Paxta sellyulozasi va uning gidroliz maxsulotini molekulyar-massoviy xarakteristikasini o’rganish topshirdi: D. M. Yusupova. Qabul qildi: A. R. Niyazmetov. Urganch-2022 mundarija

I. ASOSIY QISM
1.1. Koordinatsion birikmalar (qisqacha – komplekslar) kompleks hosil qiluvchi metall M va unga bog‘langan ligand (avvalgi nomi addend)lardan L tarkib topgan. Metall atomi M va ligand L kompleksning ichki sferasini (yoki ichki koordinatsion sferasini) tashkil qiladi. Kompleks birikmaning formulasi yozilganda kompleksning ichki sferasi kvadrat qavsga olinadi. Ligand sifatida neytral molekula (odatda – asos xossali) yoki manfiy zaryadlangan anionlar (atsidoguruhlar) bo‘lishi mumkin. Oddiy musbat zaryadli kationlar ligandlik xususiyatini namoyon etmaydi.
Agar kompleksning ichki sferasining musbat yoki manfiy zaryadi bo‘lsa, ana shu zaryadni neytrallash uchun, (oddiy sharoitda barcha sof birikmalar – elektroneytral bo‘ladi) tashqi sferani hosil qiluvchi, ionlar kerak bo‘ladi. Tashqi sferada faqatgina ionlar emas, balki neytral molekulalar ham, ko‘pincha suv molekulari (jumladan, kristallizatsion suv) bo‘lishi mumkin.Aytish lozimki, ba’zan koordinatsion bog‘ deganda faqat donor-akseptor bog‘ anglanadi: M←L. Bunday atamaviy rang baranglik odatiy hol bo‘lib, mohiyati ma’lum bo‘lgach xech bir anglashilmovchilikni keltirib chiqarmaydi.Kompleks hosil qiluvchi metall atomini ligandlar bilan hosil qilgan koordinatsion bog‘lar soni – markaziy metall atomini koordinatsion soni deb ataladi.
Koordinatsion son 2, 3, 4, 5, 6 va x.z., ba’zi nodir metallarda 12 gacha bo‘lishi mumkin. Ko‘pchilik xollarda koordinatsion son 2, 4, 6 bo‘lib, 8 dan ortiq koordinatsion bog‘lar kam uchraydi.
Kompleks birikmalar.Koordinatsion birikmalar, kompleks birikmalar — markaziy atom (yoki ion) va u bilan bog’langan molekula yoki ionlar — ligandlardan tashkil topgan komplekslar. Markaziy atom (kompleks hosil qiluvchi), odatda, akseptor, ligandlar esa elektronlarning donorlari bo’lib, kompleks hosil bo’lganda ular orasida donor-akseptor yoki koordinatsion bog’lanish vujudga keladi. Kompleks elektroneytral yoki noelektrolit, musbat (kompleks kation) yoki manfiy (kompleks anion) zaryadli bo’lishi mumkin.
Mas, [Cu(NH₃)₄]²⁺ , [Fe(CN)₆]^4- (1).
Agar eritma yoki gaz holatidagi Koordinatsion birikmalar bir xil ligandlardan tuzilgan bo’lsa, komp-leksdagi barcha bog’lar bir xil, agar har xil ligandlardan iborat bo’lsa, bog’lar tavsifi ligandlar xossalariga bog’liq bo’ladi. Mas, [W(CH,CN)(O)F₄] kompleksida donorakseptor, oddiy kovalent bog’lar va qo’sh bog’ hosil bo’ladi[1].
Odatda, oddiy kimyoviy birikmalarning o’zaro birikishidan murakkabroq koordinatsion birikmalar vujudga keladi. Mas, temir va kaliyning sianid tuzlari bir-biri bilan qo’shilib, koordinatsion birikmalar — kaliy ferrotsianidni hosil qiladi:
Fe(CN)₂+ 4KCN = K₄[Fe(CN)₆] (2).
Koordinatsion birikmalar eritma, kristall va gaz holatida bo’ladi. Kimyo biologik jarayonlarida ham koordinatsion birikmalarning o’rni muhim. Xlorofill, gemoglobin, enzimlar koordinatsion birikmalar sinfiga mansub. Ko’pgina dorivor moddalar (koamid, ferramid va boshqalar), kobalt, temir ionlarining nikotinamid bilan birikmasi koordinatsion birikmalar hisoblanadi.
Kompleks birikma shunday birikmaki, uning molekulasi yoki ioni markaziy atomga ega bo’lib, buni bir necha ion yoki molekulalar, ya’ni ligandlar qurshab turadi. Kompleks birikmalar oddiy molekulalardan farq qilib, kompleks xosil qiluvchi markaziy atomni qurshab turuvchi ion va molekulalar mustaxkam bog’lab turadi. Хatto eritmalarda xam u o’zining mustaxkamligini saqlab qolishga intiladi.
Markaziy ionning musbat zaryadi, uni qurshab turuvchi ligandlar manfiy zaryadlari yigindisidan katta bo’lsa, kation kompleks, kichiq bo’lsa anion kompleks, teng bo’lsa neytral kompleks deyiladi [2].
Verner nazariyasi. 1893y.da A.Verner kompleks birikmalar tuzilishi xaqidagi original nazariyani yaratdi. Bu nazariya 3 banddan iborat:
1) ko’pchilik elementlar o’zining asosiy valentligidan tashqari qo’shimcha valentlikni xam namoyen qila oladi.
2) xar qaysi element o’zining asosiy va qo’shimcha valentliklarini to’yintirishga intiladi.
3) markaziy atomning qo’shimcha valentlilari fazoda ma’lum yo’nalishga ega.
Verner nazariyasi koordinatsion nazariya deb ataladi. Kompleks birikmalar hosil bo’lishni elektrostatik nazariya bilan kovalent bog’lanishlar nazariyasidan foydalanib tushuntiriladi. Elektrostatik nazariyaga binoan markaziy atom bilan yoki markaziy ion bilan addendlar orasidagi bog’lanish zarrachalarning elektrostatik tortishuvi natijasida vujudga keladi va bu bog’lanish, o’z tabiati jihatidan, xuddi ion bog’lanishga o’xshaydi.
Ikkinchi nazariya kompleks hosil bo’lishini izohlab berishda addendlar kompleks hosil qiluvchi bilan, rasmiy atomli birikmalaridagi kabi, elektron juftlar orqali birikadi, degan tasavvurlarga asoslanadi.[3]
Тasser 1798 yilda birinchi kompleks birikmani CoCl₃*6NH₃ ni xosil qildi.
Kompleks birikmalar tabiatda keng tarqalgan. M: xlorofill - magniyning kompleks birikmasidir.Тirik xujayrani kislorod bilan ta’minlab turadigan gomoglobin (qondagi) temirning kompleks birikmasidir. Juda ko’p minerallar, alyumosilikatlar - kompleks birikmalardir.
Kompleks birikmalarning o’ziga xos suyuqlanish, qaynash xaroratlari, ma’lum erituvchilarda, xususan suvda eruvchanligi va xokazo xossalari bo’ladi.[4]
CuSO₄ + 4NHOH = [Cu(NH₃)₄]SO₄ + H₂O (3)


1.2. Mis (II) formiati noorganik birikma, Cu(HCOO)2 formulali mis va chumoli kislota tuzi, ko’k rangli kristallar, suvda eriydi, kristall gidratlarni hosil qiladi. O’ziga xos xususiyatlar, mis (II) formati ko'k kristalllarni hosil qiladi. Suvda va etanolda eriydi. [5]
-Molyar massasi 153,58 g/mol
-Zichlik 1,831 g/sm³,
-Harorat 200 °C parchalanadi.
Kimyoviy xossalari. Eruvchanligi 100 ml suvda 12,5 gr , etanolda 0,25 gr mis formiat eriydi.
Mis (II) formiat ko'k rangli kristallar hosil qiladi. Suvda va etanolda eriydi. Issiq suvda gidrolizlanadi. Bu Cu(HCOO)₂ • n H₂O dan tashkil topgan kristall gidrat bo'lib, bu erda n = 2 va 4.
Aniqlanishicha, inert atmosferada yakuniy mahsulot metall mis bo'lib, oraliq hosil bo'lgan beqaror mis (I) formiati hosil bo'ladi. Mass-spektroskopiya bilan birgalikda termogravimetrik tahlil gazsimon parchalanish mahsulotlari uglerod oksidi (IV) va vodorod ekanligini aniqlashga imkon berdi. Mis (II) formiatidan kukunli mis olish shartlari aniqlanadi.
Mis (II) formiatning ruh, qo'rg'oshin (II), kobalt (II) va kaltsiy asetatlar bilan koordinatsion birikmalari sintez qilingan. Sintezlangan birikmalarning tarkibi elementar tahlil usullari bilan o'rganilgan. IQ hududida yutilish spektrlarining o'zgarishiga asoslanib, reagentlarni muvofiqlashtirish usullari o'rnatildi. Sintezlangan birikmalarning fazoviy tuzilishi va energiya parametrlarini aniqlash uchun kvant-kimyoviy hisob o'tkazildi. Hozirgi vaqtda koordinatsion birikmalar kimyosi jadal rivojlanmoqda. Shu munosabat bilan ko'prik bog'lari bilan bog'langan va biologik faol xususiyatlarga ega bo'lgan bir nechta metallarni o'z ichiga olgan yangi birikmalar paydo bo'ladi.
Ikki yadroli va ko'p yadroli aralash tipdagi komplekslarni sintez qilish uchun metall karboksilatlardan foydalanish karboksilatlarning ko'prik birikmalarini hosil qilish qobiliyati bilan bog'liq. Metalllarning raqobatbardosh koordinatsiyasini aniqlash, poliyadroli kompleks birikmalar hosil qilishda markaziy atomning koordinatsion qobiliyatlari va koordinatsion imkoniyatlarini aniqlash dolzarb vazifadir [7-8].
Cu(HCOO)₂-Mis(II)formiat


1.3. Nikotinamid (Nicotinamid) vitaminli vositadir. U tuzilishi jihatidan nikotinik kislotaga o'xshaydi, kimyoviy formulasi: C₆H₆N₂O, sinonimi vitamin PP.
PP vitamini, shuningdek, niatsin (nikotinik kislota) etishmovchiligini yo'q qiladi. Bu hujayradagi oksidlanish-qaytarilish jarayonlarida ishtirok etadigan kodegidrogenaza I (NAD) va II (NADP) ning muhim tarkibiy qismidir. Yog'lar, oqsillar, aminokislotalar, purinlar almashinuvida, to'qimalarning nafas olishida, glikogenolizda ishtirok etadi. U aniq vazodilatatsion ta'sirga ega emas, uni qo'llashda terining qizarishi va boshga qonning "shoshilinch" hissi paydo bo'lmaydi. Anti-pellagrik ta'sirga ega [10].
Foydalanish uchun ko'rsatmalar Nikotinamid quyidagi bemorlarga terapevtik va profilaktik maqsadlarda buyuriladi: pellagra, diabet, gepato-buzilishlar (shu jumladan yallig'lanish tabiati), kardiopatologiya, oshqozon va o'n ikki barmoqli ichakning shilliq endoteliyasining yarali lezyonlari, gipoatsid gastrit, enterokolit, sekin regeneratsiya bilan tavsiflangan yaralar va yaralar, aterosklerotik o'zgarishlar, yuqumli tabiatning turli patologiyalari.