  va  boshqa  qator  shaxsiy  sifatlarini  batafsil  o^gan m ay, 
tahlil  qilm ay  turib  m azkur  o ‘quvchi  kelajagini  pedagogik  jihatd an   to ‘g ‘ri 
baholab  boMmaydi.  0 ‘quvchilarning faolligini ta ’m inlashda  bugungi  kunda
238

---

psixologik  xizm at  tizim i  tom onidan  b artaraf qilinishi  lozim  b o ‘lgan  qator 
m uam m olar m avjud.
Bolalarni  ruhiy  intellektual tayyorgarligi  asosida m aktabga qabul  qilish 
shunday m asalalardan biridir. K eyingi paytda olti, yetti yoshga kirgan barcha 
bolalarni  yoppasiga  m aktabga  qabul  qilish  a n ’anaga  aylangan.  Psixologlar 
esa  hech  qachon  ishni  bunday  tartibda  hal  etishga  y o ‘l  q o ‘ym agan  b o ia r  
edilar.  Sababi,  har  bir  bola  ham  aqliy,  ham  jism o n iy   jih atdan   o ‘ziga  xos 
individual  im koniyatlarga  ega:  b a’zi  bolalar olti,  yetti,  hatto  sakkiz yoshga 
to ‘lsalar-da,  ta ’limni  boshqa  tengdoshlari  qatori  o ‘zlashtirishga  tayyor 
b o ‘lmaganlar.  Biz  esa  ularni  maktab  rejasiga,  b a’zan  esa  ota-onasining 
xohishiga qarab m aktabga qabul qilaveram iz. M ashg ‘ulotlarga esa bolalarni 
m ajburan  olib  boramiz.  N atijada  bola  ruhiy  jih atd an  turli  kasalliklarga 
y o ‘liqishi  m um kin.  Bu  esa  bolaning  aqliy  va  intellektual  jih atd an  tabiiy 
rivojlanishi  ildiziga  ataylab  bolta  urish  demakdir.  B unday  holatlarga zudlik 
bilan  barham   berish,  y a ’ni  har  bir m aktab ta ’lim iga  ilk  bor  qadam  q o ‘ygan 
bolani  m axsus  va  m ukam m al  ishlab  chiqilgan  psixologik testdan  o ‘tkazish 
v a  uning  natijalari  asosidagina  m aktabga  qabul  qilish  haqida  m as’uliyat 
bilan  o ‘ylashim izga to ‘g ‘ri  keladi.
B oshlang'ich  ta ’limda  kuni  uzaytirilgan  guruhlarni  to ‘g ‘ri  tashkil  etish 
m uam m osi  ham  g ‘oyat muhimdir.  K o ‘pgina m aktablarda aksariyat  l-2 -s in f 
o ‘quvchilari  darsdan  so ‘ng  4  yoki  5  soatlab  m aktabda,  kuni  uzaytirilgan 
guruhlarda  qolib  o ‘qishlari  kerak.  Bu  holda  biz  6 -7   yoshli  bolani  7 -8  
soatlab  m aktabda  ushlab  turam iz.  X o'sh,  bola  buni  xohlaydim i?  Albatta 
y o ‘q.  C hunki,  hatto  biz  kattalar  ham  m untazam   bir jo y d a  7 -8   soatlab  qolib 
o ‘qish yoki  ishlash  im koniyatiga ega em asm iz. Axir, bolaning im koniyatlari 
hali  k o ‘proq  o ‘yinga  va  uxlashga  m oslangan-ku.  7 -8   soatlab  bir  joyda 
b o ‘lish jarayonida bola zerikadi, ruhiy jihatdan toliqadi, nihoyat, m aktabdan 
beziydi,  hatto  unda  yuksak  darajada  rivoj  topish  m um kin  b o ‘lgan  o ‘quv 
qiziqishlari so ‘nishi m um kin. Eng achinarlisi,  bunday hollarda u uyga borib, 
hatto  ovqatni  ham  yem ay  uxlab  qoladi.  Shunday  ekan,  kuni  uzaytirilgan 
guruhlar  tizim ini  shakl  va  m azm unan  psixologik  talablar  asosida  qayta 
ishlash  vaqti  keldi.
M aktabda baholash ham  psixologik m ezonlar asosida am alga oshirilishi 
kerak.  Psixologik-pedagogik  adabiyotlardan  m a ’lum ki,  bosh-lang‘ich  sin f 
o ‘quvchisi  uchun  eng  birinchi  m aqsad -   bu, yaxshi  baho  olish  va  shu  baho 
orqali  o ‘z  «m en»ligini  ilk  bor  his  etish,  ota-onasi  va  kattalar  hurm atiga 
saz o v o rb o ‘lishdir. Shuning uchun o ‘quvchilaryaxshi baho olishga intiladilar. 
L ekin  k o ‘p  hollarda  baholash  m ezonining  buzilishi  o ‘quvchi  ruhiyatiga, 
ayni  paytda,  shaxs  sifatidagi  taraqqiyotiga  salbiy  ta ’sir  etm ay  qolm aydi. 
Shuning  uchun  boshlang‘ich  s in f o ‘quvchilarida  baho-lashning  psixologik
239

---

m ezonlari chuqurroq o ‘ylab k o ‘rilishi kerak. B ola shaxsini to ‘g ‘ri tushunish 
va uning harakatlarini tahlil qila olish zarur.  «H ar bir shaxs qaytarilm as tem - 
peram entdir», -  degan edi fiziolog olim I.P.Pavlov. Q olaversa, har bir shaxs- 
ning o ‘zigagina xos im koniyatlari m avjudligi v a unga h am ish ajid d iy  e ’tibor 
berish  zarurligi  haqida  0 ‘rta  O siyoning  buyuk  m utafakkirlari  A bu  Ali  ibn 
Sino,  al-Forobiy  va  A bu  R ayhon  B eruniy  ham   o 'z   zam onlarida  alohida 
qayd  etib  o'tganlar.  C hunonchi,  o'qituvchi  bola  shaxsini  tarbiyalash  uchun 
dastav-val  uning  «B etakror  olam iga»  kira  olishi  va  shunga  m os  keiuvchi 
tarbiyaviy tadbirlar rejasini tu zm o g ‘i  va q o ‘llam og‘i  lozim.
Taniqli  ruhshunos  olim   L.S.V igotskiy  taraqqiyotidan  ilgarilab  ketgan 
t a ’lim gina  sam arali  bo 'lish in i  qayta-qayta  ta ’kidlagan  edi.  B ugun  bola 
kattalar yordam ida  am alga  oshirilayotgan  ishni  ertaga  o 'z i  bajarishi  kerak. 
B unga bolani  har tom onlam a  rivojlantiradigan,  uni fikrlashga  o ‘rgatadigan, 
qobiliyatini  asta-sekin  o ‘sib  borishiga  im koniyat yaratadigan,  tafakkurning 
yangidan-yangi  qirralarini  ochadigan  pedagogik  usullar  va  m axsus 
psixologik xizm at tizim i  m avjud  bo'lgan taqdirdagina erishish  m um kin.
Y uqoridagi  m uam m olarni  hal  qilish  jaray o n id a  m aktab  psixologlari 
quyidagi  vazifalarni  am alga oshirishlari  lozim:
1.  H ar  bir  o 'q u v ch id a  nam oyon  bo 'lishi  m um kin  b o 'lg an   stress  (hissiy