Pedagogika 015, 6-son Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent

Насриддинов К., Давлетниязов С.
Зарралар физикасини фанлараро алоқадорликда 
ўқитиш масаласи // Физика ва астрономия муаммолари. – Тошкент: ТДПУ, 2010. – Б. 204. 
Насриддинов К., Давлетниязов С.
Элементар зарралар физикасининг фанлараро 
алоқадорликдаги ўрни // Педагогик таълим. – 2012. – № 5. – Б. 50-54. 
2
Насриддинов К., Давлетниязов С.
Элементар зарралар физикаси бўлимини фанлараро 
алоқадорлик асосида ўқитиш // Педагогик таълим. – Тошкент, 2011. – № 6. – Б. 43-48. 
3
Насриддинов К., Давлетниязов С.
Элементар зарралар физикасининг фанлараро 
алоқадорликдаги ўрни // Педагогик таълим. – Тошкент, 2012. – № 5. – Б. 50-54. 
4
Насриддинов К., Сапаев М., Мансурова М., Джураева Л. 
Симметриялар ва сақланиш 
қонунлари // Педагогик таълим. – Тошкент, 2005. – № 3. – Б. 26-28. 

---

PEDAGOGIKA
2015, 6-son
 
 
69 
fanlararo aloqadorlikda о‘rganib chiqildi
1
. Ushbu ishda shunday universal 
xarakterga ega bо‘lgan energiya, impuls va impuls momentlarining saqlanish 
qonunlarini, ularning katta ahamiyatga egaligini e’tiborga olib, alohida qarab 
chiqamiz, chunki bu qonunlarning elementar zarralar fizikasida bajarilishi yangi 
fundamental kashfiyotlarga ham olib kelgan va sohaning rivojlanishiga sabab 
bо‘lganligi uni о‘rganuvchilar uchun katta pedagogik ahamiyat kasb etadi.
Ma’lumki, XIX asr oxiri XX asr boshlarida yangi kvant fizikasi shakllandi. 
Uning о‘rganish predmeti juda mayda obyektlar, ya’ni zarralar olamidagi 
jarayonlar bо‘lganligi hamda bu jarayonlar shu paytgacha klassik fizikada 
bо‘lgani kabi tasavvurlar va uslublarga о‘xshamagan yondashuvlarni talab 
qilgani bilan fanda tub burilishga olib keldi. Shu sababli ham kvant fizikaning 
fan sifatida shakllanishi uzoq va murakkab yо‘lni bosib о‘tdi. Masalan, absolut 
qora jism nurlanishi, Rezerford tajribasi, Bor postulatlari, Frank-Gers, Devisson-
Jermer va Shtern-Gerlax tajribalari, de-Broyl g‘oyasi, vodorod atomining 
nurlanish spektrlari, Mozele qonuni, kombinatsion prinsip, Kompton effekti kabi 
jarayonlar yangicha fikrlash, yangicha tasavvurlar bosqichiga olib chiqdi, bu esa 
insoniyat dunyoqarashida inqilobiy о‘zgarishlar bо‘lishiga asos bо‘ldi. 
Shuningdek, zarralar olamidagi jarayonlarni klassik fizika qonunlari bilan 
tushuntirib berish mumkin emasligi kо‘plab chalkashliklarning kelib chiqishiga 
ham sabab bо‘ldi. Tushunilishi qiyin bо‘lgan holatlar dastlab massa va 
energiyaning saqlanish qonunlari mikroolamda, ya’ni zarralar bilan sodir 
bо‘ladigan jarayonlarda buzilishi, saqlanmasligi bilan bog‘liqdir. Bu о‘ziga xos 
holat bu sohani о‘rganish va talabalarga yetkazishda alohida e’tiborda bо‘lishi 
kerak. 
Dastlab zarra va antizarraning, masalan, elektron va pozitronning 
annigilyatsiya natijasida fotonga aylanishi klassik fizika nuqtayi nazaridan 
moddaning “yо‘qolishi” deb qabul qilindi. Bu holat kvant fizika asoschilaridan 
biri bо‘lgan N. Bor tomonidan kvant fizikada, ya’ni zarralar bilan bо‘ladigan 
jarayonlarda massa va energiyaning saqlanmasligi tо‘g‘risidagi taxminning ilgari 
surilishiga olib keldi
2
, lekin keyinchalik chuqur tahlillardan sо‘ng bu taxmin 
1