Патологик

1. 2. 
НОРМА, СОҒЛОМЛИК, КАСАЛЛИК, КАСАЛЛИК АРАФАСИ ВА 
ҲИМОЯ РЕАКЦИЯЛАРИ 
 
Норма ва соғломлик хақида тушунча
 
Организмнинг энг қулай ҳолати, уни доимо ўзгариб турувчи ташқи муҳит 
шароитларига нисбатан мослашуви меъёр (норма) дейилади. Организмнинг орган ва 
системаларини физиологик фаоллиги ички муҳит ҳолатига ва ташқи муҳитнинг 
шароитига қараб доимо кенг чегараларда ўзгариб туради: гоҳо кучаяди, баъзида эса 
заифлашади. Аммо бу ўзгаришлар нормада касалликка олиб келмайди. 
Фардни соғломлиги – организмнинг тиббий ҳолати бўлиб, уни ташқи муҳит 
билан мослаша олиши, касалликка хос ўзгаришларни йўқлиги, жисмоний, руҳий ва 
ижтимоий эсон – омонлиги билан ифодаланади. Бироқ норма ва соғломлик 
тушунчаси нисбий аҳамиятга эга. Соғлом инсонда жисмоний меҳнат вақтида 
физиологик жараёнлар фаоллигини (юрак қисқаришларини тезлашуви, нафас, 
моддалар алмашинуви) кучайиши нормал ходисадир. Сокин ҳолатда юрак 

---

12 
қисқаришларини, нафасни тезлашуви, моддалар алмашинувини кучайиши организмда 
касаллик аломатлари мавжудлигидан дарак беради. Овқат қабул қилгандан кейин 
маъда безларининг секрецияси иши нормал ходисадир. Овқат қабул қилиш билан 
боғланмаган ҳолда меъда безларини секрециясини ортиши касалликни аломати 
бўлиши мумкин. Соғлом синалган инсонни тусатдан кучли механик жарохатдан 
(
автомобил ҳалокати) ўлим содир бўлганда патологоанатомик жиҳатидан ҳар хил 
патологик ўзгаришлар ошкор қилинади. Амалий тиббиётда бу тўғрисида жуда кўп 
далиллар мавжуд. Бу организмда жуда катта ҳимоя компенсатор хусусиятлар 
мавжудлиги билан боғлиқ. Шу билан бирга баъзи ҳолларда организмда кўринарли 
патологик ўзгаришлар ошкор қилинмаса, ҳам бундай инсон касалликдан кучли 
азобланиб, тиббий ёрдамга муҳтож бўлади. 
Шундай қилиб, биологик ва тиббиёт жиҳатидан мутлоқ нормани ўзи йўқ. 
Шунинг учун тиббиёт амалиётида “норма” маъносида “амалий соғлом” одам 
тушунилади. Нормада амалий соғлом инсонда касалликнинг жиддий аломатлари 
кўзга ташланмайди ва унинг ижтимоий фаоллиги пасаймайди, руҳий ҳолати 
ўзгармайди. Гарчи соғломлик ва касаллик ҳар хил маъно ва мазмунга эга бўлса ҳам, 
шунингдек, сифат кўрсаткичлари билан фарқланса ҳам уларни ўртасида аниқ чегара 
йўқ. Соғломлик билан касаллик ўртасида касалликни олд ҳолати деб номланган 
ўткинчи ҳолатлар мавжуддир. Сабаблар (ташқи ва ички) таъсирида организмда 
касаллик пайдо бўлгунча ҳар хил ўзгаришлар юзага келади, аммо булар маълум 
вақтгача жиддий патологик ўзгаришлар келтириб чиқармайди. Чунки жараённи айни 
шу вақтида организмнинг ҳимоя мослашув реакциялари етарли даражада нормал, 
соғломлик ҳолатини таъминлай олади. Кейинчалик, организмнинг қаршилик қилиш 
қобилияти пасайганида ва сабабни патоген таъсири кучайганда касаллик субъектив ва 
объектив тарзда намоён бўлади. 
Касаллик олд ҳолатини ва касалликни шаклланишида антенатал ва постнатал 
ривожланиш шароитларини аҳамияти катта.
Ҳомила организмида касаллик олд ҳолатига асос солинган бўлиши мумкин, 
касалликни ўзи эса бола туғилгандан сўнг ҳар қандай ёшда намоён бўлиши мумкин. 
Масалан, бронхиал астма касали билан касалланган болаларни оналари, соғлом 
болаларни оналарига қараганда ҳомиладорлик патологиясига 3 – 20 марта кўп дучор 
бўлганлиги аниқланган. Чақалоқларда ва ёш гўдакларда учрайдиган касаллик олд 
ҳолати болани бошқа ҳар қандай ёшларида ёки балоғатга етганидан сўнг руёбга 
чиқиши мумкин. 
Патологик реакция, патологик жараён ва патологик ҳолат ҳақида тушунча. 
 
Патологик реакция деб, қитиқловчининг кучига мос келмайдиган ҳужайранинг 
қисқа муддатли содда реакциясига айтилади ва у нормал шароитдаги айнан шу 
реакциялардан кучи ва сифати жиҳатидан четга чиқади. Патологик реакциялар 
кўпинча саломатликни жиддий ва узоқ муддатли ўзгартирмайди. Масалан, қон 
босими қисқа муддатли кўтарилиши ёки пасайиши, тизза рефлексининг кучайиши ёки 
заифлашуви, артериолаларининг кенгайиши, касал чақирувчи қитиқловчига жавобан 
шилимшиқ моддани ажралиши ва ҳ.к. шуларга киради. 
Патологик жараён деб, шикастланган тўқима, орган ва яхлит организмда 
патологик реакция билан ҳимоя мослашув реакцияларини уйғунлашиб, бир – бирига 
таъсиридан содир бўлган ва у ёки бу нозологик бирлик таркибига кирган ходиса 
тушунилади. Масалан, яллиғланиш, иситма ва ҳ.к. 
Патологик жараён касалликка айланиши ёки қайтиб нормаллашиб кетиши 
мумкин.

---

13 
Патологик ҳолат – бу секин ривожланаётган патологик жараён ёки унинг 
натижасидир. Патологик ҳолат ҳомилани она қорнидаги ривожланиш даврида 
бошланиши мумкин, масалан, туғма нуқсонлар, умуртқа найини чала ёпилиши – spina 
bifida, 
туғма маймоқлик, бачадоннинг яхши ривожланмаслиги ва ҳ.к. баъзида 
патологик ҳолат ўткир патологик жараёнларнинг оқибатида юзага келади, бунга 
яллиғланишни охирида ёки терини куйган сатҳида чандиқни пайдо бўлиши яхши 
мисолдир. Чандиқ тўқимасида моддалар алмашинуви бузилиши содир бўлади, 
коллаген ва эластик толалар янгидан пайдо бўлади, демак чандиқ узоқ муддат 
сақланувчи патологик ҳолатдир. Патологик ҳолат унга ҳар хил патоген омиллар 
таъсир кўрсатганида қайтадан патологик жараёнга айланиши мумкин. Масалан, ҳол 
(
нор) патологик ҳолат, механик кимёвий ёки радиацион қўзғовчилар таъсиридан 
миеланома ўсмасига (тез ривожланувчи патологик жараён) ўтиши мумкин. Патологик 
жараён билан патологик ҳолат ўртасида аниқ чегара йўқлигини таъкидлаш зарур.
Типик патологик жараёнлар. 
 
Инсонларда ва сут эмизувчиларда ҳар хил патологик жараёнлар ва ҳужайралар 
ҳамда тўқималарнинг алоҳида патологик реакциялари доимий комбинациялар 
шаклида учрайди. Уларни типик патологик жараёнлар деб аталади. Масалан, 
яллиғланиш, иситма, эдема, ўсмаларнинг ўсиши, дистрофия ва ҳ.к.
Ҳамма типик жараёнлар эволюцион тараққиёт натижасида келиб чиқади. 
Ҳомилада, чақалоқда ва ҳар хил ёшдаги болаларда яъни ривожланаётган организмда 
уларни пайдо бўлиши ва тараққиёт этишининг баъзи хусусиятлари мавжуд, улар 
тўғрисидаги маълумотлар ушбу қўлланманинг тегишли қисмларида баён қилинади. 
Касаллик ҳақида тушунча. 
 
Касаллик (лотинча – morbus) шикастланган организмнинг ҳаёти бўлиб, бунда 
соғлиқни тиклаш ва организмни ташқи муҳит билан бузилган муносабатларини 
баробарлашга йўналган ҳимоя мослашув, тиклашга оид ва компенсатор реакциялар 
ва жараёнлар иштирок этади.
Касал одам – бу тирик организмдир. Шундай экан, касал инсон организмида 
ҳам соғлом инсонга хос ҳаёт фаолияти давом этади, бироқ у сифат жиҳатидан янги 
(
патологик)шароитда кечади. 
“
Касал” ибораси алоҳида инсонни касалланганлигини белгилаш учун 
қўлланилади. Касал тушунчаси биологик ва ижтимоий маънога эга. Касаллик 
организмнинг ҳужайралари, тўқималари, органлари ва системаларининг 
шикастланиши натижасида пайдо бўлади. Шикастланишга жавобан фаол равишда 
ҳимоя – мослашув, компенсатор реакциялар юзага келиб, улар касаллик сабабларини 
йўқотишга ёки унинг зарар етказувчи кучини камайтиришга ҳамда соғлиқни қайта 
тиклашга хизмат қилади. Ҳимоя реакциялари эволюцион тараққиёт жараёнида келиб 
чиқади.
Шундай қилиб, касалликда иккита қарама-қарши ҳужайраларнинг деалектик 
бирлиги намоён бўлади: буларни бири шикастланиш ва иккинчиси ҳимоя – мослашув, 
тикланиш ва компенсатор жараёнлардир.