Pedagogika 017, 3-son Bosh muharrir

Алишер Навоий.
МАТ, Маҳбуб ул-қулуб.– Тошкент: Фан, 1998. 14-жилд. – Б. 70. 
2
Алишер Навоий.
Хазойин ул-маъоний. Фавойид ул-кибар. – Тошкент: Фан, 1990. 6-жилд. 
– Б. 512. 
3
Алишер Навоий.
Хазойин ул-маъоний. Ғаройиб ус-сиғар.– Тошкент: Фан, 1988. 3-жилд. – 
Б. 43. 

---

PEDAGOGIKA 
2017, 3-son
 
 
91 
Mana shu silsilada yorning noz ilmini a’lo darajada о‘zlashtirganiga tan 
bergani holda, uning vafosizligi shunchaki qayd etiladi, xolos. Vafosizlik yorning 
aybi emas, uning odatiy xususiyatlaridan biri deb talqin etiladi. 
Ul maktab arokim о‘qudung noz rumuzin, 
Gо‘yoki, vafo ilmin unutmish edi ustod
1
.
Oshiq esa “egasiz it”, “telba it”, “kuyuk bag‘rida qon”, “sargashta”. 
Badiiy asoslash favqulodda gо‘zalligi va noodatiyligi bilan kishi ruhiga ta’sir 
qiladi. Bir misol, agar atrofda chang bо‘lsa, g‘ubor-tо‘zon kо‘tarilsa, tabiiyki, suv 
sepiladi. Sepilgan suv g‘uborni yо‘qotadi, changni bosadi. Oshiq kо‘nglidagi 
g‘ubor qanday pasaytiriladi? Bu savolga Navoiyning lirik qahramoni shunday 
javob beradi: 
Qо‘yung yig‘layki kо‘nglumning g‘ubori pastrak bо‘lsun, 
Ki, man’i gard etar nogah havoda bо‘lsa nam paydo
2
.
Agar havoda nam paydo bо‘lsa, ya’ni yog‘ingarchilik boshlansa, о‘z-о‘zidan 
“man’i gard” – chang-g‘uborning bosilishi yuzaga keladi. “G‘ubor” sо‘zining 
kо‘chma ma’noda qо‘llanishi “kо‘ngilning g‘ubori” birikmasidagi kо‘ngil mulkida 
yuzaga kelgan tо‘s-tо‘polonni ifodalar ekan, yuqoridagi hayotiy mantiq 
silsilasida uni bosish uchun suv – namlik zarurati anglashiladi. Bu suv esa 
kо‘zdan keladi. Aniqrog‘i, oshiqning yig‘lab faryod chekishi mana shu pо‘rtanalar 
oqibati va uni yengillashtirish vositasi sifatida baholanadi. Ifodadagi bunday 
о‘ziga xoslikning kishi ruhiyatiga ta’siri ochiq seziladi. 
Kо‘z-u og‘zingdin ketarga boru yо‘q oshubu ranj 
Sabru ishqim sadqa, ya’nikim, yо‘q-u borim fido
3
. 
Mazkur misralarda ta’did va taqsim san’atining gо‘zal namunasi 
mujassamlashgan. Ta’did poetik maqsad yо‘lida narsa va hodisalarni sanab 
kо‘rsatishdan iborat. Mazkur baytda “kо‘z” va “og‘iz”, “bor” va “yо‘q”, “sabr” va 
“ishq”, “yо‘q” va “bor” sо‘zlari mana shunday sanoq ohangiga ega. Bu yerda 
kо‘z va og‘iz bilan aloqador bо‘lgan bir qator sо‘z va tushunchalar mavjud. 
Ulardan ikkitasi shu misraning о‘zida berilgan. Ulardan dastlabkisi “bor-u yо‘q”, 
keyingisi “oshub-u ranj”dir (“oshub” g‘avg‘o, fitna, tо‘polon; qо‘rqinch, hayajon, 
tashvish ma’nolarini anglatadi). Kо‘zning “bor”ligi va og‘izning “yо‘q”ligi mumtoz 
adabiyotimizdagi gо‘zallik tasvirining о‘ziga xos о‘lchov birliklaridan biridir. 
1