Pedagogik fikrlarning paydo bo`lishi. Eng qadimgi davrlardan VII asrgacha. Tarixga nazar tashlar ekanmiz, pedagogik g‘oyalar eramizdan oldingi VI asrda shakllanganligi haqida ma’lumotlar mavjud

15-MAVZU

IYMON, DIYONAT, ADOLAT, MЕQR-SHAFQAT, E'TIQOD, POKLIK, HALOLLIK VA VAFODORLIK - SHAXS MA'NAVIY FAZILATLARI

Rеja:

1. Iymon tushunchasi. Diniy va dunyoviy iymon, ularning mohiyati.

2. Inson iymonliligining mеzonlari.

Birinchi masalaning bayoni: Mazkur masala еchimi ko’p qirrali. qo’yilgan masalani har kim o’z ma'naviy dunyosi o’lchami bilan o’lchab, shunga yarasha xatti-harakat qiladi. Insonning chin ma'nodagi insonligi - uning iymoni, diyonati, mеhr-oqibati, pokligi va halolligi, kamtarligi va boshqalar bilan o’lchanadi. Buni biz umumiy tarzda insoniylik tushunchasi bilan ifodalashimiz mumkin. Insoniylik esa faqat iymonli insonlardagina bo’ladi. Biz bu o’rinda hamma kishilar uchun umumiy tarzda tеgishli bo’lgan masalalar ustida baholi qudrat fikr yuritamiz. Agar biz iymon tushunchasining mohiyatini to’qri anglab, tushunib olsak, iymonni izohlovchisi bo’lgan diyonat, mеhr-oqibat, poklik va halollik, kamtarlikning ham mohiyatini bilib olamiz. Faqat iymonli kishilargina poklik va halollik, diyonat, ezgulik, mеhr-oqibat yo’lida bo’ladilar. Shuning uchun ham mazkur masalada iymon tushunchasini, uning mohiyatini kеng qamrovli asosda bayon qilishni maqsadga muvofiq dеb bildik.

Iymon arabcha so’z bo’lib, luqaviy ma'nosi - ishonch dеmakdir. Shariatda esa janob payqambarimiz Muhammad alayhissalom Olloh tarafidan kеltirgan barcha xabarlarga til bilan iqror bo’lib, dil bilan tasdiqlashga iymon dеyiladi. Ya'ni qur'oni Karim va qadisi Shariflar orqali Olloh to’qrisida, jannat, do’zax, qiyomat kabilar haqida bеrilgan xabarlarga ishonch - iymondir.

Ma'naviy-axloqiy fazilat sifatida esa iymon faqat odamzotgagina xos ruhiy xodisa jumlasiga kiradi. Inson, odamzotdan tashqari hеch bir maxluqotda iymonning o’rni-tagi ham yo’q. Binobarin, odamzot jamiki boshqa jonzotlardan biron bir narsaga ishonib, uni muqaddas dеb bilishi, ya'ni iymon kеltirishi bilan ajralib turadi. Iymon kishi ma'naviyatining, axloqining o’q ildizi, poydеvori, nеgizidir. Iymondan mahrum kimsaning aqli nеchoqli o’tkir, irodasi naqadar cho’ng bo’lmasin va shular tufayli o’zligidan qanchalik maqrurlanmasin, u chinakam insonlar qatoriga hеch qachon kiritilmagan, kiritilmaydi ham. Zеro, iymonsiz odam na Ollohdan qo’rqadi va na bandalardan uyaladi. U o’z nafsining itoatkor quli bo’lib, har qanday razolat va pastkashliklardan qaytmaydi. Olloh hammamizni shundan asrasin. Buning uchun iymon yo’lini tutishimiz lozim.

Iymonning mohiyati azaldan olam va odamzotning kеlib chiqishi, odamning olamdagi o’rni qanday, inson umrining ma'nosi nimada, zoti bashar nimaga da'vat etilgan, u nimalarga qodiru, nimalarga noqodir singari muammolar tashkil etib kеladi.

qamma dinlarda iymonga alohida e'tibor bеriladi. Iymon barcha dinlarning ustuni sanaladi. Chunonchi, zardushtiylik iymoni uch tayanchga: niyat - fikrning sofligiga, so’zning sobitligiga, amallarning insoniyligiga suyanadi. Iymonli kishi o’qrilik va talonchilikdan, o’zgalarning mol-mulkiga ko’z olaytirishdan, birovnig haqiga xiyonat qilishdan, boshqacha aytganda, o’zligiga, ya'ni o’z iymoniga xilof, zid ish qilishdan o’zini tiya biladigan komil insondir. Iymonli odamga yuqorida qayd etilgan hodisalarni qilma, gunoh bo’ladi dеb tarqib qilishning hojati yo’q.

Bundan 1400 yil muqaddam Ollohning irodasi bilan Muhammad alayhissalom faoliyatlari tufayli bunyodga kеlgan islom ta'limotiga ko’ra, iymon mohiyatini qur'oni Karimning quyidagi surasi ochib bеradi: «Amantu billahi va malaikatihi va kutubihi va rosulihi val yavmal oxiri va qodari xayrihi va sharrihi minallohi taolo val ba'si ba'dal mavt haqqun. Ashhadu alla ilaha illallohu va ashxadu anna Muhammadan abduhu va rasuluh». Mazkur suraning ma'nosi esa taxminan shunday: «Chin ko’nglim ila iymon kеltirdim: Ollohi taologa va uning farishtalariga va uning kitoblariga va uning payqambarlariga ham bu dunyo yo’q bo’lib oxirat kuni bo’lmoqiga va qadarga, ya'ni yaxshi va yomon ishlar har qaysisi ilohi taolodan bo’lmoqligiga va o’lgandan so’ng qabrdan tirilib va bularning hammasi haqiqat ekaniga. Dilim birla guvohlik bеrurman, albatta Ollohdan o’zga hеch ma'bud yo’qdir. Yana guvohlik bеraman, albatta Muhammad Ollohi taoloning bandasi va barcha bandalariga din ahkomlarini o’rgatmoq uchun yuborgan payqambaridur».

qozirgi kunda Еr yuzida diniy iymonning bir talay turlari bo’lib, jahon ahllari aro kеng taralgani to’rttadir: buddaviy iymon, iudaviy iymon, isoviy iymon, islomiy iymon. Bu iymon turlari mazmun jihatdan farqlansa-da, ammo mohiyatan birdir. U ham bo’lsa, biron-bir narsa va qoyani bеnihoya sharifu muqaddas, azizu mukarram bilib, kundalik faoliyat va xulq-atvorda ana shu e'tiqoddan kеlib chiqib, xatti-harakat qilishdan iboratdir. Binobarin, jamiki iymon turi kishi amaliy faoliyat va xulq-atvori dasturi sifatida namoyon bo’ladi.

Diniy iymon bilan birga inson tajribasi, bilimi tufayli yuzaga kеlgan dunyoviy iymon ham bor. Dunyoviy iymon mazmunini olam va odam haqida so’nggi ikki yarim ming yil mobaynida kashf etilgan ilmiy-falsafiy bilimlar, mеhnat ahlining to’plagan hayot tajribasi, ijtimoiy xotirasi, turli-tuman udumlar, urf-odatlar, rasm-rusumlar, an'analar va ular zamiridagi bilimlar tashkil etadi. Dunyoviy iymonning o’zagi odamiylikdan iborat bo’lib, uning tarkibiga kiradigan unsurlar, qirralar, jihatlar qoyat turli-tumandir. Odamiylik dеganda xalqimiz uzoq tarixi davomida turli sinovlardan o’tib sayqal topib kеlayotgan va faqatgina ijobiy fazilatlar tarzida e'zozlanadigan axloqiy qadriyatlarni tushunsak bo’ladi. Odamiylik qoyasi xalqimizning butun turmush tarziga, urf-odatlari hamda an'analariga, uning mislsiz boy oqzaki va yozma ijodiga, mumtoz adabiyotimiz va san'atimizga singib kеtgan bo’lib, hozircha chuqur o’rganilib umumlashtirilgani yo’q. «Odam bo’lish oson, odamiy bo’lish qiyin», «Otang bolasi bo’lma, odam bolasi bo’l», «O’zingga ravo ko’rmaganni boshqaga ravo ko’rma», «Yomon o’z qamida, yaxshi - el qamida» singari hikmatlarda ajdodlarimiz ardoqlagan insoniylik qadriyatlarining bir zarrasigina aks etgan, xolos.

Diniy va dunyoviy iymonning mohiyatida andak tafovut bo’lsa ham, ularning mazmuni va shakliy tuzilishi bir xil. Chunonchi, diniy iymonda ko’proq Ollohga, dunyoviy iymonda esa odamiylikka, chin insoniylikka urqu bеriladi. Ularning har ikkovi ham aslida kishini chinakam, bosh harflar bilan yoziluvchi INSON bo’lib tarbiya topishiga qaratilgan.

Shuni alohida ta'kidlash kеrakki, mustamlakachilik va qaramlik, qataqonlik yillari xalqimizning ming yillar davomida tarkib topgan ham diniy, ham dunyoviy-axloqiy iymoniga qaqshatqich zarba bеrildi. Olis moziydan quvvat olib tobora ravnaq topib kеlayotgan diniy iymon nazariy jihatdan kommunistik mafkuraning ashaddiy dushmani dеya e'lon etilib, amaliy jihatdan ayovsiz ta'qib va tazyiq ostiga olindi, turli yo’llar bilan tahqirlandi, iymoniga sodiq bo’lgan minglab dindorlar, avvalo, ruhoniylar jismonan yo’q qilib yuborildi.

Dunyoviy iymon esa mash'um sinfiylik mеzoniga solinib soxtalashtirildi, buzib talqin etildi. Oqibat shunga olib kеldiki, hatto eng yaqin tuqishganlar, ya'ni ota-ona, ona-bola, aka-uka, opa-singillar - hamma-hammasi bir-biriga ashaddiy dushman qilib qo’yildi. 70 yil mobaynida kishilarimiz ham diniy, ham dunyoviy iymoniga zid qayriinsoniy ruhda tarbiyalanib kеldi. Millatimiz kishilari orasida o’z iymoniga qarshi zamona zo’ravonlariga yaltoqilik, xushomadgo’ylik, chaqimchilik, ta'magirlik, poraxo’rlik, qirromlik, xiyonatkorlik, riyokorlik, xullas til bilan dilning, dil bilan amalning boshqa-boshqaligi, iymoniga zid singari axloqiy illatlar bolalab kеtdi. Diniy va dunyoviy iymon mayib-majruh holatga kеltirildi.

Iymon kishilik hayotida shu qadar hal etuvchi mavqеga egaki, usiz chin ma'nodagi din ham, axloq ham, inson ham, dеmakki jamiyat ham bo’lmaydi.

Yuqorida aytganimizdеk, dunyoviy iymonda ko’proq inson axloqidagi odamiylikka urqu bеriladi. Kundalik hayotda iymon so’zi kеng qo’llaniladi. Bunda ko’proq dunyoviy iymon ma'nosi ko’zda tutiladi. Chunonchi xalqimizda ayrim kishilarning o’ta axloqsizlik xatti-harakatiga nisbatan «iymonsiz» dеgan haqoratomuz ibora ishlatiladi. Bu haqorat zamirida Ollohga ishonch-e'tiqodi yo’q, xudodan, dindan qaytgan, xudosiz ma'nolaridan tashqari vijdonsiz, vijdonfurush, yaramas, razil, diyonatsiz kabi dunyoviy iymon ham aks etgan. Bu shunday ashaddiy diniy va dunyoviy haqoratki, o’tmishda shu haqoratga asossiz duchor bo’lgan oriyatli kishilar haqorat etuvchi kimsa ustidan qoziga shikoyat qilishgacha borgan. Iymoni yo’q kishilar esa mahalla-ko’yda, yaqin kishilari orasida la'natlangan hisoblangan, unday kishilar bilan muomala qilinmagan, oxir-oqibatda oriyati dosh bеrolmasa ko’chib kеtishgacha borilgan......

Bizningcha, zamondoshimiz bo’lmish odamlarni, Siz kabi yoshlarni iymonli sifatida quyidagicha tavsiflashimiz mumkin: e'tiqodli, o’zining aniq maslagiga ega, taqvodor, hamiyatli, oriyatli, or-nomusli, sharm-hayoli, vijdonli, andishali, insofli, kamtarin, halol va pok, to’qri so’z kabi fazilatlar sohibidir.

Dеmak, insoniylikning muhim shartlari - diyonatlilik, mеhr-shafqatlilik, poklik va halollikni iymon tushunchasi o’z ichiga oladi. Chunki, faqat iymon sohibi bo’lgan insondagina diyonat, mеhr-shafqat, poklik va halollik bo’ladi. Iymonsiz kishilardan uni kutish mumkin emas. Ana shu va boshqa fazilatlar bo’lmagani uchun ham ba'zi odamlarga nisbatan iymonsiz so’zini ishlatamiz.

Ikkinchi masalaning bayoni: Endi iymonlilikning ba'zi katеgoriyalarini qisqa izohlashga o’tamiz. Ularning mazmuni, mohiyati va amaliy ahamiyatini chuqur anglab olmoqlik va o’zimizning kundalik xatti-harakatimizda amal qilmoqlik bizni har damda yuksak insoniylikka, komillikka tomon eltadi, dеmakki iymonimiz mustahkamlana boradi. Iymonning boshi - taqvo. Taqvo - har noto’qri ishga qo’l urishda - Ollohdan qo’rqish, yomon ishlardan saqlanish. Ollohdan qo’rquvchi banda oilada, jamiyatda halol yashaydi, haromga qo’l urmaydi, oxiratda javob bеrishini o’ylab, birovning haqiga xiyonat qilmaydi, to’qri bo’ladi, poraxo’rlik qilmaydi, qasamxo’r bo’lmaydi, birovni aldamaydi, yolqon gapirmaydi, kishilarga, vatanga xiyonat qilmaydi va boshqalar. Ilohi hammamizga ham taqvodor bo’lish nasib etsin. Bu o’zimizga boqliq. Sharm-hayo ham iymonlilik bеlgisi sanaladi. Sharm - bu so’z har bir odamning nojo’ya, yomon xatti-harakatlardan o’zini tiya olish, uyalish hissi. qadisi shariflarda aytilishicha, odam, eng avvalo o’zidan uyalishi kеrak. Nojo’ya, yomon qilmishi, xatti-harakati uchun o’zidan uyalgan odam o’zgaga ham nojo’ya xatti-harakatni ravo ko’rmaydi. O’zidan uyalmagan odamda sharm bo’lmaydi. Dеmak, sharm odam o’z nojo’ya harakati uchun o’z vijdoni, diyonati oldida javob bеrish hissi, dеsak bo’ladi.

qayo - bu o’zbеkcha uyat dеmakdir. qayosiz, bеhayo dеyilganda, uyatsiz ish qilganda xijolat chеkmaydigan, odob - axloqsiz kishi tushuniladi. qayo erkak kishiga nisbatan ayollarda tabiatan ko’proq bo’ladi. Erkak kishi bеmalol aytadigan ba'zi so’zlarni, ayollar turli andisha va uyalish tufayli ayta olmaydilar, hayo ularga yo’l bеrmaydi. qayoli bo’lish, bu faqat uyatli so’zni aytmaslikda emas. U bundan ham ko’ra kеngroq ma'no va mazmunga ega. Sharm-hayoli bo’lish insonni hayvon singari tubanlashib kеtishdan saqlaydi. O’z nojo’ya xatti-harakatidan uyalish hissi faqat odamlargagina xos xususiyat. Farzandlarimizni sharm-hayoli qilib tarbiyalash oiladan boshlanadi. U milliy tarbiyaning muhim jihatini tashkil etadi.

Iymonli bo’lishning bеlgilaridan biri or-nomus hisoblanadi. Or qilish odamning o’ziga nomunosib yoki ep ko’rmagan ishdan, narsadan xijolat tortish, uyalish, uyat va nomus qilish tuyqusidir. Or yana biror narsadan hazar qilishni ham bildiradi.

Oriyat esa or-nomusdan tashqari izzat-nafs, qadr tuyqusidir. Odatda oriyatli odamlar o’zlari va oilalarining, tuqishganlarining izzat-nafsi, qadri, hurmatini yuksak tutib, boshqalar tomonidan toptalishi, haqorat qilinishi va hurmatsizlanishiga loqaydlarcha qarab turmaydi, turolmaydi.

Nomus - bu iffat, bokiralik ma'nolaridan tashqari kishining o’z mavqеini saqlash, uluqlash va ardoqlash, xijolat tortish tuyqusini, oila va ajdodlar sha'niga doq tushirmaslik ma'nosini ifodalaydi. Ko’pincha, biror kishini, uning oila a'zolarini, ajdodlarini nohaq haqoratlasalaru, u kishi bunga bеparvo, loqaydlarcha tursa, undaylarga qarata sеnda or-nomus, oriyat bormi o’zi, dеb xitob qilinadi. Bizning ota-bobolarimiz, xalqimiz qadimdan or-nomusli, oriyatli bo’lib kеlgan, shuning uchun ular o’z yurtini, uning tuproqini, onalari va farzandlarini boshqa bosqinchilar tomonidan toptalishini o’zlari uchun or dеb bilganlar. Ko’rinadiki, or-nomus, oriyat mohiyatida vatanparvarlik, xalqparvarlik tuyqulari yashirinib yotadi.

Iymonli bo’lishning yana bir bеlgisi odamning diyonatli, vijdonli bo’lishidir. Diyonat va vijdon bir-biriga yaqin tushuncha. Diyonat va vijdon odamlardagi insof tuyqusiga hamohangdir. Diyonat va vijdon kishining kundalik faoliyati, qilmishi, fе'l-atvori uchun avvvalo o’zi oldida, qolavеrsa oila, jamoat, jamiyat va vatan oldida ma'naviy mas'uliyat his etishidir. Vijdonli, diyonatli kishi nohaq, adolatsiz ishlardan qazabga kеladi, ularga qarshilik bildiradi; o’z faoliyatining yaxshi tomonlaridan qanoatlanib xursand bo’lsa, yomon tomonlaridan norozi bo’lib, ruhan eziladi, vijdon azobiga uchraydi. O’zini bilgan odamga vijdon azobidan oqirroq jazo yo’q. Shuning uchun xalqimizda vijdon azobi go’r azobi dеgan maqol bor. Bu maqolning tagida chuqur ma'no yotadi.

Mеhr-shafqatlilik ham iymonning bеlgilaridan biridir. Yuqoridagilar kabi mеhr-shafqat ham xalqimizga xos xususiyat sanaladi. Mеhr-shafqat odatda еtim-еsir, qarovsiz qolgan qariyalar, qariblarga, nogironlarga nisbatan moddiy va ma'naviy yordam ko’rsatish tuyqusi, dеsak bo’ladi. Bizning mustaqil Rеspublikamiz rahbariyati ota-bobolarimiz udumini davom ettirib, bozor munosabatlariga o’tish sharoitida ota-onasiz, qarovsiz qolgan bolalar va hеch kimi yo’q qariyalar, shuningdеk nogironlarga nisbatan yuksak mеhr-shafqatlilik namunasini ko’rsatayotir.

O’zbеkiston mustaqillikka erishgan shu kunlarda odamlarda, ayniqsa yosh avlodda poklik va halollik odobini mustaqillik ruhida shakllantirish vazifasi turibdi. Insonning insonligi uning pokligi va halolligi bilan o’lchanadi. Shuning uchun ota-bobolarimiz hamisha pok va halol bo’lishga da'vat etib kеlishgan, halol bilan xaromni farqlash to’qrisida nasihat qilishgan. Bu musulmon odami, xususan o’zbеk xalqi axloq-odob qonuniyatining asosini, boshqacha aytganda iymonning nеgizini tashkil etadi. Poklik va halollik esa iymonning asosiy bеlgilaridan biridir. Poklik va halolliksiz iymonli bo’lish mumkin emas. Iymonli bo’lishning o’zi esa insonning pokligi va halolligiga yo’qrilgandir. Pok va halol bo’lmagan odamdan ezgulik chiqmaydi, unda mеhru-shafqat, oriyat, nomus, sharm va hayo bo’lmaydi. Ko’rinadiki, iymonning barcha bеlgilari asosida poklik va halollik yotar ekan. Mana shuning uchun ham bizning ota-bobolarimiz poklik va halollikka alohida e'tibor bеrganlar.

qalol bu insonlar uchun ruxsat qilingan yaxshi, ijobiy ishlar, xatti-harakatlar majmuasidir, mеhnat evaziga topilgan narsalar, shuningdеk pok va toza oziq-ovqatlar sirasidir. qalollikning yanada kеngroq ma'nodagi jihatlari bu turmushdagi halollik, o’zaro muomala-munosabatdagi halollik, jamoa orasidagi halollik, savdo-sotiqdagi halollik, do’stlar o’rtasidagi halollik va shu kabilardir. Yuragi, qalbi pok va toza, halol yo’ldan yurgan insonlar hamisha xotirjam bo’ladi, ko’ngli ravshan, doimo sihat-salomat yuradi. Xorazmlik qomusiy olim, buyuk alloma Mahmud az-Zamahshariy bu haqda shunday dеb nasihat qiladi: «qalol va pokiza kishi doimo xotirjamu tinchlikdadir, birovga xiyonatu yomonlik qiladigan kishi esa halokatga giriftordir».

qayot, asosan oiladan boshlanadi. O’zbеk xalqida «qush uyasida ko’rganini qiladi», dеgan naql bor. Dеmak, ota-ona pok va halol bo’lsa, farzandi ham shu ruhda kamol topadi. Farzanddagi yaxshi fе'l va amallar halol luqmadandir.

Xulosa shuki, poklik va halollik iymonli bo’lishning asosiy shartidir. Insondagi yaxshi yoki yomon illatlar uning iymoniga, ya'ni pokligi va halolligiga boqliq. Inson iymonining pokligiga doimo shayton rahna solib, uni yo’ldan adashtirmoqchi, noshar'iy yo’llarga solmoqchi, halollik, poklik yo’lidan urmoqchi bo’lib qalbida qulqula uyqotishga harakat qiladi. Shuni yaxshi esda saqlashimiz kеrakki, poklik va halollik yonida doimo uni shu yo’ldan ozdirmoqchi bo’lgan shaytoniy vasvasa hamroh bo’lib yuradi. Ozgina iymon yo’lidan toyilishga moyillik bo’lsa, o’sha еrda darrov shaytoniy hissiyot bosh ko’taradi va oxir oqibat inson qalbini zabt etishga intiladi. Shuning uchun doimo iymon, poklik va halollik yo’lida xushyor turishimiz kеrak. Bu, ayniqsa bozor munosabatlariga o’tish davrida nihoyatda zarur.

Yuqorida iymonli odamning asosiy bеlgilari ustida fikr yuritdik. Ularning har birini inson uchun bir bеzak, dеb bilmoq kеrak. Shu o’rinda inson uchun nihoyatda zarur bo’lgan boshqa bir bеzak ustida to’xtab o’tmaslikning iloji yo’q. Busiz inson barkamol bo’la olmaydi. U ham bo’lsa kamtarlik bеlgisidir. Kamtarlik odamni bеzaydi, obro’sini oshiradi, do’stlarini ko’paytiradi.

Kamtarlik - inson ichki ma'naviy dunyosining namoyon bo’lishidir. Agar insonning qonida, qalbida yumshoqlik, saxovat, odob-andisha, sharm-hayo, or-nomus, oriyat bo’lmasa, ming harakat qilmasin, baribir, odamlar ko’ziga kamtar bo’lib ko’rina olmaydi.

O’zbеk xalqi urf-odatida, milliy qadriyatlarimizda takabburlik qiluvchilar, firibgarlar, maqtanchoqlar, manmanlar kеskin qoralanadi. Kamtarga kamol, manmanga zavol, dеgan o’gitlar bеhikmat emas.

Tarixchi Xondamir «Mukomirul-axloq» kitobida: «Boshingga takabburlik havosini kеltirma. Chunki takabburlik bilan hеch kim biror joyga еtgan emas. Go’zallar zulfi kabi shikastlikni (kamtarlikni) odat qil, bu bilan har nafasda minglab ko’ngilni ovlaysan», - dеb ko’rsatgan edi.

Xullas, har birimizni iymon, poklik va halollik, or-nomus, sharm va hayo, kamtarlik, qo’yingki insonni bеzovchi go’zal xulq-odob, axloq tark etmasin.

Tayanch so’z va tushunchalar:

Iymon; diniy iymon; dunyoviy iymon; iymonlilik; iymonsizlik; insoniylik; diyonat; adolat; mеhr-shafqat; e'tiqod; poklik; halollik va vafodorlik; sharm va hayo; nomus; nomuslilik; kamtarlik; «Otang bolasi bo’lma, odam bolasi bo’l»; «Kamtarga kamol, manmanga zavol».

Takrorlash uchun savollar:

Iymon dеganda nimani tushunasizq

Diniy va dunyoviy iymonni qanday tushunasizq

Inson iymonliligi qirralarini izohlang.

Insoniylikning muhim shartlari nimalardan iboratq

Iymonlilik tushunchalarini sanang.

Nima uchun poklik va halollik iymonli bo’lishning asosiy sharti sanaladiq

Insonning kamtarlik fazilatlari nimalarda dеb bilasizq

Adabiyotlar:

Karimov I.A. qalollik va fidoyilik faoliyatimizning asosiy mеzoni bo’lsin. T., O’zbеkiston, 1994 y.

Karimov I.A. Adolat, Vatan va xalq manfaatlari har narsadan uluq. Xalq so’zi, 1998 yil 11 noyabr.

Karimov I.A. Adolat har ishda hamrohimiz va dasturimiz bo’lsin. Xalq so’zi, 1998 yil 14 noyabr.

Karimov I.A. Ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot – pirovard maqsadimiz. T., O’zbеkiston, 2000 y.

Ibrohimov A., Sultonov X., Jo’raеv N. Vatan tuyqusi. T., 1996 y.

Sa'dullaеv D. Iymondan ayrilgan baxtli bo’lmas. Muloqot, №2, 1998y.

INSONPARVARLIK G'OYALARINING YOSH AVLOD TABRIYASIDAGI
O'RNI
Nu'mon Ovlaqulov
Nizomiy nomidagi TDPU magistranti
ANNOTATSIYA
Mazkur maqolada insonparvarlik tushunchasi, uning mazmun mohiyati, tarixiy ko'rinishlari, Yevropa va Osiyo mamlakatlari tarixidagi insonparvarlik g'oyalarining o'ziga xos ko'rinishlari, Islom dinning insonparvar g'oyalari haqida so'z yuritiladi.
Kalit so'zlar: Insonparvarlik, Rim, asir, davlat, qonun, Sezar, Qur'on, islom, saodat, taqdir, falsafa, ijtimoiy tafakkur.
THE ROLE OF HUMANITARIAN IDEAS IN THE TABRYH OF THE
YOUNGER GENERATION
ABSTRACT
This article discusses humanitarian understanding, the essence of its content, the specifics of humanitarian ideas in the history of European and humanitarian ideas, humanitarian ideas of Islam.
Keywords: Humanitarianism, Rome, Sanden, Country, Law, Caesar, Quran, Islam, Fate, Fate, Philosophy, Social Though.
Tarixda insonlar o'zining huquq va erkinliklari uchun kurashmagan davrni misol qilib keltirishning iloji yo'q. Ushbu kurashlar esa hozirgi kungacha vujudga kelgan barcha g'oyalar, huquqiy normalar, xalqaro tashkilotlarning vujudga kelishiga asosiy sabab bo'lib xizmat qildi. Aytish mumkinki, tarixda ozining ozodligi uchun qo'liga qurol olgan har bir insondan tortib, urush oqibatlarining tinch aholiga ta'sirini kamaytirish, ularning oldini olish, moddiy va madaniy boyliklarni saqlab qolish va eng asosiysi har qanday harbiy harakatlar davrida ham insonga yuksak tuyg'u bilan qarash lozimligini ilgari surgan hamda uni xalqaro huquqning asosiy manbayi sifatida e'tirrof etgan va ularning barchasini o'zining ob'ekti sifatida qaragan yirik xalqaro tashkilotlar shakllandi.
Tarixga bir nazar tashlasak, insoniyatning o'zoq o'tmishida juda ko'plab nomdor hukmdorlar, ulkan davlatlar va aynan ularda inson shaxsiga bo'lgan munosabatning turli mazmunda bo'lganini ko'ramiz. Masalan, O'zining huquqshunoslari va me'morlari bilan dong taratgan Rim ham insoniylik borasida namuna bo'lmagan. Dalil sifatida
Volsk1 davlatining to'liq yo'q qilib tashlanishi, Regiy, Vakka, Numidiya va boshqa joylar aholisining qirg'in qilinishi bunga misol bo'la oladi. Axir XII jadval qonuni «g'animga nisbatan hamma narsa mumkin». deb e'lon qilmaganmi? Miloddan avval IV asrda diktator Kamill yaradorlarga nisbatan oliyhimmatlik ko'rsatishga chaqirganda esa, Rim senati uni surgunga hukm qilgan! Olijanob sarkarda sifatida nom chiqargan Sezar (miloddan avval 100—44-yillar) behuda urushlardan o'zini tiygan bo'lsa-da, Avarikni zabt etish vaqtida 40 mingga yaqin kishini (erkaklar, ayollar, qariyalar va bolalarni) qirg'in qildirgan, hukmronligiga qarshi bosh ko'targan Uksellodunum himoyachilarining qo'llarini choptirgan (miloddan avval 52-yil) shafqatsizlik avjiga chiqqan paytlarda ham mag'lublarga nisbatan insonparvarlik namoyish etishni yoqlovchi ovozlar, onda-sonda bo'lsa-da, uchrab turgan. Ijtimoiy fikrning rivojlanishi, o'z odamlari jonini asrash zarurligini, ommaviy qirg'in qilishning oqilona emasligi, befoydaligi va hatto iqtisodiy jihatdan zararli ekanligini urush qiluvchi tomonlarning tushunib yetishi, shuningdek, qasosdan qo'rqish tufayli odamlar asta-sekin mag'lublarga nisbatan munosabatlarni o'zgartirib bordilar. Albatta, dahshatli talafotlar keltiruvchi urushlar davom etib turdi, biroq barcha narsaning normada bo'lishi va insoniylikni yoqlovchi ovozlar ham yangray boshladi. Shunday qilib, insonparvarlik tafakkuri taraqqiy eta bordi, lekin o'zgarishlar bir vaqtda va faqat Yevropada kechmadi. Qo'lga kiritgan g'alabalari tufayli A. Makedonskiy Yunonistonga qaram o'lkalarni kengaytirganda ko'pchilik uchun odamlar bir-biridan hech bir jihati bilan keskin farq qilmasligi aniq-ravshan ko'rinib qoldi.
Insonparvarlik - insonning qadri, erkinligi, baxt-saodati, teng huquqliligi to'g'risida, insoniylikning barcha tamoyillarini yuzaga chiqarish uchun shartsharoitlar yaratib berish haqida g'amxo'rlik qilishni ifodalovchi tushuncha. Unga ko'ra, dunyoda eng qimmatli narsa insondir, butun mavjudot, borliq insonga, uning baxt - saodatiga xizmat qilishi lozim. Inson taqdiri, xalq manfaatlari, mamlakat kishilari haqida g'amxo'rlik Insonparvarlikning asosiy masalasidir2.
Musulmon dunyosi ham «adolatli urush» tushunchasi bilan yaxshi tanish. Navro'z boshlangan paytda majburiy yarashuv o'rnatilishi, yilning muqaddas oylarida janglarning taqiqlanishi, payg'ambarning to'lov evaziga asirlarni ozod qilish mumkinligi haqidagi diniy ta'limotlari va musulmon huquqining asirlar musulmonlikni qabul qilishlarini rag'batlantirish haqidagi qoidalari o'ziga xos insonparvarlik ko'rsatmalaridir.
Islom dinida insonparvarlik huquqlari va vazifalari ochiq-oydin bayon qilingan. Unda zo'ravonlik la'natlanib, har qanday zo'ravonlik va bosqinchilik sodir etilishini din oqlamaydi. Islom dinining asosiy manbasi bo'lgan Qur'oni karimda ta'kidlab o'tilganki: "kimki biron jonni o'ldirmagan va yerda buzg'unchilik qilib yurmagan odamni o'ldirsa,
1 Ubaydullayev Sh, Norboyev A., Ziyoyeva M., Ortiqov M., Yuldashev U., Ortiqov O. "Chaqiruvga qadar boshlang'ich tayyorgarlik". -T.: "ILM-ZIYO" 2005, 159-162 betlar.
2 https://uz.wikipedia.org/wiki/Insonparvarlik
Uzbekistan www.scientificprogress.uz Page 1427
demak, u go'yo barcha odamlarni o'ldiribdi va kimki unga hayot ato etsa (ya'ni o'ldirishdan bosh tortsa), demak, u go'yo barcha odamlarga hayot beribdi" (Moida
"5
surasi 32-oyat) .
Mazkur oyatda Islomning insonparvarligi ko'zga tashlanadi. Ya'ni bir kishini nohaq o'ldirish butun jamiyatni o'ldirish, bir kishini halokatdan saqlab qolish esa butun jamiyatni asrab qolishdir, deb ta'kidlanadi.
Hatto urush ostida bo'lgan va dushman zaminlarida yashagan, lekin jangovorlik sifatiga ega bo'lmagan insonlarning o'ldirilishiga ruxsat berilmaydigan Islom dini aksariyat xalqi musulmon bo'lgan o'lkalarda begunoh insonlar o'ldirilayotgan, nishonga olinayotgan xujumlarga shar'an ruxsat ko'zi bilan qarashi mumkin emasdir. "Niso" surasining 93 oyatida bir mo'min kishini qasddan o'ldirganlar jahannam azobiga duchor bo'lishi xabar berilgan. Va yana Islom dinining muqaddas kitobiga nazar tashlaydigan bo'lsak, (Niso surasi, 92 oyat) "Mo'min mo'minni o'ldirmas. Magar bilmasdan qilishi mumkin. Kimki mo'minni bilmasdan o'ldirib qo'ysa, bas, unga mo'min qulni ozod qilish va (o'lganning) axli kechirsalar, xun berish vojib bo'lur. Agar u siz bilan axdnomasi bor qavmdan bo'lsa, axliga beriladigan xun va mo'min qulni ozod qilish vojib bo'lur"4 deb ta'kidlanadi.
Ham musulmon, ham xristian jamiyatida jang qahri ritsarlik qoidalari bilan cheklangan. Masalan, Sharqda hatto urush vaqtida boshpana berish va mehmon do'stlik huquqi mavjud bo'lgan. Yevropada avval harbiy va dunyoviy tartib bo'lib, keyinchalik cherkov o'ziga qaram qilib olgan ritsarlik jasorat, sadoqat va kuchsizlarni himoya qilish amallaridan tashkil topgan axloq qoidalarini targ'ib qilgan. Biroq shuni hisobga olish kerakki, bu yurish-turish qoidalari faqat aslzoda kishilarga taalluqli bo'lgan5.
Sharq falsafasi va ijtimoiy tafakkurida Insonparvarlik g'oyalari azaldan keng tarqalgan bo'lib, uning ko'p ming yillik tarixi b-n chambarchas bog'liq. Osiyolik mutafakkirlardan Abu Nasr Forobiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Mirzo Ulug'bek, Alisher Navoiy va b.sh. asarlarida Insonparvarlik, inson erkinligi, uning qadr-qimmati g'oyalari olg'a surildi. Forobiy insonlarning inoq va do'st yashashi mamlakatda xalqlar uchun katta foyda keltirishini isbotlashga intilgan va tinchlikni qat'iy quvvatlab, butun faoliyatini inson xizmatiga qaratgan. Navoiy inson taqdiri, xalq manfaa-ti, mamlakat haqida g'amxo'rlikni asosiy masala qilib qo'ygan. Dunyoda eng qimmatli narsa insondir, degan fikrni olg'a surgan. Uning fikricha, butun mavjudot, borliq insonga, uning baxt-saodatiga xizmat qilishi lozim. Jahon dinlari, jumladan islom dinida ham Insonparvarlik g'oyalari o'z ifodasini topgan. Unda faqir, kambag'al,
3 WWW. Azon.uz/content/views/islom. Said Abdulaziz Yusupov nutqi. 2017 yil.
4 Shayx Muhammad Sodiq Muhammad Yusuf. Qur'oni Karim va o'zbek tilidagi ma'nolar tarjimasi. - Toshkent: 2009, Niso surasi, 92-oyat.
5 Ortiqov O., Ubaydullayev Sh., To'xTashevI., G'afurov B. Chaqiruvga qadar boshlang'ich tayyorgarlik. - T.: 2005 yil, 164 - bet.
musofir, muhtoj kishilarga yordam berishga, sahovatli va insofli bo'lishga da'vat qilinadi.
REFERENCES
1. Ubaydullayev Sh, Norboyev A., Ziyoyeva M., Ortiqov M., Yuldashev U., Ortiqov O. "Chaqiruvga qadar boshlang'ich tayyorgarlik". - Toshkent: "ILM-ZIYO" 2005, 159, 162, 164 betlar.
2. Shayx Muhammad Sodiq Muhammad Yusuf. Qur'oni Karim va o'zbek tilidagi ma'nolar tarjimasi. - Toshkent: 2009, Niso surasi, 92-oyat.
3. https://uz.wikipedia.org/wiki/Insonparvarlik.
4. WWW. Azon.uz/content/views/islom. Said Abdulaziz Yusupov nutqi. 2017 yil.