Pedagogika 015, 4-son Muassis: Nizomiy

PEDAGOGIKA
2015, 4-son
 
 
129 
talabalarning bitiruv malakaviy ishlariga rahbarlik qilgan. Olimning fan tarixiga 
bo‘lgan qiziqishlari ham katta edi. Mana shu qiziqishlarning qonuniy natijasi 
sifatida Zahiriddin Muhammad Boburning ilmiy qarashlarida tabiatshunoslikka 
oid ko‘plab kashfiyotlarning ham muallifi bo‘lganligi ma’lum bo‘ldi.
Zahiriddin Muhammad Boburning tarixchi, filolog, shoir, davlat arbobi, 
keng qamrovli olim ekanligini ko‘pchilik yaxshi biladi. Bobur ijodiga qiziqish 
ko‘plab horijiy mamlakat olimlarida ham kuchli. Ularda Boburning rang-barang 
ijtimoiy-siyosiy, ilmiy, ijodiy faoliyati keng yoritilgan. Shunga qaramasdan, 
Bobur ilmiy kashfiyotlarining mohiyati to‘la-to‘kis, xolis e’tirofini topganicha 
yo‘q. Jumladan, biologlar orasida “introduksiya” degan hodisa yaxshi ma’lum. 
Bu o‘simlik yoki biror hayvon turining o‘zi mansub bo‘lgan muayyan hududdagi 
tabiiy sharoitdan boshqa bir iqtisodiy-jug‘rofiy hududga moslashtirilishini 
anglatadi. O‘simliklar introduksiyasining asoslari shveysariyalik olim
O. Dekandol nomi bilan bog‘liq. U eng muhim qoidalarini 1855-yilda 
shakllantirgan. N. I. Vavilov uning ilmiy asoslarini ishlab chiqqan. Qisqacha 
qilib aytganda, u introduksiya hodisasining ilmiy tavsifini birinchi marotaba 
amalga oshirgan olim sifatida e’tirof etilgan. A. Zikiryayev fandagi mana shu 
kashfiyotning 
ilk 
muallifi 
Zahiriddin 
Muhammad 
Bobur 
ekanligini 
“Boburnoma” materiallari asosida ilmiy jihatdan isbotlab bera oldi. Natijada, 
introduksiya hodisasining fan tarixida qayd etilgan sanadan ancha oldin, 
aniqrog‘i, O. Dekandoldan 300 yil, N. I. Vavilovdan 400 yil oldin kashf etilgani 
ma’lum bo‘ldi.
Professorning ko‘rsatishicha, Bobur birinchilardan bo‘lib shakarqamishni 
O‘rta Osiyoga qo‘shni mamlakatlardan introduksiya qilgan. Hozirgi Sariosiyo 
tumanidagi shakarqamish plantatsiyalari ayni mana shu harakat natijasi sifatida 
yashab kelmoqda. Shimoldagi o‘simlik va daraxtlarning janubga, Afg‘oniston va 
Hindistonga introduksiyasi ham bevosita Bobur nomi bilan bog‘liq. Jumladan, 
“Boburnoma”da tog‘ olcha, atirgul, qovun, uzumning O‘rta Osiyodan keltirib 
ekilgani va yaxshi mevalar qilgani alohida ta’kidlanadi.
O‘simliklarda ham jins tushunchasining mavjudligini Bobur o‘z tajribalari 
orqali kuzatgan va bu hodisaning ilmiy tavsifini yaratib bergan. Fan tarixida 
italiyalik botanik olim Pospero Alpini (1533-1617) xurmo daraxtining erkak va 
urg‘ochi turlari mavjudligini birinchi bo‘lib qayd etgan olim sifatida e’tirof 
etiladi. Aslida bu kashfiyot Bobur tomonidan italiyalik olimdan deyarli yuz yil 
oldin kashf etilgani “Boburnoma sahifalarida bo‘y ko‘rsatib turibdi (bu voqea 
1520-1525-yillar atrofida yuz bergan)”. 

---