Pedagogik ilmiy tadqiqot metodikasi

6-mavzu. Sotsiometrik metod. Pedagogik eksperiment. 
Sotsiometriya metodi. Sosiometrik metodikadagi priyomlar kompleksi. Sotsiometrik 
metodikadan foydalanishda amal qilinadigan qoidalar. Biografik metod.
Pedagogik eksperiment metodi haqida tushuncha.
 
Eksperiment nazariyasi va uning ilmiy 
asoslari.
 
Pedagogik eksperiment obyektlari. Eksperiment metodini qo‘llash yo‘llari. Pedagogik
eksperimentning mohiyati. Pedagogik eksperiment ob'ektlari. Eksperimentga tayyorgarlik. 
Olingan eksperiment ma'lumotlarini taqqoslash. 
 
6-MAVZU: 
SOTSIOMETRIK METOD. PEDAGOGIK EKSPERIMENT
(2-SOAT) 
Reja: 
1.Sotsiometriya metodi.
2.Sotsiometrik metodikadan foydalanishda amal qilinadigan qoidalar.
3.Pedagogik eksperiment metodi haqida tushuncha. 
4.Eksperiment nazariyasi va uning ilmiy asoslari. 
5.Pedagogik eksperiment obyektlari. Eksperiment metodini qo‘llash yo‘llari. 
Sosiometriya so'rash yoki xulqini yozib borish asosida o'zaro munosabatlar 
strukturasini aniqlash uchun xizmat qiladigan ilmiy- tadqiqot metodidir. 
Sosiometrik metod bolalar jamoaida, oila va guruhda tarkib topgan 
munosabatlarni aks ettiradi. Munosabat o'z navbatida mazkur o'quvchi faoliyatida 
mazkur o'quvchi faoliyatining natijasini aks ettiradi. Shuning uchun ham 
sosiometrik metod intervyu va anketalar kabi an'anaviy metodlardan ham 
ishonchlirok. Albatta sosiometrik metodning tarkibiy qismi anketa, lekin 

---

41 
anketaning o'zigina tadqiqot ma'lumotlarini asoslash uchun etarli bulmaydi. 
Sosiometrik metodika bir kancha priyomlar kompleksidan iborat:
1. Savol - javob anketasi o'tkazish: “ Sen kim bilan bir partada o'tirishni 
xohlar eding?”, “Maktabda kim bilan navbatchi bo'lishni xoxlaysan?”, “ Sen kim 
bilan turistik paxodga borishni mo'ljallaysan? va xokazolar. 
2. O'z tengdoshlarini baholovchi varak tuldirish: 
3. Bevosita tanlash metodikasi: Masalan, har bir oltinchi sinf o'quvchisi har - 
xil tasvirli 5 ta otkritkaga ega. U bu otkritkalariga bayram tabriklari yozib 
pochtalonlar orkali egalariga yuboradi. 
“Pochtalon” kim kancha va kanaka otkritkalar olganligi kayd qilinadi va shu 
asosida jamoadagi har xil aloqalar yoktirish va yoktirmaslik, o'zaro munosabat va 
shu kabilar aniqlanadi. 
4. Ko'rsatilgan shaklda sinf buyicha topshiriklarni bo'lib berish: o'z 
o'rtoqlaringdan quyidagi jamoat topshirikdarini yaxshi bajara oladiganlarini 
familiyalarini ayt: 
1. Sinfkom. 
2. O'quvchilar kumitasi raisi ( uchta familya)
3. Devoriy gazeta redkollegiyasi ( uchta familya). 
4. Madaniy tashkilotchi. 
5. Fizorg. 
6.Kichkintoylar etakchisi (kichkintoylarni yoktiradigan bolalardan uchta 
familya). 
7.Sanitarlar(ozoda va talabchan tengdoshlaringdan). 
8. To'garak rahbarlari(kaday tugarakka, kim?) 
Shunday kilb, alohida o'quvchilarning bir-birlari bilan aloqalari grafiklari 
to'ziladi va bu aloqalarning kamchalik mustahkamligi aniqlanadi. Shu asosda bir-
biriga yakinlashadigan alohida o'quvchilar guruxi ajratiladi. Eksperiment davomida 
bu guruhlar turli topshiriklarni bajarishlari va har xil faoliyat turlari bilan 
shug'ullanishlari lozim. Asta - sekin keyinchalik aktiv bo'ladigan etakchilar tanila 
boshlaydi. Ishning bunday tizimsi jamoaning shakllanishini tezlashtiradi va
jamoaning shaxsga effektiv ta'sirini ta'minlaydi va boshqalar. 
Sosiometrik metodikadan quyidagilarni hisobga olgan holda foydalanish 
lozim: 
1. Anketa, suxbat, intervyu va o'z - o'zini baholashlarni qo'llashda 
qo'yiladigan talablarga to'liq rioya qilish zarur. Tadqiqot ob'ekti haqida etarli 
ishonchli ma'lumotlar majmuini beradigan priyomlarning o'zaro aloqasini aniq 
planlashtirish. 
2. Sosiometrik metod bilan aloqador bo'lgan va har doim ancha murakkab 
harakterga ega bo'lgan munosabatlar doirasi, munosabatlar ob'ekti va shunga 
o'xshashlarning echimlarini tanlash. Masalan, o'quvchilarga faoliyat turlarini 
tanlash uchun imkoniyat yaratiladi, ya'ni tugarak, guruh yoki brigadalardan qaysi 
biriga ular ishlashni xoxlasalar tanlashlari mumkin bo'ladi. Tanlash sabablari har 
xil bo'lishi mumkin: o'rtoqlari bilan birga bo'lish, ishga qiziqish, o'rtoqlari 
ishonchini kizinish, o'qituvchiga xurmat, yangi ishda kuchini sinash va hakozolar. 

---

42 
Xatto o'quvchi kim bilandir bir partada utirsa ham uning tanlash sabablari har xil 
bo'ladi: urtogiga yordami, undan yordam olish, o'z tengdoshlari bilan ishlashga 
qiziqish, jamoada nokulay holda bo'lganda o'ziga “kuchli ximoyachi” topish va 
xokazolar. Sosiometrik metod shunday tashkil qilinishi kerakki, jamoadagi 
munosabatlar harakterining sabablari ochib berilsin. 
3. Olingan ma'lumotlarning sifatini nazorat kiluvchi tizim bo'lishi lozim. 
Buning uchun birinchi bosqichda /unga katta bulmagan tipik guruhlarda/ 
tanlangan metod kullaniladi. O'quvchilar o'zlarining javoblari, tanlashlari 
sabablarini tushuntiradigan maxsus suxbat va intervyular yordamida sosiometrik 
metod tekshiriladi, olingan ma'lumotlar boshqa tadqiqot metodlari yordamida
tekshiriladi. 
Har xil faktning ob'ektivligi, material sifrining to'g'riligi ta'minlash uchun 
sosiometrik tekshirishda bolalar va jamoaning umumiy rivojlanish darajasi 
haqidagi ma'lumotlarga ega bo'lish muhim. 
Psixologo - pedagogik tadqiqotlarda biografiyalarni o'rganish tajribasi
ancha vaktdan beri kullaniladi /1875 y./ Galtonning irsiyat va talant haqidagi ishi
biografik materiallarga asoslangan. Shuningdek biografik metodaning bush 
tomonlari ham bu ishda aniqlangan, avtorning sub'ektiv pozisiyasi shunga olib
keladiki, biografk material tadqiqotchining ma'lum bir konsepsiyasiga asoslanadi 
va talkin qilinadi. Galton Darkinning mashxur turlari geneologiyasiga murojaat 
etib, Erazm Darvin, insonning paydo bo'lish nazariyasining asoschisi Charlz 
Darvinning bobosi, tabiatshunos olim va shoirlik kobiliyatiga ega bo'lgan. 
Charlz Darvin ongning ilmiy zapasini bobosidan “olgan” deb hisoblaydi. Galton 
o'zining poetik belgilarni taniqli karimdoshimdan olganman deydi. Atokli
kishilar biografiyasi va doimo ko'plab /kichkina farqlar/ va deyarli har vakt u yoki 
bu konsepsiyaningtasdigni topish mumkin. 
1920 yilda N.Rbnikovaning “Biografiyalar va ularni o'rganish” degan
qiziqarli kitobi chikdi. Avtor shaxsning shakllanishini tadkiki qilishda biografik
metod 
qanday 
ahamiyatga 
ega 
ekanligini 
ko'rsatdi. 
Buyuk 
shaxslar 
shakllanishidagi o'xshashlik va farqlarni taqqoslash asosida inson individualligi va 
talanti vujudga kelishining umumiy tendensiyalarini topish mumkin. Biografik 
metod bir shaxsning tugulishidan umrining oxirigacha kadar shakllanishi haqida 
maksimal katta xajmdagi informasiyalarni beradi. Biografik metodda ba'zan 
kamchiliklar ham uchraydi. Ko'pincha biografiyalar atokli kishilar hayotini ancha 
sub'ektiv holda bayon etadilar, tadqiqotchilar aniq faktlar urniga ba'zan estaliklar 
va afsonalardan, zamondoshlarining tekshirilmagan xikoyalari va boshqalardan 
foydalanadilar. 
Shuning uchun ham har qanday biografiya maxsus tekshirilishi arxiv 
fondlari bilan biografik material solishtirilishi lozim. 
Biografiyani o'rganishdan oldin material analizining konsepsiyasini ishlab 
chiqish zarur. Ya'ni biografiyadan nimani olish,nima uchun va uni qanday yaxshi
bajarish mumkin kabi. 
Biografiyaning ilmiy analizi quyidagi usullardan foydalanganda chukurrok 
bo'ladi: 

---

43 
1. Dunyodagi bulib utgan voqea va hodisalarni atokli kishilar hayoti bilan 
bog'lash, uning axlokidagi ichki motivlari va tashqi stimullarini kurish. 
2. Hamma muvaffaqiyatsizliklarni faqat tashqi nokulay sharoitga 
tunkamasdan, balki shaxsiy nomukammallik elementlari va kamchiliklardan izlash. 
3. Shu vaktning o'zida atokli kishilarning muvaffaqiyatini ularning o'zlarida 
hosil qilgan ijobiy sifatlari bilan tushuntirish, ayniksa bunday sifatlar kiyinchiliklar 
va qarshiliklarga qarshi ko'rashda aniq namoyon bo'ladi va shakllanadi. 
Atokli kishilar hayotini ularning zamondoshlari hayoti bilan taqqoslash, yoki 
bu davr, sinf namoyondalarining biografiyalari va axloklari bilan taqqoslash. 
4. Biografik materiallarni arxiv materiallari, xujjatlari bilan tekshirish, atokli 
kishilar hayotidan olingan bir voqea yoki hodisaning o'zini bir kancha shaxslarning 
esdaliklari bilan solishtirish, biografiyani oxiriga kadar xujjatlashtirish. 
5. Atokli kishi hayotini qarama - qarshiliklar ko'rashida ko'rsatish, qiziqishlar 
tuknashuvida, atvori va o'z - o'zi bilan konfliktda ko'rsatish ya'ni, biografiyani 
hamma plyus va minusiga kadar ob'ektiv analiz qilish. Shunday kilmasa 
biografiyadan aniq , ilmiy, ishonchli material olish kiyin. 
Biografik metoddan bolalarga psihologik - pedagogik harakteristikalar 
yozishda foydalanadi. Ular har - xil tiplardan iborat: Monografik harakteristika 
bola ma'naviy dunyosining umumiy kurinishi, uning asosiy sifatlari, shaxsning 
yo'nalishlari bilan qiziqishlari, extiyoji va motivlari o'rtasidagi o'zaro aloqa-lar va 
xokazolar. Maxsus harakteristika ( shakllanish tarixi, u yoki bu sifatlarning 
tarbiyalanishi va boshqalar) turli faoliyat turlariga, kattalarga, tengdoshlariga, o'z-
o'ziga harakteristikaning bu turlari har bir konkret pedagogik tadqiqotda tadqiqot 
muammosi va predmetiga karab kullaniladi. 
Eksperiment ( lotincha - sinab kurish, tajriba)tadqiqotining etakchi metodi 
hisoblanadi.Eksperimentning 
maqsadi 
maxsustashkil 
qilingan 
sharoitda, 
tadqiqotchining kontrolligida pedagogik prosess, hodisa, pedagogik munosabat va 
boshqalarni o'rganish.Eksperiment natijasida faqat pedpgogikaning eng murakkab 
muammolari o'rganilib kolmasdan, balki yangi didaktik va tarbiyaviy tizimlar 
yaratiladi. 
Eksperimentning mohiyati shundan iboratki, tadqiqotchi sharoitni, tarbiyaviy 
prosess mazmuni va metodlarini turli kurinishda o'zgartiradi va bu bilan qaysi 
variant to'g'riligini tekshiradi. Keyin u olingan faktlarni umumlashtirib, analiz 
qilib. takkoslab, bosh va ikkinchi darajali belgi, komponent va boshqalarni 
ko'rsatib tushuntiradi. Shunday asosda, o'rganilayotgan hodisaning mohiyatini 
ochib beruvchi nazariya yaratiladi. 
Eksperiment nazariyasi, uning ilmiy asoslari L.F. Lazurskiy tomonidan ishlab 
chiqilgan edi, keyin bu nazariya bir kancha olimlarning ishlarida aks etdi. ( N. K. 
Bauman, V. I. Gmurman, M.N.Skatkin, S.G. Shapavalenko, G.I.Shukina va 
boshqalar). 
Eksperimentda tadqiqot ob'ektini ilmiy aniqlash muhim ahamiyatga ega. 
Pedagogik eksperiment ob'ektlari quyidagilar bo'lishi mumkin.
Pedagogning ma'lum sharoit va yo'nalishdagi faoliyati va axloqiy qoidalar 
shakllanishining yangi usullaridan foydalanish jarayoniga rahbarlik qilishi. 

---

44 
O'quvchilar faoliyatining har- xil turlari va xususiyatlari uning yo'nalishi, 
harakteri va darajasi.
3. Bola shaxsi, uning tarbiya tizimi, pedagogik ta'sirlarga munosabati, bilim 
va axloqiy normalarini egallash yo'llari. 
4. O'quvchilar jamoasi, uning tarkibi, yo'nalishi, alohida shaxsga ta'sir kuchi, 
jamoaviy faoliyat, shaxslararo munosabatlar va boshqalar. 
Pedagogik eksperiment ob'ekti bolaga oilada, maktabda, kuchada va 
maktabdan tashqari muassasalar jamoalari tomonidan bo'ladigan ta'sirlar ham 
bo'lishi mumkin. 
Eksperimentga tayyorgarlik va uni ishlab chiqish, tadqiqot yo'nalishida uning 
urni va maqsadini aniqlashni talab etadi. Eksperiment ikki qismdan iborat bo'ladi: 
ob'ekt bilan maxsus ish olib borish ( ta'lim - tarbiya mazmuni, metodi va shaklini 
o'zgartirish, maxsus sharoit yaratish, tarbiyalovchi munosabatlar tashkil qilish va 
boshqalar). Maxsus tashkil qilingan faoliyat natijalarini ro'yxatga oluvchi 
ma'lumotlarni tuplash ( kuzatish, anketa va oldin aytilgan tadqiqot metodlari ham 
kullaniladi).Eksperimental ishning birinchi bo'limi - bolalarga ma'lum tarbiyaviy 
maqsadlarga ta'sir metodlari va stimullari orkali tashkil qilingan sharoitlar asosida 
amalga oshiriladi ( rejim, an'ana, jamoa hayotining zavkli tomoni va boshqalar).
Tadqiqotchi hamma tashqi sharoitlar, boshqa tarbiyaviy ta'sirlarni nazorat 
ostiga olishi lozim, keyin bolaning ma'naviy dunyosiga ta'sir qiladigan, bir 
maqsadga ko'rsatilgan tashqi ta'sirlarni tashkil qilish lozim. Shunday sharoitlar 
yaratish lozimki, bu sharoit tekshirilayotgan jarayon, voqea va hodisalarni istalgan 
yo'nalishda rivojlanishiga xizmat kilsin. Buning uchun esa eksperiment 
o'tkazishdan oldin puxta tayyorgarlik kurish, pedagogik vaziyatni o'rganish lozim. 
Pedagogik munosabatlar pedagogik etika normalariga rioya qilingan holda tashkil 
qilinadi.Tadqiqotchi o'quvchilar, o'qituvchilar va tarbiyachilar bilan mustahkam 
aloqada bo'lishi, ular bilan birga “ yashashi” lozimki, xech kim o'zining 
tekshirilayotganligini, 
tajriba-daligini 
sezmasin.Tayyorgarlik 
davomida 
eksperimental 
ishni 
boshlashdan 
oldin 
zarur 
ma'lumotlar 
tuplanadi: 
eksperimentining texnikasi va metodikasi ishlab chiqiladi va shunday ishlab 
chiqiladiki, tashkil qilingan pedagogik faoliyat tashqi faktorlar ta'siriga yo'l 
kuymaydigan tarbiyaviy faktor bulsin. Eksperimentning mazmuni hozirgi zamon 
fanining tayanch g'oyalari va shu bilan bir vaktda tadqiqot faraziga asoslanadi. 
Sh.I.Ganelin farazni tadqiqotning o'zagi va yuragi deb atagan edi. Unda 
tadqiqotning nazariy asosi taxminiy bayon etiladi. Faraz faktlarni tuplash va 
olingan materiallarni analiz qilishga ma'lum yo'nalish beradi. Faraz tadqiqotning 
borishi va natijasini oldindan biladi va undan muammoni echilish loyixasi 
belgilanadi. Faraz tekshirilmagan g'oya bo'lganligi sababli ham unga ma'lum 
tavakkal bo'ladi va ba'zi xatolar, muvaffaqiyatsizliklar ham bo'lishi mumkin. Xato 
va muvaffaqiyat-sizliklarni turli yo'llar bilan kamaytirish mumkin: Birinchidan, 
fanning eng kiyingi yutuqlariga asoslanish lozim. Eksperiment ishimizda fanning 
yangi Qonun qoidalari etakchilik rolini o'ynashi lozim. Bu fanning etakchi 
g'oyalarini chukurlashtirsh va aniqlashtirishga yordam beradi, shuningdek, muhimi 
eksperimentni muvaffaqiyatli o'tkazishni ta'minlaydi. O'quv - tarbiyaviy jarayon 

---

45 
kanchalik ilmiy tashkil qilingan bo'lsa, u shunchalik samarali bo'ladi va 
eksperimental ishlarni shunchalik, kurkmasdan dadillik bilan o'tkazish mumkin 
bo'ladi. Fanda yangini izlash hozirgi zamon pedagogika va psihologiya fani 
yutuqlariga tayangan holdagina mumkin bo'ladi. Esperimentda uchraydigan 
muvaffaqiyatsizliklarni oldina olishning ikkinchi yo'li - ilmiy izlanshni asta - sekin 
murakkablashtirib borish. O'quv - tarbiyaviy jarayonni birdaniga tamoman 
o'zgartirish mumkin emas. Bolalar bilan ishlashning yangi mazmuni va metodikasi 
maktab, sinf hayotiga asta- sekin kirib boradi. Tadqiqotchi o'zining namunasi, 
o'qituvchiga o'rtoqlik yordami orkali tarbiyaning yangicha turini o'rganishga 
yordam beradi, amaliy tajribada yangi metodikaning katta samarasiga ularni 
ishontiradi. Shuning bilan birga eksperimentda o'zini qiziqarli g'oya vaniyatlardan 
voz kecha bilish ham lozim.Bunda har bir muvaffaqiyatsizlik sabablarini izlash, 
ularni izlaganda faqat o'qituvchi kamchiliklari yoki o'qituvchining tarbiyalanganlik 
darajalaridan emas, balki farazlarning, gepotezalarning noto'g'riligidan izlash, 
muvaffaqiyatsiz-liklar va xatolarning sabablarini, ilmiy tushuntirish yo'llarini 
izlash lozim. Ekspermentdagi uchraydigan noto'g'ri voqea, hodisalarning oldini 
olishning uchinchi yo'li - uni muxokama qilish, ishni boshlashdan oldin, har bir 
etap oxirida va eksperiment oxirida uni ilmiy va pedagogik jamoada keng 
muxokama qilish. Jamoa muxokama natija-larini olingan faktlarni aniq va 
chukurrok tahlilqilishga yordam beradi. Tadqiqotchilik faoliyatini takomillashtirish 
yo'llarini ko'rsatadi. 
Eksperment samarasini oshirish va kamchiliklarning 
oldini olishning turtinchi yo'li - ilmiy tadqiqot guruxini tashkil qilish (ilmiy jamoa, 
ilmiy laboratoriya) Ekspermentda bir kancha har-xil hayotiy tajribaga, yoshga, 
kvalifikasiya va boshqalarga ega bo'lishgan shaxslarning qatnashuvi eksperimental 
ishni faqat ob'ektiv va har tomonlama baholash uchun foydali bulib qolmay, balki 
eksperiment metodikasini ishlab chiqish, xatolar va muvaffaqiyatsizliklarni tez va 
samarali yo'qotish, tadqiqotchi-lik faoliyatida tajriba almashish uchun juda 
foydalidir. Shuning uchun ham keyingi yillarda bir o'qituvchi rahbarligidagi 
student - tadqiqotchilar guruxi tashkil qilinayapti, bir yirik olim tevaragida 
o'qituvchi va aspirantlar jamoasi birgalikdagi kompleks mavzularni ishlab 
chikmokda. 
Eksperiment solishtirish va taqqoslash asosida olib boriladi. Shuning uchun 
tadqiqotni shunday tashkil qilish kerakki, natijada solishtirish va taqqoslash 
imkoniyati bulsin( faktlar, sonlar). 
Olingan eksperiment ma'lumotlarini taqqoslashda turli usullar kullaniladi: 
1. Eksperiment sinflardan faktlar nazorat sinflar bilan takkoslagan holda 
olinadi.Bunda bir guruxdagi tarbiyalanganlik darajasi taxminan bir xil bolalar bilan 
bir guruxda maxsus ish va boshqasida odatdagidek, tipik ish olib boriladi. 
2. 3 - 4 ta tarbiyalanganlik darajasi bir xil bo'lgan bolalardan tashkil topgan 
eksperiment sinflarga o'rganilayotgan xususiyat turli yo'llar bilan tarbiyalanadi. 
3. Eksperiment ishlari bir xil stilda olib boriladi, lekin umumiy 
tarbiyalanganlik darajasiga ega bo'lgan har - xil guruxdagi o'quvchilar 
takkoslanadi: Masalan: bilishga qiziqish yaxshi, o'rta yoki kuchsiz o'zlashtiruvchi 
o'quvchilarda qanday shakllanadi, o'qituvchining talabiga jamoadagilar va egoistlar 

---

46 
qanday munosabatda bo'ladi. 
4. Yoshiga yoki jinsiga karab ijtimoiy axvoli yashash joyiga karab 
bolalarning tarbiyasi, o'z - o'zini tarbiyalash xususiyatlari takkoslanadi. 
Shuning uchun ham eksperimentda solishtirish, taqqoslash muhim bo'lgan 
faktlarni qanday metodlar bilan, qaysi vaktda va o'quvchilarning qaysi 
guruxlaridan olish, qaysi o'quvchilar guruxlarini o'rganish taqqoslashning ob'ekti 
qilib olish lozimligini eng avval aniqlash lozim. 
Biz ushbu ishda pedagogik ilmiy- tadqiqot metodlarinig ba’zilari haqida fikr 
yuritdik. Pedagogik tadqiqot juda mavaffqiyatli bo‘lishi uchun ilmiy- tadqiqot 
metodlaridan iloji boricha kompleks foydalanmoq lozim. Chunki tadqiqot natijalari 
obyektiv bo‘lishi va xatoga yo‘l qo‘ymaslik uchun bu metoddan foydalanib 
olingan xulosa, boshqalar yordamida teshirib ko‘riladi.Shundagini natija ishonarli, 
to‘g‘ri bo‘lishi mumkin. 
Pedagogik ilmiy- tadqiqot metodlaridan faqat studetlar yoki yosh pedagog- 
olimlar ilmiy ishlar jarayonida foydalanib qolmasdan,balki ilg‘or o‘qituvchilar ish 
tajribalarin umumlashtirishda yoki o‘qituvchi o‘z tajribalarini takomil-lashtirish 
uchun ham foydalanishi mumkin. Ijodkor, izlashuvchan o‘qituvchi, pedagogik- 
ilmiy tadqiqot metodlari yordamida o‘z faoliyatining yangi-yangi sahifalarini 
ochishi va yuqori natijalarga erishishi mumkin.