Pedagogik texnologiyaning asoslari

1) didaktika qoidalarini barcha mamlakatlarda, xususan AQSHDA keng tarzda ommalashmagani;

2) uning qoidalari o’ta konstruktiv xarakterga ega bo’lmay, zamon talabidan orqada qolib ketganligi;

3) asrimizning 60-yillarida ta’lim tizimiga texnikani-o’rgatuvchi mashinalarni kirib kelganligidir .

Tegishli adabiyotlarni tahlil qilish «pedagogik texnologiya» tushunchasi o’zining rivojlanish tarixiga ega ekanligini ko’rsatdi. Xorijiy mutaxassislar bu tushunchaning rivojlanishini uch bosqichga bo’lib o’rganish lozim deb hisoblaydilar. Birinchi bosqichda, o’qitish jarayonini faqat o’qituvchining o’zi olib borar edi. N.F.Talizina ta’kidlaganidek, «Inson tajribasi o’qitish texnologiyasi funksiyasini bajargan» . Ikkinchi bosqichda esa, darslik va qo’llanmalar chop etila boshlagandan so’ng - o’qitish texnologiyasi mazmunida tub o’zgarishlar sodir bo’ldi. O’qituvchiga yordam beruvchi turli didaktik materiallar vujudga kela boshladi. Uchinchi bosqichda esa, o’qitish texnologiyasi mazmun jihatdan yanada boyidi; o’qituvchi va talabalar uchun yuqoridagilar qatoriga texnik vositalar, ya’ni o’rgatuvchi mashinalar ham qo’shildi.

O’rgatuvchi mashinalarni o’quv jarayonida qo’llanishi natijasida dasturlangan ta’lim tushunchasi vujudga keldi. U pedagogik texnologiyaning dastlabki o’xshatmasi edi. Lekin, dasturlangan o’qitish tarafdorlarining «o’qitishini og’zaki bayon qilish uslubidan voz kechish vaqti keldi, mashina o’qituvchi shaxsini bemalol almashtirishi mumkin», deb ehtiyotsizlik bilan aytgan fikrlari amaliyotchi pedagoglarni o’ta hayratga soldi, nazariyotchi pedagoglar esa uni qat’iy e’tiroz bilan qabul qildilar. Bu o’rinda, dasturlangan ta’lim haqida amerikalik pedagog U. Shrammning quyidagi fikrini misol tariqasida keltirish mumkin: - Dasturlangan o’qitish - bu avtomatik repetitor bo’lib, u talabani:

1. 
   mantiqiy o’zaro bog’liq, qisqa qadamlar orqali;
   
2. 
   deyarli xato qildirmasdan;
   
3. 
   to’g’ri javob berishga yo’llaydi va u;
   
4. 
   o’z o’rnida baholanib mustahkamlanishi natijasida;
   
5. 
   o’qitish maqsadlarini belgilovchi aniq javoblarga ketma-ket ravishda yaqinlashtirib boradi.
   

Demak, bundan ta’lim jarayonida o’qituvchi shaxsini batamom inkor etiladi, degan xulosaga kelish mumkin. Shuning uchun ham, dasturlangan ta’lim o’sha davrda o’qitishni aniq maqsadlarini belgilashning zamonaviy shakli bo’lishiga qaramay, fanda va pedagogik amaliyotda o’z rivojini topmadi.

Lekin, o’sha yillar jahon pedagogikasida texnik vositalarni rivojlantirish va ularning xonadagi barcha talabalarni qamrab olishi, axborot sig’imi va axborot o’tkazish qobiliyatlarini oshirish, o’quv axboroti uzatish kanalini individuallashtirish kabi ta’lim berish imkoniyatlaridan unumli foydalanishni takomillashtirishga oid muammolarga alohida e’tibor berila boshlandi. Ko’pchilik mutaxassis olimlar o’quv jarayonida keng qo’llanilayotgan odatdagi ommaviy axborot vositalari (televideniye, radio) o’rniga EHM, axborot saqlashning kompyuterlash-tirilgan tizimi, lazerli aloqa kanali, mikroelektron qurilmalar va boshqa yangi axborot vositalaridan foydalanishga o’tish zarurligini ta’kidladilar.

O’quv jarayoniga zamonaviy texnik vositalarini qo’llash tarafdorlari o’qitish sifatini yaxshilash, aynan ana shu vositalarga bog’liq deb hisoblaydilar. Tegishli uslubiy tavsiyalar ta’lim jarayonida texnik muhitni yaratishga, ya’ni texnologiya tushunchasini o’qitish jarayoniga qo’llash masalalariga qaratildi. Dastlab «kompyuterli texnologiya» va «yangi axborot texnologiyasi» kabi tushunchalar vujudga keldi. Bular pedagogik texnologiyani amalga oshirish uchun zamonaviy texnik vosita sifatida qo’llanila boshlandi.

O’tgan asrning 50-yillar o’rtasida jaxon pedagogikasida o’quv jarayonini to’la-to’kis yangi, o’ziga xos «texnologik» usulda tashkil etishga yondashish vujudga kelgan edi. 60-yillarda esa, o’qitish uslublarining o’ta turli-tumanligi ulardan o’quv jarayonining tashkil etishda foydalanishni qiyinlashtirayotganligi etirof etila boshlandi. Shuning uchun ham, barcha uslublar uchun umumiy bo’lgan ilmiy asos yaratish zarurati tug’ildi. Natijada, pedagogik uslublar texnologiyasi yoki o’quv jarayonining tashkil etish texnologiyasi, ya’ni «ta’lim texnologiyasi» (an Yedikational technologu) tushunchasi vujudga keldi.

AQSHda 1961 yildan «Pedagogik texnologiya» jurnali chiqarila boshlandi. Shuningdek, Angliyada «Pedagogik texnologiya va o’quv jarayoni» (1964 yildan), Yaponiyada «Pedagogik texnologiya» (1965 yildan), Italiyada ham shunga o’xshash jurnal (1971 yildan) chiqa boshlagan. YUNESKO 1971 yildan boshlab ta’lim bo’yicha xalqaro byuroning «Pedagogik texnologiyalar» byulletenini chiqarib kelmoqda]. Rossiya Federasiyasida esa 1997 yildan boshlab «Maktab texnologiyalari» jurnali ta’sis etildi.

Shuni ta’kidlash lozimki, «pedagogik texnologiya»ni «o’qitish texnologiya» tushunchasi bilan ayniylashtirmaslik zarur. Chunki, pedagogik texnologiyada o’quv jarayonining aniqlashtirilgan o’quv maqsadlarini belgilashdan boshlab, to yakuniy o’quv natijalarga erishilganlikni nazorat qilishgacha bo’lgan jarayonni loyihalanadi. E. Frenye «uslub» tushunchasi konstruktiv xarakterga ega bo’lmaganligi uchun, uning o’rniga «texnologiya» tushunchasini taklif etgan. Demak, o’qitish texnologiyalari (muammoli o’qitish, rivojlantiruvchi ta’lim, modulli o’qitish, didaktik o’yinlardan foydalanish va h.k.) pedagogik texnologiya bo’yicha loyihalangan o’quv jarayonini amalga oshirishning turli didaktik konstruksiyalari sifatida namoyon bo’ladi.

Pedagogik texnologiyaning tub mohiyati, o’qitishning an’anaviy og’zaki bayon qilish usulidan voz kechib, talabalarni ko’proq mustaqil ta’lim olishga undashdan iborat. Bunda o’qituvchi talabalar bilish faoliyatining boshqaruvchisi, maslahatchi, yakuniy natijaga yo’llovchi shaxs vazifasini bajaradi.

Pedagogik texnologiyaning samaradorligi shundan iboratki, unda turli o’qituvchilar muayyan fan (mutaxassislik bo’yicha) bir xil (deyarli bir xil) yakuniy natijaga erishish imkoniyatiga ega bo’ladilar. Bu esa barcha o’quv yurtlariga yagona Davlat ta’lim standarti talablariga javob beradigan mutaxassislar tayyorlash vazifasi yuklatilgan hozirgi davrda biz, O’zbekistonlik pedagoglar uchun nihoyatda muhimdir. Barcha o’qituvchilar qanday qilib deyarli bir xil natijaga erishishlari mumkinligini, ya’ni o’quv jarayonini takrorlanuvchanligini ta’minlashni tushunish uchun muloqotni davom ettiramiz.

Xulosa

O’zbekiston Respublikasi Kadrlar tayyorlash milliy dasturi va «Ta’lim to’g’risida»gi qonunda o’quv jarayoniga ilg’or pedagogik texnologiyalarni joriy etish mamlakatimiz ta’lim tizimini isloh qilishning asosiy ko’rsatkichlaridan biri sifatida e’tirof etilishi bejiz emas. Chunki, pedagogik texnologiya ta’lim jarayonini inqirozdan holi etish, uni bozor iqtisodi sharoitiga mos holda takomillashtirish va Davlat ta’lim standarti talablariga muvofiq kadrlar tayyorlashning muhim omillaridan biri bo’lib hisoblanadi.

Mamlakatimiz Prezidenti Islom Karimov ta’kidlaganlaridek, «Yeng yangi zamonaviy o’quv vositalari bilan ta’minlangan kollejlarda eskidan qolgan o’qitish uslublarining davom etishiga mutlaqo yo’l qo’yib bo’lmaydi».

Zero pedagogik texnologiyadan foydalanayotgan ko’pgina rivojlangan mamlakatlar o’quv jarayonini sifat jihatdan yangi bosqichga ko’tarishga erishayotganliklari hayotda o’z tasdig’ini topmoqda. Ushbu qo’llanmada bayon etilgan ma’lumotlar esa bu pedagogik texnologiyaning didaktik salohiyati to’g’risida fikr yuritishga asos bo’ladi. Ayniqsa, tashhizlanuvchan o’quv maqsadlarini belgilash, joriy va yakuniy mezoniy baholash, reproduktiv o’qtishni algoritm bo’yicha olib borish, talabalarni mustaqil bilim olishga undash, o’quv jarayonini doimo rivojlanib boruvchi dinamik tizim sifatida loyihalash kabi tashkiliy-uslubiy ishlarni amalga oshirishda pedagogik texnologiya katta imkoniyatlarga ega.

Pedagogik texnologiyani joriy etish tajribasini o’rganish va unga ijodiy yondashish, o’quv jarayonini insonparvarlashtirish, bunda talabani sust obyektdan faol subyektga aylantirish, bilish faoliyatining aniq maqsadlarga yo’nalganligini hamda o’quv jarayonini ishlab chiqarish jarayoni kabi takrorlanuvchanligini ta’minlashda muhim ahamiyatga ega bo’ladi. Shuningdek, pedagoglarda turli shakldagi test topshiriqlari tuzish, ularni sinash malakalari shakllanadi va takomillashadi.

Pedagogik texnologiya doirasida yaratilgan turli xil didaktik konstruksiyalarga murojaat qilish esa, o’quv jarayonini tashkil qilishga oqilona va ijodiy yondashishga, bunda o’qituvchi o’z erkinligiga ega bo’lishi, darsda qo’llanilgan turli shakl, uslub va vositalar samaradorligini o’zi baholashiga imkoniyat yaratadi. Shuni ta’kidlash lozimki, pedagogik texnologiya tamoyillari va qoidalariga amal qilish, o’quv jarayoni mazmunini talaba shaxsiga, uning qiziqishlari, intilishlari, yosh davrlari xususiyatlariga va individual o’zlashtirish sur’atlariga muvofiq holda olib borilishini ta’minlaydi.